Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Bruhad-Dravyasangrah Ane Laghudravyasangrah; Aavrutti; Shri Sadgurudev Stuti; Prakashakiy Nivedan; Anukramanika; Pratham Adhikar:Shaddravya-Panchastikay Adhikar; Bruhad--Dravyasangrah; Shaddravya-Panchastikay Adhikar; Tikakaranu Mangalacharan; Gatha: 1 : Granthakartanu Mangalacharan, 1 : Mangalacharananu Phal, 1 : Shastranu Nimitta Karan, Prayojan, Pariman, 2 :Jeevadravyana Sambadhama Nav Adhikaronu Sankshep Kathan.

Next Page >


Combined PDF/HTML Page 1 of 15

 


Page -10 of 272
PDF/HTML Page 2 of 284
single page version

background image
bhagavAnashrIkundakund-kahAnajainashAstramALA puShpa214
OM
shrImad nemichandra siddhAntidev virachit
bRuhad-dravyasangrah
ane
laghudravyasangrah
(shrIbrahmadevavirachit sanskRitavRuttisahit)
anuvAdaka
bra. vrajalAl giradhAralAl shAh
bI. e. (onarsa); es. TI. sI. ‘rAShTrabhAShA ratna’
prakAshaka
shrI digambar jain svAdhyAyamandir TrasTa
sonagaDh- (saurAShTra)

Page -9 of 272
PDF/HTML Page 3 of 284
single page version

background image
prathamAvRutti vIr samvat 2534vi. samvat 2064prat 2000
mudraka
kahAn mudraNAlay
sonagaDh- (saurAShTra)
: (02846) 244081
A shAstranI paDatar kimmat ruA. 57=50 thAy chhe. anek mumukShuonI
Arthik sahAyathI A AvRuttinI kimmat ruA. 40=00 thAy chhe. temAnthI
50% shrI kundakund-kahAn pAramArthik TrasTa haste sva. shrI shAntilAl ratilAl
shAh-parivAr taraphathI kimmat ghaTADavAmAn AvatAn, A granthanI vechAN
kimmat ruA. 20=00 rAkhavAmAn AvI chhe.
kimmat ruA. 20=00


Page -7 of 272
PDF/HTML Page 5 of 284
single page version

background image
shrI sadgurudev-stuti
[panDitaratna shrI himmatalAl jeThAlAl shAh rachit]
(harigIt)
sansArasAgar tAravA jinavANI chhe naukA bhalI,
gnAnI sukAnI maLyA vinA e nAv paN tAre nahIn;
A kALamAn shuddhAtmagnAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLyo aho
! guru khAn tun nAvik maLyo.
(anuShTup)
aho! bhakta chidAtmAnA, sImandhar-vIr-kundanA!
bAhyAntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunAn.
(shikhariNI)
sadA draShTi tArI vimaL nij chaitanya nIrakhe,
ane gnaptimAnhI darav-guN-paryAy vilase;
nijAlambIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kAI na maLe.
(shArdUlavikrIDit)
haiyun ‘sat sat, gnAn gnAn’ dhabake ne vajravANI chhUTe,
je vajre sumumukShu sattva jhaLake; paradravya nAto tUTe;
rAgadveSh ruche na, jamp na vaLe bhAvendrimAnanshamAn,
TankotkIrNa akamp gnAn mahimA hRudaye rahe sarvadA.
(vasantatilakA)
nitye sudhAjharaN chandra! tane namun hun,
karuNA akAraN samudra! tane namun hun;
he gnAnapoShak sumegh! tane namun hun,
A dAsanA jIvanashilpI! tane namun hun.
(sragdharA)
UnDI UnDI, UnDethI sukhanidhi satanA vAyu nitye vahantI,
vANI chinmUrti
! tArI ur-anubhavanA sUkShma bhAve bharelI;
bhAvo UnDA vichArI, abhinav mahimA chittamAn lAvI lAvI,
khoyelun ratna pAmun,
manarath manano; pUrajo shaktishALI!

Page -6 of 272
PDF/HTML Page 6 of 284
single page version

background image
shrI svAbhAvik chidAnandasvarUpAy nama
prakAshakIy nivedan
A ‘‘bRuhadadravyasangrah’’ 58 gAthAono nAno granth chhe, parantu viShay vivechananI draShTie ghaNo
upayogI ane mahatvapUrNa chhe. granthakAre AmAn jain siddhAntano sAr bharI dIdho chhe. jIvanA nav
adhikAromAn vyavahAr ane nishchay
banne nayonun sandhibaddha kathan karyun chhe.
A granthamAn traN adhikAr chhe. pahelA adhikAramAn chha dravya ane panchAstikAyanun, bIjAmAn
sAt tattva ane nav padArthonun tathA trIjAmAn nishchay-vyavahAr mokShamArganun pratipAdan uttam shailIthI
karavAmAn Avyun chhe. saiddhAntik gnAn mATe tattvArthasUtranI jem dravyasangrah paN atyant upayogI grantha
chhe, ane shrI samayasAr Adi adhyAtma-grantho mATe praveshikA samAn chhe. A granthanA rachayitA shrI
nemichandra siddhAntadev mahAn AchArya hatA ane siddhAnt tem ja adhyAtmanA-granthonA pAragAmI hatA.
bRuhaddravyasangrahanI mAtra ek sanskRit TIkA upalabdha chhe. shrI brahmadeve A TIkA ghaNI sundar,
vistRut ane sapramAN lakhI chhe. teo bahushrut vidvAn hatA. anek jain shAstronun gahan adhyayan
ane manan karyun hatun. temane nayonun uchchakoTinun gnAn hatun
param pUjya gurudevashrI kAnajIsvAmIe A grantha upar apUrva ane gambhIr pravachano ApyAn
chhe. temAnthI preraNA pAmIne A gujarAtI anuvAd prathamavAr ja prasiddha thAy chhe. A preraNA badal
teoshrIno ati ati upakAr mAnIe chhIe.
shrI brahmadev sanskRit TIkA uparathI A gujarAtI bhAShAntar saddharmapremI bra. bhAIshrI vrajalAl
giradharalAl shAhe karI Apel chhe. teo bI. e. (onarsa) es. TI. sI. hovA uparAnt
rAShTrabhAShAratna chhe. teo ati namra, vairAgyashIl, bAl brahmachArI, uttam dhArmikavRuttivALA, nispRuhI
sajjan chhe, vaDhavAN shaheranI hAIskUlamAn pratiShThAprApta shikShak chhe. teo dar varShe banne vekeshanamAn
sonagaDh AvIne pUjya gurudevashrInA kalyANapathapradarshak pravachanono tathA adhyAtmacharchAno lAbh lye chhe,
grIShmAvakAshamAn sonagaDhamAn chAlatA shikShaNavargamAn vidyArthIone temanI sachoT shailIthI shikShaN Ape chhe.
temaNe ghaNA granthono gujarAtI anuvAd karyo chhe. A shAstrano gujarAtI anuvAd paN jinavANI pratyenI
bhaktivash atyant ullAsapUrvak, taddan nispRuhabhAve karI Apyo chhe te mATe A sansthA temanI atyant
RUNI chhe ane dhanyavAd ApavA sAthe antakaraNapUrvak temano AbhAr mAne chhe.
mAnanIy murabbI shrI rAmajIbhAIe Akho anuvAd khUb jhINavaTathI tapAsI Apyo chhe,
temaj ghaNI jagyAe phuTanoTo lakhIne viShayane atispaShTa karyo chhe. vaLI, temaNe pAThya-pustak tarIke

Page -5 of 272
PDF/HTML Page 7 of 284
single page version

background image
upayogI thaI shake evun dravyasangrah lakhel chhe, je ghaNI jagyAe dhArmik shikShaN-shibiranA
abhyAsakramamAn rAkhavAmAn Ave chhe. te badal temano atyant AbhAr mAnIe chhIe.
shrI pt.. himmatabhAIe tathA shrI khImachandabhAIe Akhoy anuvAd chIvaTathI tapAsI Apyo
chhe ane anuvAdamAn koI koI sthaLe paDatI mushkelIno temanA vishAL gnAn dvArA ukel karI Apyo
chhe. vaLI shrI bra. shrI chandubhAI tathA shrI bra. gulAbachandabhAIe anuvAd tapAsI ApavA uparAnt prUph
sanshodhanAdi kArya paN karI Apyun chhe. A rIte temaNe je amUlya sahAy ApI chhe te badal temano
sauno AbhAr mAnIe chhIe.
A shAstranI shrI brahmadevavirachit sanskRitavRutti tathA tenA gujarAtI anuvAd sahitanI ek
AvRutti A pahelAn anya sansthA taraphathI prakAshit karavAmAn AvI hatI. A shAstra mumukShuone
AtmahitArthe khUb ja upayogI lAgavAthI A sansthA dvArA tenI pratham AvRutti prakAshit thaI rahI
chhe. AshA chhe ke mumukShu samAj tenA svAdhyAyathI lAbhAAnvit thashe.
shrI jinendra paramAtmA dvArA je vastusvarUpanun sachoT, suspaShTa ane nayavibhAgapUrvak pratipAdan
A granthamAn karavAmAn Avyun chhe te vAnchI-vichArI, tenA bhAvone yathArthapaNe antaramAn utArIne jignAsu
jIvo gnAyakasvabhAvanA Ashraye nijAtmahit sAdho e bhAvanA.
sAhityaprakAshanasamiti
shrI digambar jain svAdhyAyamandir TrasTa
sonagaDh- (saurAShTra)
pUjya gurudevashrIno
119mo janma-jayantI mahotsav
vaishAkh sud 2
tA. 7-5-2008

Page -4 of 272
PDF/HTML Page 8 of 284
single page version

background image
anukramaNikA
viShay
gAthA nan.
pAnA nan.
pratham adhiAkAr
pratham adhiAkAr .......................................
.......................................
1-27 ----------
----------
---------- 1-91
TIkAkAranun mangalAcharaN ..............................................................................................1
granthakartAnun mangalAcharaN ................................................................... 1 -------------------- 4
mangalAchaNanun phaL.......................................................................... 1 -------------------- 6
shAstranun nimitta kAraN, prayojan, parimAN ......................................... 1 -------------------- 7
nAm ane kartA
jIvadravyanA sambandhamAn nav adhikAronun sankShep kathan ................................ 2 -------------------- 8
jIvanun svarUp (chetanA) .................................................................. 3 ------------------ 11
upayoganun svarUp ......................................................................... 4 ------------------ 14
gnAnopayoganA bhed tathA svarUp ....................................................... 5 ------------------ 16
gnAn-darshan upayoganA vyAkhyAnano nay vibhAgathI upasanhAr ...................6 ------------------ 20
jIv vyavahArathI mUrta chhe paN nishchayathI amUrta chhe ............................... 7 ------------------ 22
jIv nishchayathI karmAdinA kartApaNAthI rahit hovA chhatAn
vyavahAranayathI karmano kartA thAy chhe ....................................... 8 ------------------ 24
jIv shuddhanayathI nirvikAr sukhAmRutano bhoktA chhe topaN ashuddhanayathI
sAnsArik sukh-dukhano bhoktA thAy chhe ................................. 9 ------------------ 26
jIv nishchayanayathI lokapramAN asankhyAt pradeshamAtra hovA chhatAn
vyavahAranayathI sharIrapramAN chhe. .......................................... 10 ------------------ 28
samudghAtanA bhed ane svarUp ....................................................... 10 ------------------ 30
sansArI jIvanun svarUp nayavibhAgathI ............................................... 11 ------------------ 33
tras ane sthAvaranA bhed, tras ane sthAvaranun chaud jIvasamAs
apekShAe kathan .............................................................. 12 ------------------ 34
jIvonun chaud mAgaNAsthAn ane chaud guNasthAn apekShAe kathan ............ 13 ------------------ 37
guNasthAnonAn nAm ane lakShaN ...................................................... 13 ------------------ 37
shrAvakanI agIyAr pratimAo........................................................ 13 ------------------ 40

Page -3 of 272
PDF/HTML Page 9 of 284
single page version

background image
munirAjanAn pAnch mahAvrato tathA shreNI vagerenun svarUp .......................... 13 ------------------ 40
mArgaNAonun kathan...................................................................... 13 ------------------ 43
siddhonun svarUp tathA urdhvagaman svabhAv........................................... 14 ------------------ 47
heyarUp ajIvadravyanA kathananI sharUAt tathA bhed .............................. 15 ------------------ 56
pudgalanun svarUp ........................................................................ 15 ------------------ 57
pudgal dravyanA vibhAvavyanjan paryAyonun pratipAdan .............................. 16 ------------------ 58
dharmadravyanun vyAkhyAn .................................................................... 17 ------------------ 62
adharmadravyanun vyAkhyAn.................................................................. 18 ------------------ 63
AkAshadravyanun kathan ..................................................................... 19 ------------------ 64
lokAkAshanA svarUpanun kathan ........................................................... 20 ------------------ 66
nishchayakAL ane vyavahArakALanun svarUp............................................. 21 ------------------ 67
kALadravyanA abhAvarUp mAnyatAnun khanDan,
samay Adi kALanA paryAyonun upAdAn kAraN kALadravya nathI
evI mAnyatAnun khanDan ...................................................... 21 ------------------ 70
nishchayakALanA rahevAnA kShetranun tathA dravyanI sankhyAnun pratipAdan ............... 22 ------------------ 71
lokAkAshanI bahAranAn kALANuono abhAv hovAthI
AkAshadravyanun pariNaman kaI rIte? ..................................... 22 ------------------ 72
kALadravyanA pariNamanamAn sahakArI(nimitta) kAraN koN? ...................... 22 ------------------ 73
chha dravyonA vyAkhyAnano upasanhAr,
panchAstikAyanA vyAkhyAnanI sharUAt ...............................23-24 ------------------ 76
kAyatvanA vyAkhyanano visheSh vistAr ............................................... 25 ------------------ 79
pudgal dravyane paN kAyatva hovAnun kathan ......................................... 26 ------------------ 81
pradeshanun lakShaN ........................................................................... 27 ------------------ 83
chha dravyonun chUlikArUpe visheSh vyAkhyAn ....................................................................... 85
hey-upAdey svarUpano visheSh vichAr .......................................................................... 88
adhiAkAr bIjo
saptatattva-navapadArtha adhiAkAr
saptatattva-navapadArtha adhiAkAr ........................
........................
........................ 28-38
28-38
28-38 ---------------
---------------
bIjA adhikAranI samudAy pAtanikA.......................................................................... 90
viShay
gAthA nan.
pAnA nan.

Page -2 of 272
PDF/HTML Page 10 of 284
single page version

background image
Asrav Adi sAt padArthonI siddhi .......................................................................... 91
kyA padArthono kartA koN tathA kartRutvanA viShayamAn nayavibhAganun kathan ................................. 93
shuddha pAriNAmik bhAv dhyeyarUp chhe dhyAn ke bhAvanArUp nathI tenI charchA ............................ 94
sAt tattvono nirdesh ................................................................... 28 ------------------ 95
Asravanun svarUp (bhAvAsrav ane dravyAsravanun svarUp) ......................... 29 ------------------ 97
bhAvAsravanun visheShapaNe kathan ......................................................... 30 ------------------ 98
dravyAsravanun visheShapaNe kathan .......................................................... 31 ---------------- 101
bandh padArthanun kathan (bhAvabandh ane dravyabandhanun svarUp) ........................ 32 ---------------- 102
bandhanA prakRiti Adi chAr bhedonun kathan ........................................... 33 ---------------- 103
samvar padArthanA svarUpanun kathan (bhAvasamvar ane dravyasamvaranun kathan) ......... 34 ---------------- 107
samvaranA viShayamAn nayavibhAganun kathan .............................................. 34 ---------------- 108
kShayopashamanun lakShaN...................................................................... 34 ---------------- 111
samvaranA kAraNonA bhedanun kathan ...................................................... 35 ---------------- 112
vrat ane guptinun svarUp .............................................................. 35 ---------------- 113
uttam kShamAdi dasadharmanun svarUp...................................................... 35 ---------------- 114
bAr anuprekShAnun kathan
adhruv anuprekShA ..................................................................... 35 ---------------- 117
asharaN anuprekShA ................................................................... 35 ---------------- 118
sansAr anuprekShA..................................................................... 35 ---------------- 119
ekatva anuprekShA .................................................................... 35 ---------------- 122
anyatva anuprekShA ................................................................... 35 ---------------- 124
ashuchi anuprekShA .................................................................... 35 ---------------- 125
Asrav anuprekShA.................................................................... 35 ---------------- 126
samvar anuprekShA ...................................................................... 35 ---------------- 127
nijarA anuprekShA .................................................................... 35 ---------------- 128
lok anuprekShA ....................................................................... 35 ---------------- 129
(adho-madhya-urdhvalokanun varNan)
bodhidurlabh anuprekShA ............................................................... 35 ---------------- 160
viShay
gAthA nan.
pAnA nan.

Page -1 of 272
PDF/HTML Page 11 of 284
single page version

background image
dharma anuprekShA ........................................................................ 35 ---------------- 161
pariShahajayanun kathan ..................................................................... 35 ---------------- 163
chAritranun kathan .......................................................................... 35 ---------------- 163
samvarapUrvak nirjarAtattvanun svarUp ...................................................... 36 ---------------- 167
mokSha tattvanun kathan ...................................................................... 37 ---------------- 171
puNya-pApanA svarUpanun kathan .......................................................... 38 ---------------- 175
adhiAkAr trIjo
(mokShamArga adhiAkAr)
(mokShamArga adhiAkAr) ...............................
...............................
............................... 39-57
39-57
39-57 ------
------
------ 179-262
179-262
vyavahAr ane nishchay mokShamArganun svarUp ......................................... 39 ---------------- 179
abhedapaNe AtmA ja mokShamArga chhe ................................................ 40 ---------------- 181
samyagdarshananun kathan ..................................................................... 41 ---------------- 183
pachIs doSh rahit samyaktvanun kathan ............................................... 41 ---------------- 186
samyaktvanA ATh anganun svarUp..................................................... 41 ---------------- 191
samyaktvano mahimA .................................................................... 41 ---------------- 198
samyakgnAnanun svarUp .................................................................... 42 ---------------- 201
samyakgnAnanA bhed ...................................................................... 42 ---------------- 202
chAr anuyoganun svarUp................................................................ 42 ---------------- 203
vikalpa rahit sattAnun grahaN karanAr darshananun kathan ............................. 43 ---------------- 206
mukta jIvone darshan ane gnAn ek sAthe ja thAy chhe ........................ 44 ---------------- 208
darshan ane gnAnanA svarUp sambandhI shankA samAdhAn .............................. 44 ---------------- 210
sarAg chAritranun svarUp ............................................................... 45 ---------------- 214
vyavahArachAritrathI sAdhya nishchay chAritranun nirUpaN .............................. 46 ---------------- 217
nishchay ane vyavahAr mokShamArgane anurUp ........................................ 47 ---------------- 219
dhyAnanA abhyAsano upadesh, dhyAtA puruShanun lakShaN ............................. 48 ---------------- 221
Agam bhAShAe dhyAnanA bhedonun kathan............................................ 48 ---------------- 222
adhyAtmabhAShAe dhyAnanun svarUp ..................................................... 48 ---------------- 226
dhyAnanA pratibandhak moh-rAg-dveShanun svarUp ........................................ 48 ---------------- 226
mantravAkyamAn sthit padastha dhyAnanun vivaraN ....................................... 49 ---------------- 228
viShay
gAthA nan.
pAnA nan.

Page 0 of 272
PDF/HTML Page 12 of 284
single page version

background image
‘on’ e pAnche parameShThIonun Adi pad kevI rIte chhe!....................... 49 ---------------- 229
arahant parameShThInun svarUp............................................................. 50 ---------------- 231
sarvagnanI siddhi ange charchA ........................................................... 50 ---------------- 232
siddha parameShThInun svarUp ................................................................ 51 ---------------- 237
AchArya parameShThInun svarUp ............................................................ 52 ---------------- 239
upAdhyAy parameShThInun svarUp .......................................................... 53 ---------------- 242
sAdhu parameShThInun svarUp ................................................................ 54 ---------------- 243
dhyey-dhyAtA-dhyAnanun lakShaN tathA nay vibhAg ..................................... 55 ---------------- 246
shubhAshubh man-vachan-kAyAnA nirodharUp param dhyAnanun svarUp ................. 56 ---------------- 247
chUlikA athavA upasanhArarUpe dhyAtA puruShanAn lakShaN
ne dhyAnanI samagrInun kathan ................................................ 57 ---------------- 255
panchamakALamAn dhyAnano abhAv hovAnI shankAnun samAdhAn........................ 57 ---------------- 255
A kALe mokSha nathI mATe A kALe dhyAn niShprayojan chhe
te shankAnun nivAraN .......................................................... 57 ---------------- 258
mokShanA viShayamAn nayavichAr .......................................................... 57 ---------------- 260
adhyAtma shabdano artha................................................................. 57 ---------------- 261
granthakAranA abhimAnanA parihAranun kathan ......................................... 58 ---------------- 262
laghudravyasangrah ................................................................ gAthA 1-25 ----------265-269
akArAdikrameN bRuhadadravya gAthAsUchi ......................................................................... 270
viShay
gAthA nan.
pAnA nan.

Page 1 of 272
PDF/HTML Page 13 of 284
single page version

background image
shrI nemichandrasiddhAntidevvirachit
shrI
bRuhaddravyasangrah
q
-1-
ShaDdravyapanchAstikAy adhikAr
q
श्रीमद्ब्रह्मदेवकृता संस्कृतव्याख्या
प्रणम्य परमात्मानं सिद्धं त्रैलोक्यवन्दितम्
स्वाभाविकचिदानन्दस्वरूपं निर्मलाव्ययम् ।।।।
शुद्धजीवादिद्रव्याणां देशकं च जिनेश्वरम्
द्रव्यसंग्रहसूत्राणां वृत्तिं वक्ष्ये समासतः ।।।। युग्मम् ।।
अथ मालवदेशे धारानामनगराधिपतिराजाभोजदेवाभिधानकलिकालचक्रवर्तिसम्बन्धिनः
shrI brahmadevakRut sanskRit TIkAno
gujarAtI anuvAd
[ TIkAkAranun mangalAcharaNa] traN lokathI vandya, svAbhAvik chidAnandasvarUp,
nirmaL tathA avinAshI evA siddha paramAtmAne ane shuddhajIvAdi dravyonA upadeshak shrI
jineshvarabhagavAnane praNAm karIne, hun (
brahmadev), dravyasangrah (nAmanA grantha)nAn sUtronI
TIkA sankShepamAn kahIsh. (12)
[have shrI TIkAkAr granthanI TIkAno prArambh kare chhe]
mALavA deshamAn, dhArAnagarInA adhipati kaLikALachakravartI bhojadevarAjAnA sambandhI
1

Page 2 of 272
PDF/HTML Page 14 of 284
single page version

background image
श्रीपालमहामण्डलेश्वररस्य सम्बन्धिन्याश्रमनामनगरे श्रीमुनिसुव्रततीर्थकर चैत्यालये
शुद्धात्मद्रव्यसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वादविपरीतनारकादिदुःखभयभीतस्य परमात्म-
भावनोत्पन्नसुखसुधारसपिपासितस्य भेदाभेदरत्नत्रयभावनाप्रियस्य भव्यवरपुण्डरीकस्य
भाण्डागाराद्यनेकनियोगाधिकारिसोमाभिधानराजश्रेष्ठिनो निमित्तं श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तदेवैः पूर्वं
षड्विंशतिगाथाभिर्लघुद्रव्यसंग्रहं कृत्वा पश्चाद्विशेषतत्त्वपरिज्ञानार्थं विरचितस्य बृहद्द्रव्य-
संग्रहस्याधिकारशुद्धिपूर्वकत्वेन व्याख्या वृत्तिः प्रारभ्यते
तत्रादौ ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ इत्यादि
सप्तविंशतिगाथापर्यन्तं षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा प्रथमोऽधिकारः तदनन्ततरं
‘‘आसवबंधण’’ इत्याद्येकादशगाथापर्यन्तं सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादनमुख्यतया द्वितीयो
महाधिकारः
ततः परं ‘‘सम्मद्दंसणणाणं’’ इत्यादिविंशतिगाथापर्यन्तं मोक्षमार्गकथनमुख्यत्वेन
तृतीयोऽधिकारश्च इत्यष्टाधिकपञ्चाशद्गाथाभिरधिकारत्रयं ज्ञातव्यम् तत्राप्यादौ प्रथमाधिकारे
चतुर्दशगाथापर्यन्तं जीवद्रव्यव्याख्यानम् ततः परं ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ इत्यादि
mahAmanDaleshvar shrIpAlanA ‘Ashram’ nAmanA nagaramAn, shrI munisuvratanAth tIrthankaranA
chaityAlayamAn, shuddhAtmadravyanAn samvedanathI utpanna thayel sukhAmRutanA rasAsvAdathI viparIt
nArakAdi dukhothI bhayabhIt, paramAtmabhAvanAthI utpanna thayel sukharUpI sudhArasanA pipAsu,
bhedAbhed ratnatrayanI bhAvanAnA premI, bhavyavarapunDarIk, rAjakoShanA koShAdhyakSha vagere anek
rAjyakAryanA adhikArI ‘som’ nAmanA rAjasheThanA nimitte shrI nemichandra siddhAntideve pahelAn
chhavvIs gAthAothI
1laghudravyasangrah banAvIne, pachhI visheSh tattvanA parignAn mATe bRuhad-
dravyasangrahanI rachanA karI. tenI (bRuhaddravyasangrahanI) adhikArashuddhipUrvak vyAkhyAno
(TIkAno) prArambh karavAmAn Ave chhe.
tyAn pratham ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ ityAdi sattAvIs gAthA sudhI chha dravya, panchAstikAyanun
pratipAdan karanAr pahelo adhikAr chhe. tyAr pachhI ‘‘आसवबंधण’’ ityAdi agiyAr gAthA
sudhI sAt tattva ane nav padArthanA pratipAdananI mukhyatAthI bIjo mahAdhikAr chhe. tyAr
pachhI
‘‘सम्मद्दंसणणाणं’’ ityAdi vIsh gAthA sudhI mokShamArganA kathananI mukhyatAthI trIjo
adhikAr chhe. e rIte aThThAvan gAthAo dvArA traN adhikAr jANavA.
tyAn paN AdimAn pahelA adhikAramAn chaud gAthAo sudhI jIvadravyanun vyAkhyAn chhe.
tyAr pachhI ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ ityAdi ATh gAthA sudhI ajIv dravyanun kathan chhe.
1. A laghu dravyasangrah A pustakanA antamAn Apel chhe.

Page 3 of 272
PDF/HTML Page 15 of 284
single page version

background image
गाथाष्टकपर्यन्तमजीवद्रव्यकथनम् ततः परं ‘एवं छब्भेयमिदं’’ एवं सूत्रपञ्चकपर्यन्तं
पञ्चास्तिकायविवरणम् इति प्रथमाधिकारमध्येऽन्तराधिकारत्रयमवबोद्धव्यम् तत्रापि
चतुर्दशगाथासु मध्ये नमस्कारमुख्यत्वेन प्रथमगाथा जीवादिनवाधिकारसूचनरूपेण ‘‘जीवो
उवओगमओ’’ इत्यादि द्वितीयसूत्रगाथा तदन्तरं नवाधिकारविवरणरूपेण द्वादशसूत्राणि
भवन्ति तत्राप्यादौ जीवसिद्ध्यर्थं ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ इतिप्रभृति सूत्रमेकम्, तदनन्तरं
ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयकथनार्थं ‘‘उवओगो दुवियप्पो’’ इत्यादिगाथात्रयम्, ततः
परममूर्त्तत्वकथनेन ‘‘वण्णरसपंच’’ इत्यादिसूत्रमेकम्, ततोऽपि कर्मकर्तृत्वप्रतिपादनरूपेण
‘‘पुग्गलकम्मादीणं’’ इतिप्रभृतिसूत्रमेकम्, तदन्तरं भोक्तृत्वनिरूपणार्थं ‘‘ववहारा सुहदुक्खं’’
इत्यादिसूत्रमेकम्, ततः परं स्वदेहप्रमिति सिद्धयर्थं ‘‘अणुगुरुदेहपमाणो’’ इतिप्रभृतिसूत्रमेकम्,
ततोऽपि संसारिजीवस्वरूपकथनेन ‘‘पुढविजलतेउवाऊ’’ इत्यादिगाथात्रयम्, तदनन्तरं
‘‘णिक्कम्मा अट्ठगुणा’’ इति प्रभृतिगाथापूर्वार्धेन सिद्धस्वरूपकथनम्, उत्तरार्धेन
पुनरूर्ध्वगतिस्वभावः
इति नमस्कारादिचतुर्दशगाथामेलापकेन प्रथमाधिकारे समुदायपातनिका
अथेदानीं गाथापूर्वार्धेन सम्बन्धाऽमिधेयप्रयोजनानि कथयाम्युत्तरार्धेन च
tyArapachhI ‘एवं छब्भेयमिदं’’ vagere pAnch gAthA sudhI panchAstikAyanun vivaraN chhe. e pramANe
pahelA adhikAramAn traN antarAdhikAr jANavA. temAn paN chaud gAthAomAn pahelI gAthA
namaskAranI mukhyatAthI chhe, bIjI gAthA
‘‘जीवो उवओगमओ’’ vagere jIvAdi nav
adhikAronAn sUchanarUpe chhe. tyArapachhI nav adhikAronAn vivaraNarUp bAr gAthAsUtro chhe. te
(bAr gAthAsUtro)mAn paN sharUmAn jIvanI siddhi arthe
‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ vagere ek sUtra
chhe tyArapachhI gnAn ane darshan banne upayoganun kathan karavA mATe ‘उवओगो दुवियप्पो’’ vagere
traN gAthAo chhe. tyArapachhI (jIvanA) amUrtapaNAnA kathan mATe ‘‘वण्णरसपंच’’ vagere ek
sUtra chhe. tyArapachhI karmanA kartApaNAnA pratipAdanarUpe ‘‘पुग्गलकम्मादीणं’’ vagere ek sUtra
chhe. tyArapachhI bhoktApaNAnun nirUpaN karavA mATe ‘‘ववहारा सुहदुक्खं’’ vagere ek sUtra chhe.
tyArapachhI (jIvane) svadehapramAN siddha karavA arthe ‘‘अणुगुरुदेहपमाणो’’ vagere ek sUtra chhe.
tyArapachhI sansArI jIvanun svarUpakathan karavA mATe ‘‘पुढविजलतेउवाऊ’’ vagere traN gAthAo
chhe. tyArapachhI ‘‘णिक्कम्मा अट्ठगुणा’’ Adi gAthAnA pUrvArdhamAn siddhasvarUpanun ane uttarArdhamAn
(jIvanA) UrdhvagamanasvabhAvanun kathan karyun chhe. e pramANe namaskArAdi chaud gAthAo vaDe
pratham adhikAramAn samudAyapAtanikA chhe.
have gAthAnA pUrvArdha dvArA hun sambandh, abhidhey ane prayojan kahun chhun ane uttarArdha

Page 4 of 272
PDF/HTML Page 16 of 284
single page version

background image
मङ्गलार्थमिष्टदेवतानमस्कारं करोमीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति
जीवमजीवं दव्वं जिणवरवसहेण जेण णिद्दिट्ठं
देविंदविंदवंदं वंदे तं सव्वदा सिरसा ।।।।
जीवमजीवं द्रव्यं जिनवरवृषभेण येन निर्दिष्टम्
देवेन्द्रवृन्दवंद्यं वन्दे तं सर्वदा शिरसा ।।।।
व्याख्या‘वंदे’ इत्यादिक्रियाकारक सम्बन्धेन पदखण्डनारूपेण व्याख्यानं क्रियते
‘वंदे’ एकदेशशुद्धनिश्चयनयेन स्वशुद्धात्माराधनालक्षणभावस्तवनेन तथा च असद्भूतव्यवहार-
नयेन तत्प्रतिपादकवचनरूपद्रव्यस्तवनेन च वन्दे नमस्करोमि
परमशुद्धनिश्चयनयेन
पुनर्वन्द्यवन्दकभावो नास्ति स कः कर्ता ? अहं नेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवः कथं
dvArA mangalane mATe iShTadevane namaskAr karun chhun evo abhiprAy manamAn rAkhIne bhagavAn
(shrI nemichandra siddhAntidev) A gAthAsUtra kahe chhe
gAthA1
gAthArthahun (nemichandra siddhAntidev), je jinavaravRuShabhe jIv ane ajIv dravyanun
varNan karyun, te devendronA samUhathI vandya tIrthankar-paramadevane sadA mastak vaDe namaskAr karun
chhun.
TIkA‘वंदे’ ityAdi padonun kriyAkArakasambandhathI padakhanDanArUpe vyAkhyAn karavAmAn
Ave chhe. ‘वंदे’ ekadesh shuddhanishchayanayathI svashuddhAtmArAdhanAlakShaN ( nij shuddha AtmAnI
ArAdhanA jenun lakShaN arthAt svarUp chhe evA) bhAvastavan vaDe tathA asadbhUt
vyavahAranayathI tenA pratipAdak vachanarUp dravyastavan vaDe namaskAr karun chhun. param-
shuddhanishchayanayathI to vandyavandakabhAv nathI. te namaskAr karanAr koN chhe? hun nemichandra-
(chaupAI chhand)
jIv ajIv dravya ShaTabhed, jinavar vRuShabh kahe nirakhed;
shat indranikari vandit mudA, main vandaun mastakatain sadA. 1.

Page 5 of 272
PDF/HTML Page 17 of 284
single page version

background image
वन्दे ? ‘‘सव्वदा’’ सर्वकालम् केन ? ‘‘सिरसा’’ उत्तमाङ्गेन ‘‘तं’’ कर्म्मतापन्नं तं
कं ? वीतरागसर्वज्ञम् किंविशिष्टम् ? ‘‘देविंदविंदवंदं’’ मोक्षपदाभिलाषिदेवेन्द्रादिवन्द्यम्,
‘‘भवणालयचालीसा विंतरदेवाण होंति बत्तीसा, कप्पामरचउवीसा चंदो सूरो णरो
तिरिओ
।।’’ इति गाथाकथितलक्षणेन्द्राणां शतेन वन्दितं देवेन्द्रवृन्दवन्द्यम् ‘‘जेण’’ येन
भगवता किं कृतं ? ‘‘णिद्दिट्ठं’’ निर्दिष्टं कथितं प्रतिपादितम् किं ? ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’
जीवाजीवद्रव्यद्वयम् तद्यथासहजशुद्धचैतन्यादिलक्षणं जीवद्रव्यं, तद्विलक्षणं
पुद्गलादिपञ्चभेदमजीवद्रव्यं च, तथैव चिच्चमत्कारलक्षणशुद्धजीवास्तिकायादिपञ्चास्तिकायानां
परमचिज्ज्योतिःस्वरूपशुद्धजीवादिसप्ततत्त्वानां निर्दोषपरमात्मादिनवपदार्थानां च स्वरूपमुपदिष्टम्
पुनरपि कथम्भूतेन भगवता ? ‘‘जिणवरवसहेण’’ जितमिथ्यात्वरागादित्वेन एकदेशजिनाः
असंयतसम्यग्दृष्टयादयस्तेषां वराः गणधरदेवास्तेषां जिनवराणां वृषभः प्रधानो
जिनवरवृषभस्तीर्थंकरपरमदेवस्तेन जिनवरवृषभेणेति
अत्राध्यात्मशास्त्रे यद्यपि
siddhAntidev chhun. kevI rIte namaskAr karun chhun? ‘‘सव्वदा’’ sadA. shenA vaDe? ‘‘सिरसा’’ uttam
ang vaDe. ‘‘तं’’ (vandanakriyAnA) karmapaNAne prApta chhe tene. te (vandanakriyAnA karmapaNAne
prApta) koN chhe? vItarAg sarvagna. te kevA chhe? ‘‘देविंदविंदवंदं’’ mokShapadanA abhilAShI
devendra AdithI vandya chhe. 1‘‘भवणालयचालीसा विंतरदेवाण होंति बत्तीसा । कप्पामरचउवीसा
चंदो सूरो णरो तिरिओ ।।’’ (arthabhavanavAsIdevonA 40 indra, vyantar devonA 32
indra, kalpavAsI devonA 24 indra, jyotiShI devonA chandra ane sUrya e 2 indra,
manuShyono 1 indra chakravartI ane tiryanchano 1 indra sinh
e rIte badhI maLIne 100
indro chhe.)A gAthAmAn kahelA so indrothI vandya chhe. ‘‘जेण’’ je bhagavAne shun karyun chhe?
‘‘णिद्दिट्ठं’’ nirdiShTa karel chhekahel chhepratipAdit karel chhe. shun? ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ jIv
ane ajIv be dravyo. te A pramANesahajashuddhachaitanyAdilakShaN jIvadravya ane tenAthI
vilakShaN, pudgalAdi pAnch bhedavALun ajIvadravya. tem ja chitchamatkAralakShaN
shuddhajIvAstikAyAdi pAnch astikAyonun, paramachitjyotisvarUp shuddhajIvAdi sAt tattvonun
ane nirdoSh paramAtmAdi nav padArthonun svarUp upadeshyun chhe. vaLI te bhagavAn kevA chhe?
‘‘जिनवरवसहेण’’ mithyAtva ane rAgAdi jItyA hovAnA kAraNe asanyatsamyagdraShTi Adi
ekadesh jino chhe, temAn je var arthAt shreShTha chhe te gaNadharadevo chhe, te jinavaronAn
(gaNadharonA) paN je vRuShabh arthAt pradhAn chhe te jinavaravRuShabh arthAt tIrthankar
paramadev
1. A gAthA shrI ArAdhanAsAr gAthA 1nI TIkAmAn chhe.

Page 6 of 272
PDF/HTML Page 18 of 284
single page version

background image
सिद्धपरमेष्ठिनमस्कार उचितस्तथापि व्यवहारनयमाश्रित्य प्रत्युपकारस्मरणार्थ-
मर्हत्परमेष्ठिनमस्कार एव कृतः
तथा चोक्तं‘‘श्रेयोमार्गस्य संसिद्धिः प्रसादात्परमेष्ठिनः
इत्याहुस्तद्गुणस्तोत्रं शास्त्रादौ मुनिपुङ्गवाः ।।’’ अत्र गाथापरार्धेन‘‘नास्तिकत्वपरिहारः
शिष्टाचारप्रपालनम् पुण्यावाप्तिश्च निर्विघ्नं शास्त्रादौ तेन संस्तुतिः ।।’’ इति
श्लोककथितफलचतुष्टयं समीक्षमाणा ग्रन्थकाराः शास्त्रादौ त्रिधा देवतायै त्रिधा नमस्कारं
कुर्वन्ति
त्रिधा देवता कथ्यते केन प्रकारेण ? इष्टाधिकृताभिमतभेदेन इष्टः स्वकीयपूज्यः
(१) अधिकृतःग्रन्थस्यादौ प्रकरणस्य वा नमस्करणीयत्वेन विवक्षितः (२)
अभिमतःसर्वेषां लोकानां विवादं विना सम्मतः (३) इत्यादिमङ्गलव्याख्यानं सूचितम्
chhe. (te jinavaravRuShabh dvArA kahevAmAn Avyun chhe.)
ahIn adhyAtmashAstramAn joke siddhaparameShThIne namaskAr karavo yogya chhe topaN
vyavahAranayano Ashray laIne upakArasmaraN karavAne mATe arhatparameShThIne ja
namaskAr karyo chhe. vaLI kahyun paN chhe ke1‘‘arhat parameShThInA prasAdathI mokShamArganI
siddhi thAy chhe, tethI munivaroe shAstranA AdimAn arhatparameShThInA guNonI stuti
karI chhe.’’
ahIn gAthAnA uttarArdhathI 2‘‘नास्तिकत्वपरिहारः शिष्टाचारप्रपालनम् । पुण्यावाप्तिश्च
निर्विघ्नं शास्त्रादौ तेन संस्तुतिः ।। ।।’’ [arthanAstikatAno tyAg, shiShTAchAranun
pAlan, puNyanI prApti ane vighnavinAshA chAr lAbh mATe shAstranA ArambhamAn
iShTadevanI stuti karavAmAn Ave chhe.] A shlokamAn kahelAn chAr phaLo jANatA thakA
shAstrakAr shAstranA ArambhamAn traN prakAranA devane traN prakAre namaskAr kare chhe.
traN prakAre devanun kathan karavAmAn Ave chhe. kaI rIte? iShTa, adhikRut ane
abhimate traN bhedathI. (1) iShTapotAnA dvArA pUjya te iShTa. (2)
adhikRutgrantha ke prakaraNanI sharUAtamAn namaskAr mATe je vivakShit hoy te. (3)
abhimatsarve lokone vivAd vinA je mAnya hoy te.
A rIte mangalanun vyAkhyAn karyun.
1. AptaparIkShA shlok 2
2. shrI panchAstikAy gAthA 1nI tAtparyavRutti TIkAmAn AdhArarUpe shrI jayasenAchArye lIdhel chhe.

Page 7 of 272
PDF/HTML Page 19 of 284
single page version

background image
मङ्गलमित्युपलक्षणम् उक्तं च‘‘मंगलणिमित्तहेउं परिमाणं णाम तह य कत्तारं वागरिय
छप्पि पच्छा वक्खाणउ सत्थमायरिओ ।।’’ ‘‘वक्खाणउ’’ व्याख्यातु, स कः ? ‘‘आयरिओ’’
आचार्यः कं ? ‘‘सत्थं’’ शास्त्रं ‘‘पच्छा’’ पश्चात् किं कृत्वा पूर्वं ? ‘‘वागरिय’’
व्याकृत्य व्याख्याय कान् ? ‘‘छप्पि’’ षडप्यधिकारान् कथंभूतान् ? ‘‘मंगलणिमित्तहेउं
परिमाणं णाम तह य कत्तारं’’ मङ्गलं निमित्तं हेतुं परिमाणं नाम कर्तृसंज्ञामिति इति
गाथाकथितक्रमेण मङ्गलाद्यधिकारषटकमपि ज्ञातव्यम् गाथापूर्वार्धेन तु सम्बन्धाभिधेय-
प्रयोजनानि सूचितानि कथमिति चेत्विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मस्वरूपादिविवरणरूपो
वृत्तिग्रन्थो व्याख्यानम् व्याख्ययेयं तु तत्प्रतिपादकसूत्रम् इति व्याख्यानव्याख्येयसम्बन्धो
विज्ञेयः यदेव व्याख्येयसूत्रमुक्तं तदेवाभिधानं वाचकं प्रतिपादकं भण्यते, अनन्तज्ञानाद्यनन्त-
ahIn mangal e upalakShaN-pad chhe. kahyun chhe ke
‘‘मंगलणिमित्तहेउं परिमाणं णाम तह य कत्तारं
वागरिय छप्पि पच्छा वक्खाणउ सत्थमायरिओ ।।’’
[arthamangalAcharaN, (shAstra banAvavAnun) nimittakAraN, prayojan, parimAN, nAm
ane kartAe chha adhikAronI vyAkhyA karIne pachhI AchArye shAstranun vyAkhyAn karavun.]
‘‘वक्खाणउ’’ vyAkhyAn karavun. koNe? ‘‘आयरिओ’’ AchArye. konun? ‘‘सत्थं’’ shAstranun.
‘‘पच्छा’’ pachhI. pahelAn shun karIne? ‘‘वागरिय’’ vyAkhyA karIne. konI? ‘‘छप्पि’’ chha
adhikAronI. kyA? ‘‘मङ्गलणिमित्तहेउं परिमाणं णाम तह य कत्तारं’’ mangal, nimitta, hetu,
parimAN, nAm ane kartA.e rIte gAthAmAn kahyA pramANe mangal Adi chha adhikAr paN
jANavA.
gAthAnA pUrvArdhathI sambandh, abhidhey ane prayojan sUchavyAn chhe. kevI rIte? vishuddha
gnAnadarshan jeno svabhAv chhe evA paramAtmAnA svarUpAdinA vivaraNarUp je vRuttigranth te
vyAkhyAn chhe ane tenun pratipAdan karanAr je gAthAsUtra te vyAkhyey chhe. e rIte vyAkhyAn
vyAkhyeyarUp sambandh jANavo. je vyAkhyA karavA yogya sUtra chhe te ja abhidhAnvAchak
pratipAdak kahevAy chhe; anantagnAnAdi anantaguNonA AdhArarUp paramAtmA Adino svabhAv
te abhidhey
vAchyapratipAdya chhe. e rIte abhidhAnabhidheyanun svarUp jANavun. vyavahArathI
1. ShaTkhanDAgam 1-7, panchAstikAy gAthA1, tAtparyavRutti TIkA shrI jayasenAchAryakRut, tiloyapaNNati
shlok 1-7

Page 8 of 272
PDF/HTML Page 20 of 284
single page version

background image
गुणाधारपरमात्मादिस्वभावोऽभिधेयो वाच्यः प्रतिपाद्यः इत्यभिधानाभिधेयस्वरूपं बोधव्यम्
प्रयोजनं तु व्यवहारेण षड्द्रव्यादिपरिज्ञानम्, निश्चयेन निजनिरञ्जनशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्न-
निर्विकारपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादरूपं स्वसंवेदनज्ञानम्
परमनिश्चयेन पुनस्तत्फल-
रूपा केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाविनाभूता निजात्मोपादानसिद्धानन्तसुखावाप्तिरिति एवं
नमस्कारगाथा व्याख्याता
अथ नमस्कारगाथायां प्रथमं यदुक्तं जीवद्रव्यं तत्सम्बन्धे नवाधिकारान् संक्षेपेण
सूचयामीति अभिप्रायं मनसि सम्प्रधार्य कथनसूत्रमिति निरूपयति
जीवो उवओगमओ अमुत्ति कत्ता सदेहपरिमाणो
भोत्ता संसारत्थो सिद्धो सो विस्ससोड्ढगई ।।।।
जीवः उपयोगमयः अमूर्तिः कर्त्ता स्वदेहपरिमाणः
भोक्ता संसारस्थः सिद्धः सः विस्रसा ऊर्ध्वगतिः ।।।।
chha dravyAdinun parignAn te A granthanun prayojan chhe; nishchayathI nij-niranjan-shuddhAtmasamvittithI
utpanna nirvikAr paramAnand jenun ek lakShaN chhe evA sukhAmRutanA rasAsvAdarUp
svasamvedanagnAn te A granthanun prayojan chhe. paramanishchayathI te svasamvedanagnAnanA phaLarUp,
kevaLagnAnAdi anantaguN sAthe avinAbhAvI, nijAtmaupAdAnasiddha anant sukhanI prApti te
A granthanun prayojan chhe.
e rIte namaskAr gAthAnun vyAkhyAn karyun. 1.
have namaskAr
gAthAmAn je jIvadravya kahevAmAn Avyun te jIvadravyanA sambandhamAn hun nav
adhikAro sankShepathI sUchavIsh, evo abhiprAy manamAn rAkhIne (nav adhikAronun) kathan
karanAr sUtranun (shrI nemichandra siddhAntidev) nirUpaN kare chhe
gAthA2
gAthArthaje jIve chhe, upayogamay chhe, amUrtik chhe, kartA chhe, svadehapramAN chhe,
jIv mayI upayog amUrta, kartA dehamAn hai pUrtta;
bhoktA sansArI ar siddha, Urdhvagaman nav kathan prasiddha. 2.