Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Darshan Ane Gyanana Swaroop Sambandhi Shanka Samadhan; Sarag Charitranu Swaroop; Vyavaharacharitrathi Sadhya Nishchy Charitranu Nirupan; Nishchay Ane Vyavahar Mokshamargane Anuroop; Dhyanana Abhyasano Upadesh, Dhyata Purushanu Lakshan; Aagam Bhashae Dhyanana Bhedonu Kathan; Adhyatmabhashae Dhyananu Swaroop; Dhyanana Pratibandhak Moh-Rag-Dweshanu Swaroop; Mantravakyama Sthit Padastha Dhyananu Vivaran.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 15

 

Page 209 of 272
PDF/HTML Page 221 of 284
single page version

background image
yogya sthAnamAn sthit rUpAdi viShayonun grahaN karavun te ja sannipAt – sambandh athavA sannikarSha
kahevAy chhe. parantu naiyAyikamatanI jem chakShu Adi indriyonun je rUpAdi potapotAnA
viShayonI pAse javun tene sannikarSha na kahevo. Avo sambandh jenun lakShaN chhe evA lakShaNavALun
nirvikalpa sattAvalokanarUp darshan chhe; te darshanapUrvak ‘A saphed chhe’ ityAdi avagrahAdi
vikalparUp, indriy ane manathI utpanna thatun te matignAn chhe. ukta lakShaNavALA
matignAnapUrvak, dhUmADAthI agninun gnAn thAy chhe tem, ek padArtha uparathI bIjA padArthanA
grahaNarUp ‘lingaj’ (chihnathI utpanna thatun) ane ghaTAdi shabdonA shravaNarUp ‘shabdaj’
(shabdathI utpanna thatun) — em be prakAranun shrutagnAn chhe. avadhignAn, avadhidarshanapUrvak hoy
chhe. ihA (nAmanA) matignAnapUrvak manaparyayagnAn hoy chhe.
ahIn, shrutagnAn ane manaparyayagnAnane utpanna karanArun, avagrah – ihA AdirUp je
matignAn kahyun te matignAn paN darshanapUrvak thatun hovAthI upachArathI darshan kahevAy chhe, te kAraNe
shrutagnAn ane manaparyayagnAn — e banne paN darshanapUrvak jANavAn. A rIte chhadmasthone
AvaraNavALun kShAyopashamik gnAn hovAthI darshanapUrvakagnAn thAy chhe. kevaLIbhagavAnane nirvikAr
svasamvedanathI utpanna nirAvaraN kShAyikagnAn hovAthI, megharahit sUryanA yugapad Atap ane
prakAshanI jem, darshan ane gnAn (banne) yugapad ja hoy chhe, em jANavun.
prashna — chhadmastha shabdano artha shun chhe? uttara — ‘chhadma’ shabdathI gnAnAvaraN ane
स्थितरूपादिविषयाणां ग्रहणमेव सन्निपातः सम्बन्धः सन्निकर्षो भण्यते । न च
नैयायिकमतवच्चक्षुरादीन्द्रियाणां रूपादिस्वकीयस्वकीयविषयपार्श्वे गमनं इति सन्निकर्षो
वक्तव्यः । स एव सम्बन्धो लक्षणं यस्य तल्लक्षणं यन्निर्विकल्पं सत्तावलोकनदर्शनं तत्पूर्वं
शुक्लमिदमित्याद्यवग्रहादिविकल्परूपमिन्द्रियानिन्द्रियजनितं मतिज्ञानं भवति । इत्युक्तलक्षण-
मतिज्ञानपूर्वकं तु धूमादग्निविज्ञानवदर्थादर्थान्तरग्रहणरूपं लिङ्गजं, तथैव घटादिशब्दश्रवणरूपं
शब्दजं चेति द्विविधं श्रुतज्ञानं भवति । अथावधिज्ञानं पुनरवधिदर्शनपूर्वकमिति । ईहामति-
ज्ञानपूर्वकं तु मनःपर्ययज्ञानं भवति ।
अत्र श्रुतज्ञानमनःपर्ययज्ञानजनकं यदवग्रहेहादिरूपं मतिज्ञानं भणितम्, तदपि दर्शन-
पूर्वकत्वादुपचारेण दर्शनं भण्यते, यतस्तेन कारणेन श्रुतज्ञानमनःपर्ययज्ञानद्वयमपि दर्शनपूर्वकं
ज्ञातव्यमिति । एवं छद्मस्थानां सावरणक्षायोपशमिकज्ञानसहितत्वात् दर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवति ।
केवलिनां तु भगवतां निर्विकारस्वसंवेदनसमुत्पन्ननिरावरणक्षायिकज्ञानसहितत्वान्निर्मेघादित्ये
युगपदातपप्रकाशवद्दर्शनं ज्ञानं च युगपदेवेति विज्ञेयम् । छद्मस्था इति कोऽर्थः ? छद्मशब्देन

Page 210 of 272
PDF/HTML Page 222 of 284
single page version

background image
darshanAvaraN – e be kahevAmAn Ave chhe; te chhadmamAn je rahe chhe te chhadmastha chhe. A pramANe
tarkanA abhiprAyathI sattAvalokanarUp darshananun vyAkhyAn karyun.
have, AgaL siddhAntanA abhiprAyathI kahevAmAn Ave chhe. te A pramANe —
AgaLanA gnAnanI utpatti mATe je prayatna, te – rUp je potAnA AtmAnun parichchhedan –
avalokan te darshan kahevAy chhe. tyArapachhI bAhya viShayamAn vikalparUpe je padArthanun grahaN
te gnAn chhe; e vArtik chhe. jem koI manuShya pahelAn ghaT sambandhI vikalpa kare chhe; pachhI
paTanun gnAn karavAnun man thatAn te ghaTanA vikalpathI khasIne je svarUpamAn prayatna – avalokan –
parichchhedan kare chhe, te darshan chhe. tyArapachhI ‘A paT chhe’ evo nishchay athavA bAhya
viShayarUpe padArthanA grahaNarUp je vikalpa kare chhe, te gnAn kahevAy chhe.
ahIn, shiShya pUchhe chhe — jo AtmagrAhak (potAnun grahaN karanArun) te darshan ane
paragrAhak (parane jANe) te gnAn kahevAy to jem naiyAyikamatamAn gnAn AtmAne jANatun
nathI, tem jainamatamAn paN gnAn AtmAne jANatun nathI evun dUShaN Ave chhe. tenun samAdhAn
 — naiyAyik matamAn gnAn judun ane darshan judun em be guN nathI. te kAraNe temane
(naiyAyikone) AtmAnA gnAnanA abhAvarUp doSh Ave chhe. parantu jainamatamAn to (AtmA)
gnAnaguNathI paradravyane jANe chhe ane darshanaguNathI AtmAne jANe chhe — e pramANe AtmAnA
ज्ञानदर्शनावरणद्वयं भण्यते, तत्र तिष्ठन्तीति छद्मस्थाः । एवं तर्काभिप्रायेण सत्तावलोकनदर्शनं
व्याख्यातम् ।
अत ऊर्ध्वं सिद्धान्ताभिप्रायेण कथ्यते । तथाहि — उत्तरज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं यत् प्रयत्नं
तद्रूपं यत् स्वस्यात्मनः परिच्छेदनमवलोकनं तद्दर्शनं भण्यते । तदनन्तरं यद्बहिर्विषये
विकल्परूपेण पदार्थग्रहणं तद्ज्ञानमिति वार्त्तिकम् । यथा कोऽपि पुरुषो घटविषयविकल्पं
कुर्वन्नास्ते, पश्चात् परपरिज्ञानार्थं चित्ते जाते सति घटविकल्पाद्व्यावर्त्त्य यत् स्वरूपे
प्रयत्नमवलोकनं परिच्छेदनं करोति तद्दर्शनमिति । तदनन्तरं पटोऽयमिति निश्चयं
यद्बहिर्विषयरूपेण पदार्थग्रहणविकल्पं करोति तद् ज्ञानं भण्यते ।
अत्राह शिष्य : — यद्यात्मग्राहकं दर्शनं, परग्राहकं ज्ञानं भण्यते, तर्हि यथा
नैयायिकमते ज्ञानमात्मानं न जानाति; तथा जैनमतेऽपि ज्ञानमात्मानं न जानातीति दूषणं
प्राप्नोति । अत्र परिहारः । नैयायिकमते ज्ञानं पृथग्दर्शनं पृथगिति गुणद्वयं नास्ति; तेन कारणेन
तेषामात्मपरिज्ञानाभावदूषणं प्राप्नोति । जैनमते पुनर्ज्ञानगुणेन परद्रव्यं जानाति दर्शनगुणेनात्मानं

Page 211 of 272
PDF/HTML Page 223 of 284
single page version

background image
gnAnanA abhAvarUp doSh Avato nathI. e doSh kem nathI Avato? jem ek ja agni
bALe chhe mATe te dAhak chhe ane pakAve chhe mATe te pAchak chhe; viShayanA bhedathI agni
(dAhak ane pAchak) em be prakAranA bhedarUp thAy chhe; tevI ja rIte abhedanayathI chaitanya
ek ja hovA chhatAn bhedanayanI vivakShAmAn jyAre AtmAnun grahaN karavA pravRutta thAy chhe,
tyAre tene ‘darshan’ evun nAm maLe chhe ane pachhI jyAre parapadArthanun grahaN karavAne pravRutta
thAy chhe, tyAre tene ‘gnAn’ sangnA maLe chhe — e rIte viShayanA bhedathI chaitanyanA be bhed
thAy chhe. visheSh e chhe ke jo darshanane sAmAnyanun grAhak ane gnAnane visheShanun grAhak
kahevAmAn Ave to gnAnane pramANapaNun prApta thatun nathI. prashna — kaI rIte? uttara —
vastune grahaN kare te pramAN chhe. vastu sAmAnya – visheShAtmak chhe. gnAne vastunA ekadeshanun –
visheShanun ja grahaN karyun, vastunun grahaN na karyun. siddhAntathI to nishchayanayanI apekShAe guN
ane guNI abhinna chhe tethI sanshay, vimoh ane vibhram vinA vastunun je gnAn te
gnAnasvarUp AtmA ja pramAN chhe; te dIpakanI jem sva ane paranA sAmAnya ane visheShane
jANe chhe te kAraNe abhedapaNe tene ja (te AtmAne ja) pramANapaNun chhe.
shankA — jo darshan bAhyaviShayanun grahaN na kare to AndhaLAnI jem badhA manuShyone
andhapaNAno prasang Ave. uttara — em na kahevun joIe, kAraN ke bAhya viShayamAn
darshanano abhAv hovA chhatAn (arthAt temAn darshan nahi pravartatun hovA chhatAn) AtmA gnAn
च जानातीत्यात्मपरिज्ञानाभावदूषणं न प्राप्नोति । कस्मादिति चेत् ? यथैकोऽप्यग्निर्दहतीति
दाहकः पचतीति पाचकः, विषयभेदेन द्विधा भिद्यते । तथैवाभेदनयेनैकमपि चैतन्यं
भेदनयविवक्षायां यदात्मग्राहकत्वेन प्रवृत्तं तदा तस्य दर्शनमिति संज्ञा, पश्चात् यच्च
परद्रव्यग्राहकत्वेन प्रवृत्तं तस्य ज्ञानसंज्ञेति विषयभेदेन द्विधा भिद्यते । किं च, यदि
सामान्यग्राहकं दर्शनं विशेषग्राहकं ज्ञानं भण्यते, तदा ज्ञानस्य प्रमाणत्वं न प्राप्नोति ।
कस्मादिति चेत् ? वस्तुग्राहकं प्रमाणं; वस्तु च सामान्यविशेषात्मकं; ज्ञानेन पुनर्वस्त्वेकदेशो
विशेष एव गृहीतो; न च वस्तु । सिद्धान्तेन पुनर्निश्चयेन गुणगुणिनोरभिन्नत्वात् संशय-
विमोहविभ्रमरहितवस्तुज्ञानस्वरूपात्मैव प्रमाणम् । स च प्रदीपवत् स्वपरगतं सामान्यं विशेषं
च जानाति । तेन कारणेनाभेदेन तस्यैव प्रमाणत्वमिति ।
अथ मतं — यदि दर्शनं बहिर्विषये न प्रवर्त्तते तदान्धवत् सर्वजनानामन्धत्वं
प्राप्नोतीति ? नैवं वक्तव्यम् । बहिर्विषये दर्शनाभावेऽपि ज्ञानेन विशेषेण सर्वं परिच्छिनत्तीति ।
अयं तु विशेषः — दर्शनेनात्मनि गृहीते सत्यात्माविनाभूतं ज्ञानमपि गृहीतं भवति; ज्ञाने च

Page 212 of 272
PDF/HTML Page 224 of 284
single page version

background image
vaDe visheSharUp badhA padArthone jANe chhe. vaLI A visheSh chhe — jyAre darshan vaDe AtmAnun
grahaN thAy chhe tyAre AtmAnI sAthe avinAbhUt gnAnanun paN (darshan dvArA) grahaN thaI
jAy chhe, ane gnAnanun grahaN thatAn gnAnanA viShayabhUt bAhya vastunun paN grahaN thaI
jAy chhe.
prashna — je AtmAne grahaN kare chhe tene Ap jo darshan kaho chho, to ‘je padArthonun
sAmAnya grahaN te darshan chhe,’ e gAthAno artha ApanA kathanathI kevI rIte ghaTI shake?
uttara — ‘sAmAnya – grahaN’ eTale ‘AtmAnun grahaN’; te darshan chhe.
prashna — ‘sAmAnya’no artha ‘AtmA’ kevI rIte chhe?
uttara — AtmA vastunun gnAn karatAn, ‘hun Ane jANun’, ‘Ane na jANun’ evo
visheSh – pakShapAt karato nathI, parantu sAmAnyarUpe vastune jANe chhe, te kAraNe ‘sAmAnya’ shabda
vaDe ‘AtmA’ kahevAmAn Ave chhe. e pramANe gAthAno artha chhe. ghaNun kahevAthI shun? jo koI
paN tarka ane siddhAntano artha jANIne, ekAnta durAgrahano tyAg karIne, nayavibhAg vaDe
madhyastha vRutti rAkhIne vyAkhyAn kare chhe to banney artha (tarkano ane siddhAntano) siddha
thAy chhe. kevI rIte siddha thAy chhe? tarkamAn mukhyatAthI anyamatanun vyAkhyAn chhe; tyAn jyAre
koI anyamatI pUchhe ke, jainasiddhAntamAn jIvanAn darshan ane gnAn e be guN kahyA chhe te
kevI rIte ghaTI shake chhe? tyAre tene kahevAmAn Ave ke ‘je AtmAne grahaN kare chhe te darshan
chhe’ to teo samajI shakatA nathI, eTale AchAryoe temane pratIti karAvavA mATe sthUL
गृहीते सति ज्ञानविषयभूतं बहिर्वस्त्वपि गृहीतं भवति इति । अथोक्तं भवता यद्यात्मग्राहकं
दर्शनं भण्यते, तर्हि ‘‘जं सामण्णं गहणं भावाणं तद्दर्शनम्’’ इति गाथार्थः कथं घटते ?
तत्रोत्तरं — सामान्यग्रहणमात्मग्रहणं तद्दर्शनम् । कस्मादिति चेत् ? आत्मा वस्तुपरिच्छित्तिं
कुर्वन्निदं जानामीदं न जानामीति विशेषपक्षपातं न करोति; किन्तु सामान्येन वस्तु परिच्छिनत्ति
तेन कारणेन सामान्यशब्देनात्मा भण्यत इति गाथार्थः ।
किं बहुना, यदि कोऽपि तर्कार्थं सिद्धान्तार्थं च ज्ञात्वैकान्तदुराग्रहत्यागेन नयविभागेन
मध्यस्थवृत्त्या व्याख्यानं करोति, तदा द्वयमपि घटत इति । कथमिति चेत् ? तर्के मुख्यवृत्त्या
परसमयव्याख्यानं, तत्र यदा कोऽपि परसमयी पृच्छति — जैनागमे दर्शनं ज्ञानं चेति गुणद्वयं
जीवस्य कथ्यते, तत्कथं घटत इति ? तदा तेषामात्मग्राहकं दर्शनमिति कथिते सति ते न
जानन्ति । पश्चादाचार्यैस्तेषां प्रतीत्यर्थं स्थूलव्याख्यानेन बहिर्विषये यत् सामान्यपरिच्छेदनं तस्य

Page 213 of 272
PDF/HTML Page 225 of 284
single page version

background image
vyAkhyAnathI bAhya viShayamAn je sAmAnyanun grahaN chhe tenun nAm sattAvalokanarUp darshan
sthApit karyun. ane je ‘A saphed chhe’ ityAdi visheSh parichchhedan thayun tene gnAn sangnA ApI.
e rIte doSh nathI. siddhAntamAn mukhyapaNe svasamayanun vyAkhyAn hoy chhe; tyAn sUkShma vyAkhyAn
karatAn AchAryoe ‘je AtmAne grahaN kare chhe te darshan chhe’ em vyAkhyAn karyun. e pramANe
emAn paN doSh nathI.
ahIn, shiShya shankA kare chhe — sattAvalokanarUp darshanano gnAnanI sAthe bhed jANavo
paN tattvArthashraddhAnarUp samyagdarshan ane vastuvichArarUp samyaggnAn — e be vachche bhed
jaNAto nathI. jo kaho ke ‘kem nathI jaNAto?’ to kahIe chhIe ke samyagdarshanamAn padArthano
nishchay chhe, tevI ja rIte samyaggnAnamAn paN chhe; to temanAmAn sho taphAvat chhe?
samAdhAna — padArthanA grahaNamAn jANavArUp kShayopashamik – visheSh ‘gnAn’ kahevAy chhe ane
te gnAnamAn ja bhedanayathI, vItarAg sarvagne kahelA shuddhAtmA Adi tattvomAn ‘A ja chhe, Am
ja chhe’ evo nishchay te samyaktva chhe. nirvikalpa abhedanayathI to je samyaggnAn chhe te ja
samyagdarshan chhe.
shankA — em kaI rIte? uttara — ‘atattvamAn tattvabuddhi, adevamAn devabuddhi,
adharmamAn dharmabuddhi’ ityAdi viparIt abhinivesharahit gnAnanI ja ‘samyak’ visheShaNathI
kahevAmAn AvatI avasthAvisheShane samyagdarshan kahevAmAn Ave chhe. shankA — jo
सत्तावलोकनदर्शनसंज्ञा स्थापिता, यच्च शुक्लमिदमित्यादिविशेषपरिच्छेदनं तस्य ज्ञानसंज्ञा
स्थापितेति दोषो नास्ति । सिद्धान्ते पुनः स्वसमयव्याख्यानं मुख्यवृत्त्या । तत्र सूक्ष्मव्याख्याने
क्रियमाणे सत्याचार्यैरात्मग्राहकं दर्शनं व्याख्यातमित्यत्रापि दोषो नास्ति ।
अत्राह शिष्यः — सत्तावलोकनदर्शनस्य ज्ञानेन सह भेदो ज्ञातस्तावदिदानीं
यत्तत्त्वार्थश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं वस्तुविचाररूपं सम्यग्ज्ञानं तयोर्विशेषो न ज्ञायते । कस्मादिति
चेत् ? सम्यग्दर्शने पदार्थनिश्चयोऽस्ति, तथैव सम्यग्ज्ञाने च, को विशेष इति ? अत्र
परिहारः — अर्थग्रहणपरिच्छित्तिरूपः क्षयोपशमविशेषो ज्ञानं भण्यते, तत्रैव भेदनयेन
वीतरागसर्वज्ञप्रणीतशुद्धात्मादितत्त्वेष्विदमेवेत्थमेवेति निश्चयसम्यक्त्वमिति । अविकल्परूपेणा-
भेदनयेन पुनर्यदेव सम्यग्ज्ञानं तदेव सम्यक्त्वमिति । कस्मादिति चेत् ? अतत्त्वे तत्त्वबुद्धिरदेवे
देवबुद्धिरधर्मे धर्मबुद्धिरित्यादिविपरीताभिनिवेशरहितस्य ज्ञानस्यैव सम्यग्विशेषणवाच्यो-
ऽवस्थाविशेषः सम्यक्त्वं भण्यते यतः कारणात् ।

Page 214 of 272
PDF/HTML Page 226 of 284
single page version

background image
(samyagdarshan ane samyaggnAnamAn) bhed nathI to te banne guNonA ghAtak gnAnAvaraN ane
mithyAtva – be karma kem kahyAn chhe? samAdhAna — je karmathI padArthane jANavArUp kShayopasham
DhankAI jAy chhe, tenun nAm ‘gnAnAvaraN’ chhe ane te kShayopashamavisheShane viShe je karma pUrvokta
lakShaNavALA viparIt abhiniveshane utpanna kare chhe, tenun nAm ‘mithyAtva’ chhe. e rIte
bhedanayathI AvaraNamAn bhed chhe. nishchayanayathI to abhedavivakShAmAn karmapaNAnI apekShAe te
be AvaraNane paN ek ja jANavun joIe.
A rIte darshanapUrvak gnAn thAy chhe, em kathan karanArI gAthA pUrI thaI. 44.
have, samyagdarshan ane samyaggnAnapUrvak ratnatrayAtmak mokShamArganA trIjA avayavarUp
ane svashuddhAtmAnA anubhavarUp shuddhopayogarUp lakShaNavALA vItarAgachAritranA paramparAthI1
sAdhak evA sarAgachAritranun pratipAdan kare chhe —
यदि भेदो नास्ति तर्हि कथमावरणद्वयमिति चेत् ? तत्रोत्तरम् — येन
कर्मणार्थपरिच्छित्तिरूपः क्षयोपशमः प्रच्छाद्यते तस्य ज्ञानावरणसंज्ञा, तस्यैव क्षयोपशम-
विशेषस्य यत् कर्म पूर्वोक्तलक्षणं विपरीताभिनिवेशमुत्पादयति तस्य मिथ्यात्वसंज्ञेति
भेदनयेनावरणभेदः । निश्चयनयेन पुनरभेदविवक्षायां कर्मत्वं प्रत्यावरणद्वयमप्येकमेव
विज्ञातव्यम् । एवं दर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवतीति व्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।४४।।
अथ सम्यग्दर्शनज्ञानपूर्वकं रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गतृतीयावयवभूतं स्वशुद्धात्मानुभूतिरूप-
शुद्धोपयोगलक्षणवीतरागचारित्रस्य पारम्पर्येण साधकं सरागचारित्रं प्रतिपादयतिः —
असुहादो विणिवित्ती सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं ।
वदसमिदिगुत्तिरूवं ववहारणयादु जिणभणियम् ।।४५।।
1. sarAgachAritramAn rahelA rAgano kramekrame abhAv thatAn vItarAgachAritra pragaTe chhe, tethI sarAgachAritrane
paramparAthI vItarAgachAritrano sAdhak vyavahAranaye kahevAy chhe. nishchayanaye sAdhak vItarAgachAritra pahelAn
je shuddhi hatI te chhe. juo A shAstra gAthA 13nI TIkA chhello bhAg. shrI niyamasAr gAthA 60
nIchenI phUTanoT 3 pA. 117 tathA shrI panchAstikAy gA. 159nI phUTanoT nan. 1 tathA 4 pA. 233 –
234. tathA gAthA 162 phUTanoT pA. 238 – 239. gAthA 170 phUTanoT pA. 250. gAthA 172
phUTanoT 3 pA. 254.
shubhakUn gahai ashubhatain dUri, chArit so vyavahAre pUri,
vrat aru samiti gupti jAmAhi, muni dhArai ati yatan karAhi. 45.

Page 215 of 272
PDF/HTML Page 227 of 284
single page version

background image
gAthA 45
gAthArtha — ashubhakAryanI nivRutti ane shubhakAryamAn pravRutti – tene (vyavahAr)
chAritra jANo. vrat - samiti - guptirUp evun te (chAritra) vyavahAranayathI jinendradeve kahyun chhe.
TIkA — A ja sarAgachAritranA ekadesh avayavarUp deshachAritranun pratham kathan kare
chhe. te A pramANe chhe — mithyAtvAdi sAt prakRitionA upasham, kShayopasham ke kShay thatAn
athavA adhyAtmabhAShAe kahIe to nijashuddhAtmAbhimukh pariNAm thatAn shuddhAtmabhAvanAthI
utpanna, nirvikAr, vAstavik sukhAmRutane upAdey karIne, sansAr – sharIr ane bhogomAn je
heyabuddhivALo, samyagdarshanathI shuddha chhe, te chaturtha guNasthAnavALo, vratarahit dArshanik kahevAy
chhe. je apratyAkhyAnAvaraN nAmanA bIjA kaShAyano kShayopasham thatAn pRithvI Adi ( – pRithvI,
jaL, agni, vAyu ane vanaspatirUp) pAnch sthAvaronA vadhamAn pravRutta hovA chhatAn paN
yathAshakti trasanA vadhathI nivRutta hoy chhe, te pancham guNasthAnavartI shrAvak kahevAy chhe.
te shrAvakanA agiyAr bhed kahevAmAn Ave chhe — samyagdarshanapUrvak, madya, mAns,
madh ane pAnch udumbar phaLonA tyAgarUp ATh mUlaguNonun pAlan karato je jIv, yuddhAdimAn
pravRutta thavA chhatAn paN pApanI vRuddhi karanAr shikAr Adi samAn prayojan vinAnA
jIvaghAtathI nivRutta thayel chhe, te pratham dArshanik shrAvak kahevAy chhe. te ja dArshanik shrAvak
jyAre tras jIvonI hinsAthI sarvathA nivRutta thaIne pAnch aNuvrat, traN guNavrat ane chAr
अशुभात् विनिवृत्तिः शुभे प्रवृत्तिः च जानीहि चारित्रम् ।
व्रतसमितिगुप्तिरूपं व्यवहारनयात् तु जिनभणितम् ।।४५।।
व्याख्या — अस्यैव सरागचारित्रस्यैकदेशावयवभूतं देशचारित्रं तावत्कथ्यते । तद्यथा —
मिथ्यात्वादिसप्तप्रकृत्युपशमक्षयोपशमक्षये सति, अध्यात्मभाषया निजशुद्धात्माभिमुखपरिणामे
वा सति शुद्धात्मभावनोत्पन्ननिर्विकारवास्तवसुखामृतमुपादेयं कृत्वा संसारशरीरभोगेषु योऽसौ
हेयबुद्धिः सम्यग्दर्शनशुद्धः स चतुर्थगुणस्थानवर्ती व्रतरहितो दार्शनिको भण्यते ।
यश्चाप्रत्याख्यानावरणसंज्ञद्वितीयकषायक्षयोपशमे जाते सति पृथिव्यादिपञ्चस्थावरवधे प्रवृत्तोऽपि
यथाशक्त्या त्रसवधे निवृत्तः स पञ्चमगुणस्थानवर्ती श्रावको भण्यते ।
तस्यैकादशभेदाः कथ्यन्ते । तथाहि — सम्यक्त्वपूर्वकत्वेन मद्यमांसमधुत्यागोदुम्बर-
पञ्चकपरिहाररूपाष्टमूलगुणसहितः सन् संग्रामादिप्रवृत्तोऽपि पापद्धर्यादिभिर्निष्प्रयोजन-
जीवघादादो निवृत्तः प्रथमो दार्शनिकश्रावको भण्यते । स एव सर्वथा त्रसवधे निवृत्तः सन्

Page 216 of 272
PDF/HTML Page 228 of 284
single page version

background image
shikShAvrat sahit thAy chhe, tyAre ‘vratI’ nAmano bIjo shrAvak thAy chhe. te ja jyAre traNekALe
sAmAyik kare chhe tyAre trIjI pratimAdhArI, prauShadh – upavAs kare chhe tyAre chothI pratimAdhArI,
sachittanA tyAgathI pAnchamI pratimAdhArI, divase brahmacharya pAlan karavAthI chhaThThI pratimAdhArI,
sarvathA brahmacharya pAlan karavAthI sAtamI pratimAdhArI, Arambh vagere sampUrNa vyApAranA
tyAgathI AThamI pratimAdhArI, paheravA – oDhavAnAn vastro sivAy anya sarva parigrahonA
tyAgathI navamI pratimAdhArI, ghar – vyApAr Adi sambandhI samasta pApamay kAryomAn sammati
(salAh) ApavAno tyAg karavAthI dashamI pratimAdhArI ane uddiShTa AhAranA tyAgathI
agiyAramI pratimAno dhArak shrAvak thAy chhe. A agiyAr prakAranA shrAvakomAn pahelI chha
pratimAvALA tAratamyapaNe jaghanya shrAvak chhe, pachhInI traN pratimAvALA madhyam shrAvak ane
chhellI be pratimAvALA uttam shrAvako gaNAy chhe — e pramANe sankShepamAn deshachAritranA1
dArshanik shrAvak vagere agiyAr bhed jANavAn.
have, ekadesh chAritranA vyAkhyAn pachhI sakaL chAritrano upadesh kare chhe —
‘‘असुहादो विणिवित्ती सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं’’ he shiShya! ashubh kAryothI nivRutti ane
shubh kAryomAn pravRuttine tun chAritra jAN. te kevun chhe? ‘‘वदसमिदिगुत्तिरूवं ववहारणयादु
जिणभणियं’’ vrat, samiti ane guptirUp chhe ane vyavahAranayathI shrI jinendra bhagavantoe
kahelun chhe. te A pramANe chhe — pratyAkhyAnAvaraN2 nAmanA trIjA kaShAyano kShayopasham thatAn,
पञ्चाणुव्रतत्रयगुणव्रतशिक्षाव्रतचतुष्टयसहितो द्वितीयव्रतिकसंज्ञो भवति । स एव त्रिकाल-
सामायिके प्रवृत्तः तृतीयः, प्रोषधोपवासे प्रवृत्तश्चतुर्थः, सचित्तपरिहारेण पञ्चमः, दिवा
ब्रह्मचर्येण षष्ठः, सर्वथा ब्रह्मचर्येण सप्तमः, आरम्भादिसमस्तव्यापारनिवृत्तोऽष्टमः, वस्त्रप्रावरणं
विहायान्यसर्वपरिग्रहनिवृत्तोनवमः, गृहव्यापारादिसर्वसावद्यानुमतनिवृत्तो दशमः, उद्दिष्टाहार-
निवृत्त एकादशम इति । एतेष्वेकादशश्रावकेषु मध्ये प्रथमषट्कं तारतम्येन जघन्यम्, ततश्च
त्रयं मध्यमम्, ततो द्वयमुत्तममिति संक्षेपेण दार्शनिकश्रावकाद्येकादशभेदाः ज्ञातव्याः ।
अथैकदेशचारित्रव्याख्यानानन्तरं सकलचारित्रमुपदिशति । ‘‘असुहादो विणिवित्ती सुहे
पवित्ती य जाण चारित्तं’’ अशुभान्निवृत्तिः शुभे प्रवृत्तिश्चापि जानीहि चारित्रम् । तच्च
कथम्भूतं ? ‘‘वदसमिदिगुत्तिरूवं ववहारणयादु जिणभणियं’’ व्रतसमितिगुप्तिरूपं
व्यवहारनयाज्जिनैरुक्तमिति । तथाहि प्रत्याख्यानावरणसंज्ञतृतीयकषायक्षयोपशमे सति
1. deshachAritra pAnchame guNasthAne antarangamAn mithyAtvanA tathA prathamanA be kaShAyanA abhAvarUp hoy chhe.
2. chhaThThe guNasthAne antarangamAn mithyAtvano tyAg tathA prathamanA traN kaShAyano abhAv hoy chhe.

Page 217 of 272
PDF/HTML Page 229 of 284
single page version

background image
‘‘विषयकषाओगाढो दुस्सुदिदुच्चित्त दुट्ठगोठ्ठिजुदो । उग्गो उम्मग्गपरो उवओगो जस्स सो असुहो ।।’’
[artha — jeno upayog viShay – kaShAyomAn magna chhe, dushruti (vikathA), duShTa chitta ane
duShTa goShThI (kharAb sobat) sahit chhe, je ugra chhe ane unmArgamAn tatpar chhe, tene te
ashubh upayog2 chhe.]’’ — A gAthAmAn kahel lakShaNovALA ashubhopayogathI nivRutti ane
tenAthI viparIt shubhopayogamAn pravRutti, tene he shiShya! tun chAritra jAN. AchAr – ArAdhanA
Adi charaNAnuyoganAn shAstromAn kahyA pramANe te chAritra pAnch mahAvrat, pAnch samiti ane
traN guptirUp chhe, topaN apahRutasanyam nAmanun shubhopayogalakShaNavALun sarAgachAritra chhe. tyAn,
je bAhyamAn pAnch indriyonA viShay Adino tyAg chhe, te upacharit – asadbhUtavyavahAr-
nayathI chAritra chhe ane antarangamAn je rAgAdino tyAg chhe, te ashuddha nishchayanayathI chAritra
chhe; — e rIte nayavibhAg jANavo. e pramANe nishchayachAritranA sAdhak vyavahArachAritranun
vyAkhyAn karyun. 45.
have, te ja vyavahArachAritrathI sAdhya2 nishchayachAritranun nirUpaN kare chhe —
‘‘विसयकसाओगाढो दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो । उग्गो उम्मग्गपरो उवओगो जस्स सो
असुहो ।।१।।’’ इति गाथाकथितलक्षणादशुभोपयोगान्निवृत्तिस्तद्विलक्षणे शुभोपयोगे प्रवृत्तिश्च हे
शिष्य ! चारित्रं जानीहि । तच्चाचाराराधनादिचरणशास्त्रोक्तप्रकारेण पञ्चमहाव्रतपञ्च-
समितित्रिगुप्तिरूपमप्यपहृतसंयमाख्यं शुभोपयोगलक्षणं सरागचारित्राभिधानं भवति । तत्र योऽसौ
बहिर्विषये पञ्चेन्द्रियविषयादिपरित्यागः स उपचरितासद्भूतव्यवहारेण यश्चाभ्यन्तरे
रागादिपरिहारः स पुनरशुद्धनिश्चयेनेति नयविभागो ज्ञातव्यः । एवं निश्चयचारित्रसाधकं
व्यवहारचारित्रं व्याख्यातमिति ।।४५।।
अथ तेनैव व्यवहारचारित्रेण साध्यं निश्चयचारित्रं निरूपयति : —
बहिरब्भंतरकिरियारोहो भवकारणप्पणासट्ठं ।
णाणिस्स जं जिणुत्तं तं परमं सम्मचारित्तं ।।४६।।
1. shrI pravachanasAr gA. 158.
2. Anun spaShTIkaraN gA. 45nI phUTanoTamAn AvI gayun chhe.
bAhyAbhyantar kiriyA roki, Atam shuddha gahai avaloki,
Asrav bandh abhAv nimitta, gnAnI dhahain param chAritta. 46.

Page 218 of 272
PDF/HTML Page 230 of 284
single page version

background image
gAthA 46
gAthArtha — sansAranAn kAraNono nAsh karavA mATe gnAnIne je bAhya ane antarang
kriyAono nirodh chhe; shrI jinendre kahelun te param samyak chAritra chhe.
TIkA — ‘‘तं’’ te ‘‘परमं’’ param – upekShAlakShaNavALun, nirvikAr svasamvedanarUp
shuddhopayoganun avinAbhUt, param ‘‘सम्मचारित्तं’’ samyakchAritra jANavun. te shun?
‘‘बहिरब्भंतरकिरियारोहो’’ niShkriy, nitya niranjan, vishuddha gnAnadarshanasvabhAvI nijAtmAthI
pratipakShabhUt kriyAvyApArano — ke je (kriyAvyApAr) bAhyamAn vachan ane kAyAnA shubhAshubh
vyApArarUp chhe ane antarangamAn mananA shubhAshubh vikalparUp chhe teno — nirodh arthAt
tyAg. (te paN samyakchAritra chhe.) te nirodh shA mATe chhe? ‘‘भवकारणप्पणासट्ठं’’ pAnch
prakAranA sansArathI rahit, nirdoSh paramAtmAthI vilakShaN je sansAr te sansAranA vyApAranA
kAraNabhUt je shubhAshubh karma – Asrav tenA vinAsh mATe chhe. Avun bAhya ane antarang
kriyAonA nirodharUp chAritra kone kahe chhe? ‘‘णाणिस्स’’ nishchayaratnatrayasvarUp abhedagnAnIne
Avun chAritra hoy chhe. vaLI te chAritra kevun chhe? ‘‘जं जिणुत्तं’’ te chAritra jinendradev,
vItarAg sarvagna dvArA kahevAyelun chhe. A rIte vItarAg samyagdarshan ane samyaggnAnanA
avinAbhUt tathA nishchayaratnatrayasvarUp nishchayamokShamArganA trIjA avayavarUp
vItarAgachAritranun vyAkhyAn karyun. 46.
बहिरभ्यन्तरक्रियारोधः भवकारणप्रणाशार्थम् ।
ज्ञानिनः यत् जिनोक्तम् तत् परमं सम्यक्चारित्रम् ।।४६।।
व्याख्या — ‘‘तं’’ तत् ‘‘परमं’’ परमोपेक्षालक्षणं निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मक-
शुद्धोपयोगाविनाभूतं परमं ‘‘सम्मचारित्तं’’ सम्यक्चारित्रं ज्ञातव्यम् । तत्किं — ‘‘बहिरब्भंतर-
किरियारोहो’’ निष्क्रियनित्यनिरञ्जनविशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावस्य निजात्मनः प्रतिपक्षभूतस्य
बहिर्विषये शुभाशुभवचनकायव्यापाररूपस्य तथैवाभ्यन्तरे शुभाशुभमनोविकल्परूपस्य च
क्रियाव्यापारस्य योऽसौ निरोधस्त्यागः, स च किमर्थं ? ‘‘भवकारणप्पणासट्ठं’’ पञ्चप्रकार-
भवातीतनिर्दोषपरमात्मनो विलक्षणस्य भवस्य – संसारस्य व्यापारकारणभूतो योऽसौ
शुभाशुभकर्मास्रवस्तस्य प्रणाशार्थं विनाशार्थमिति । इत्युभयक्रियानिरोधलक्षणचारित्रं कस्य
भवति ? ‘‘णाणिस्स’’ निश्चयरत्नत्रयात्मकाभेदज्ञानिनः । पुनरपि किं विशिष्टं ? ‘‘जं
जिणुत्तं’’ यज्जिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तमिति । एवं वीतरागसम्यक्त्वज्ञानाविनाभूतं
निश्चयरत्नत्रयात्मक-निश्चयमोक्षमार्गः तृतीयावयवरूपं वीतरागचारित्रं व्याख्यातम् ।।४६।।

Page 219 of 272
PDF/HTML Page 231 of 284
single page version

background image
e pramANe bIjA sthaLamAn ATh gAthAo pUrI thaI.
e pramANe mokShamArganun pratipAdan karanAr trIjA adhikAramAn nishchay – vyavahArarUp
mokShamArganA sankShepakathanathI be gAthA, tyArapachhI te ja mokShamArganA avayavarUp samyagdarshan –
gnAn – chAritranA visheSh vyAkhyAnarUpe chha gAthA — em be sthaLonA samudAyarUp ATh
gAthAo dvArA pratham antarAdhikAr samApta thayo.
have, AgaL dhyAn, dhyAtA, dhyey ane dhyAnaphaLanA (dhyAnanA phaLanA) kathananI
mukhyatAthI pratham sthaLamAn traN gAthA, tyArapachhI panch parameShThinA vyAkhyAnarUpe bIjA
sthaLamAn pAnch gAthA ane tyArapachhI te ja dhyAnanA upasanhArarUp visheSh vyAkhyAn dvArA
trIjA sthaLamAn chAr gAthAo chhe; e rIte traNe sthaLonA samudAy vaDe bAr gAthAo sambandhI
bIjA antarAdhikAranI samudAyarUp bhUmikA chhe.
have, nishchay ane vyavahAr mokShamArganun je dhyAn teno abhyAs karo, em upadesh
Ape chhe —
इति द्वितीयस्थले गाथाष्टकं गतम् ।
एवं मोक्षमार्गप्रतिपादकतृतीयाधिकारमध्ये निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसंक्षेपकथनेन
सूत्रद्वयम्, तदनन्तरं तस्यैव मोक्षमार्गस्यावयवभूतानां सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणां विशेष-
विवरणरूपेण सूत्रषट्कं चेति स्थलद्वयसमुदायेनाष्टगाथाभिः प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः ।
अतः परं ध्यानध्यातृध्येयध्यानफलकथनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथात्रयं, ततः परं
पञ्चपरमेष्ठिव्याख्यानरूपेण द्वितीयस्थले गाथापञ्चकं, ततश्च तस्यैव ध्यानस्योपसंहार-
रूपविशेषव्याख्यानेन तृतीयस्थले सूत्रचतुष्टयमिति स्थलत्रयसमुदायेन द्वादशसूत्रेषु
द्वितीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका ।
तथाहि — निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसाधकध्यानाभ्यासं कुरुत यूयमित्युपदिशति : —
दुविहं पि मोक्खहेउं झाणे पाउणदि जं मुणी णियमा ।
तह्मा पयत्तचित्ता जूयं झाणं समब्भसह ।।४७।।
im do vidhi chArit munirAj, dhyAn – yog pAvai su samAj;
jAtain yatna dhAri yah dharo, niyam rUp bhAShai munivaro. 47

Page 220 of 272
PDF/HTML Page 232 of 284
single page version

background image
gAthA 47
gAthArtha — dhyAn karavAthI muni niyamathI nishchay ane vyavahArarUp mokShamArga
pAme chhe. tethI tame chittane ekAgra karIne dhyAnano sArI rIte abhyAs karo.
TIkA — ‘‘दुविहं पि मोक्खहेउं झाणे पाउणदि जं मुणी णियमा’’ kAraN ke, muni
niyamathI dhyAn dvArA banne prakAranA mokShanAn kAraNone prApta kare chhe. visheSha —
kAraN ke, nishchayaratnatrayasvarUp nishchay – mokShahetu arthAt nishchay mokShamArga ane
vyavahAraratnatrayAtmak vyavahAr – mokShahetu arthAt vyavahAr mokShamArga jemanun 1sAdhya –
sAdhak bhAvarUpe pahelAn kathan karyun chhe, te banne prakAranA mokShamArgone nirvikAr
svasamvedanarUp paramadhyAn vaDe muni prApta kare chhe ‘‘तह्मा पयत्तचित्ता जूयं झाणं
समब्भसह’’ te kAraNe ekAgrachitta thaIne he bhavyajano! tame dhyAnano samyak prakAre
abhyAs karo. vistArathI kahIe to – te kAraNe dekhelA, sAmbhaLelA ane pUrve
anubhavelA anek manoratharUp samasta shubhAshubh rAgAdi vikalpajALano tyAg karIne,
param svAsthyathI utpanna sahajAnand jenun ek lakShaN chhe evA sukhAmRutanA rasAsvAdanA
anubhavamAn sthir thaIne, tame dhyAnano abhyAs karo. 47.
द्विविधं अपि मोक्षहेतुं ध्यानेन प्राप्नोति यत् मुनिः नियमात् ।
तस्मात् प्रयत्नचित्ताः यूयं ध्यानं समभ्यसत ।।४७।।
व्याख्या — ‘‘दुविहं पि मोक्खहेउं झाणे पाउणदि जं मुणी णियमा’’ द्विविधमपि
मोक्षहेतुं ध्यानेन प्राप्नोति यस्मात् मुनिर्नियमात् । तद्यथा — निश्चयरत्नत्रयात्मकं निश्चयमोक्षहेतुं
निश्चयमोक्षमार्गं तथैव व्यवहाररत्नत्रयात्मकं व्यवहारमोक्षहेतुं व्यवहारमोक्षमार्गं च यं
साध्यसाधकभावेन कथितवान् पूर्वं, तद् द्विविधमपि निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मकपरमध्यानेन मुनिः
प्राप्नोति यस्मात्कारणात् ‘‘तह्मा पयत्तचित्ता जूयं झाणं समब्भसह’’ तस्मात् प्रयत्नचित्ताः
सन्तो हे भव्या यूयं ध्यानं सम्यगभ्यसत । तथाहि — तस्मात्कारणात् दृष्टश्रुतानुभूतना-
नामनोरथरूपसमस्तशुभाशुभरागादिविकल्पजालं त्यक्त्वा, परमस्वास्थ्यसमुत्पन्नसहजानन्दैक-
लक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवे स्थित्वा च ध्यानाभ्यासं कुरुत यूयमिति ।।४७।।
1. sAthe banne rahe chhe tethI sahachArI, sahakArI, nimitta, sAdhan kahevAmAn Ave chhe, paN te nishchay sAdhan
nathI. te to shubhAshubhabandhanun kAraN chhe, pariharavA yogya chhe, mAhAtmyathI vAravA yogya chhe. shrI
panchAstikAy gAthA 166 thI 172.

Page 221 of 272
PDF/HTML Page 233 of 284
single page version

background image
have, dhyAtA – puruShanun (dhyAn karanAr puruShanun) lakShaN kahe chhe —
gAthA 48
gAthArtha — jo tame vichitra (anek prakAranA) athavA vichitta (vikalpajAL
rahit) dhyAnanI siddhi mATe chittane sthir karavA ichchhatA ho, to iShTa ane aniShTa
indriy – viShayomAn moh, rAg ane dveSh na karo.
TIkA — ‘‘मा मुज्झह मा रज्जह मा दूसह’’ samasta moh – rAg – dveShajanit
vikalpajALathI rahit nij paramAtmatattvanI bhAvanAthI utpanna paramAnand jenun ek lakShaN
chhe, evA sukhAmRutanA rasathI utpanna thayel ane te ja paramAtmasukhanA AsvAdamAn lIn –
tanmayarUp je paramakaLA arthAt param samvitti, temAn sthir thaIne he bhavya jIvo! moh,
rAg ane dveSh na karo. kyA viShayomAn? ‘‘इट्ठणिट्ठअट्ठेसु’’ mALA, strI, chandan, tAmbUl Adi
iShTa indriyaviShayomAn ane sAp, viSh, kanTak, shatru, rog vagere aniShTa indriyaviShayomAn.
shun ichchhatA ho to rAg – dveSh na karavA? ‘‘थिरमिच्छहि जइ चित्तं’’ jo te ja paramAtmAnA
अथ ध्यातृ – पुरुषलक्षणं कथयति : —
मा मुज्झह मा रज्जह मा दूसह इट्ठणिट्ठअट्ठेसु ।
थिरमिच्छहि जइ चित्तं विचित्तझाणप्पसिद्धीए ।।४८।।
मा मुह्यत मा रज्यत मा द्विष्यत इष्टानिष्टार्थेषु ।
स्थिरं इच्छत यदि चित्तं विचित्रध्यानप्रसिद्ध्यै ।।४८।।
व्याख्या — ‘‘मा मुज्झह मा रज्जह मा दूसह’’ समस्तमोहरागद्वेषजनितविकल्पजाल-
रहितनिजपरमात्मतत्त्वभावनासमुत्पन्नपरमानंदैकलक्षणसुखामृतरसात्सकाशादुद्गता संजाता तत्रैव
परमात्मसुखास्वादे लीना तन्मया या तु परमकला परमसंवित्तिस्तत्र स्थित्वा हे भव्या
मोहरागद्वेषान्मा कुरुत । केषु विषयेषु ? ‘‘इट्ठणिट्ठअट्ठेसु’’ स्रग्वनिताचन्दनताम्बूलादय
इष्टेन्द्रियार्थाः, अहिविषकण्टक शत्रुव्याधिप्रभृतयः पुनरनिष्टेन्द्रियार्थास्तेषु । यदि किम् ?
‘‘थिरमिच्छहि जइ चित्तं’’ तत्रैव परमात्मानुभवे स्थिरं निश्चलं चित्तं यदीच्छत यूयं ।
iShTa – aniShTa vastukUn dekhi, rAg – dveSh aru moh na pekhi;
jo chittakUn thir karanA hoy, aisain kiye dhyAn sidhi hoy. 48.

Page 222 of 272
PDF/HTML Page 234 of 284
single page version

background image
anubhavamAn tame sthir – nishchal chitta ichchhatA ho to. shA mATe sthir chitta ichchhatA ho?
‘‘विचित्त झाणप्पसिद्धीए’’ ‘vichitta’ arthAt anek prakAranA dhyAnanI prasiddhine mATe; athavA
je dhyAnamAnthI, chitta vigat ( – naShTa) thayun hoy arthAt chittamAn utpanna thatI shubhAshubh
vikalpajAL naShTa thaI hoy, te ‘vichitta’ dhyAn chhe, evA ‘vichitta dhyAn’nI siddhine mATe.
have, pratham ja AgamabhAShAe te ja dhyAnanA anek prakAranA bhedonun kathan karavAmAn
Ave chhe. te A pramANe chhe — iShTa-viyog, aniShTa - sanyog ane rog — e traNene dUr
karavAmAn ane bhoganAn kAraNomAn vAnchhArUp — em chAr prakAranun ArttadhyAn chhe. te
ArttadhyAn tAratamyatAthI mithyAdraShTi guNasthAnathI mAnDIne chhaThThA guNasthAn sudhInA jIvone
sambhave chhe. te ArttadhyAn joke mithyAdraShTi jIvone tiryanchagatinA bandhanun kAraN thAy chhe,
topaN je jIvane samyaktva prApta thayA pahelAn tiryanchanun AyuShya bandhAI gayun hoy, te
sivAyanA anya samyagdraShTine te ArttadhyAn tiryanchagatinun kAraN thatun nathI. prashna — kem
kAraN thatun nathI? uttara — ‘sva shuddhAtmA ja upAdey chhe’ evI vishiShTa bhAvanAnA baLathI
tiryanch gatinA kAraNabhUt sanklesh bhAvano temane abhAv chhe, tethI.
have, raudradhyAnanun kathan kare chhe hinsAmAn Anand, jUThun bolavAmAn Anand, chorImAn
Anand ane viShayonun sanrakShaN karavAmAn AnandathI utpanna thatun chAr prakAranun raudradhyAn chhe.
te raudradhyAn tAratamyatAthI mithyAdraShTithI mAnDIne pAnchamA guNasthAn sudhInA jIvone sambhave
chhe. te raudradhyAn mithyAdraShTi jIvone narakagatinun kAraN chhe, topaN je jIve samyaktva prApta
karyA pahelAn narakanun AyuShya bAndhyun hoy te sivAyanA anya samyagdraShTione te narakagatinun
किमर्थम् ? ‘‘विचित्तझाणप्पसिद्धीए’ विचित्रं नानाप्रकारं यद्ध्यानं तत्प्रसिद्ध्यै निमित्तं । अथवा
विगतं चित्तं चित्तोद्भवशुभाशुभविकल्पजालं यत्र तद्विचित्तं ध्यानम् तदर्थमिति ।
इदानीं तस्यैव ध्यानस्य तावदागमभाषया विचित्रभेदाः कथ्यन्ते । तथाहि —
इष्टवियोगानिष्टसंयोगव्याधिप्रतीकारभोगनिदानेषु वाञ्छारूपं चतुर्विधमार्त्तध्यानम् । तच्च
तारतम्येन मिथ्यादृष्ट्यादिषट्गुणस्थानवर्तिजीवसम्भवम् । यद्यपि मिथ्यादृष्टीनां तिर्यग्गतिकारणं
भवति तथापि बद्धायुष्कं विहाय सम्यग्दृष्टीनां न भवति । कस्मादिति चेत् ?
स्वशुद्धात्मैवोपादेय इति विशिष्टभावनाबलेन तत्कारणभूतसंक्लेशाभावादिति ।
अथ रौद्रध्यानं कथ्यते — हिंसानन्दमृषानन्दस्तेयानन्दविषयसंरक्षणानन्दप्रभवं रौद्रं
चतुविधम् । तारतम्येन मिथ्यादृष्टयादिपञ्चमगुणस्थानवर्त्तिजीवसम्भवम् । तच्च मिथ्यादृष्टीनां
नरकगतिकारणमपि बद्धायुष्कं विहाय सम्यग्दृष्टीनां तत्कारणं न भवति । तदपि कस्मादिति

Page 223 of 272
PDF/HTML Page 235 of 284
single page version

background image
kAraN thatun nathI. prashna — kem kAraN thatun nathI? uttara — ‘nij shuddhAtmatattva ja upAdey
chhe’ evA vishiShTa bhedagnAnanA baLathI narakagatinA kAraNabhUt tIvra sankleshabhAvano temane
abhAv chhe, tethI.
have, AgaL ArttadhyAn ane raudradhyAnanA parityAgarUp AgnAvichay, apAyavichay,
vipAkavichay ane sansthAnavichay nAmanA chAr bhedavALun, tAratamyavRuddhikrame asanyat
samyagdraShTi, deshavirat, pramattasanyat ane apramattasanyat — e chAr guNasthAnavALA jIvone
sambhavatun, mukhyapaNe puNyabandhanun kAraN hovA chhatAn paN paramparAe mokShanA kAraNabhUt evun
dharmadhyAn have kahevAy chhe. te A pramANe — pote mandabuddhi hoy ane vishiShTa gnAnI gurunI
prApti na hoy tyAre shuddha jIvAdi padArtho sUkShma hovAthI, ‘‘सूक्ष्मं जिनोदितं वाक्यं हेतुभिर्यन्न
हन्यते । आज्ञासिद्धं तु तद्ग्राह्यं नान्यथावादिनो जिनाः ।।’’ [artha — shrI jinendranun kahelun je
sUkShma tattva chhe te hetuothI khanDit thatun nathI, mATe je sUkShma tattva chhe tene jinendradevanI
AgnA pramANe grahaN karavun joIe, kem ke shrI jinendradev anyathAvAdI hotA1 nathI.] —
e shlokamAn kahyA pramANe padArthano nishchay karavo te ‘AgnAvichay’ nAmanun pratham dharmadhyAn
kahevAy chhe. tevI ja rIte bhedAbhed ratnatrayanI bhAvanAnA baLathI amArA athavA anya
jIvonAn karmono nAsh kyAre thashe, e prakAranun chintan tene ‘apAyavichay’ nAmanun bIjun
dharmadhyAn jANavun. shuddha nishchayanayathI A jIv shubhAshubh karmonA udayathI rahit chhe, chhatAn
चेत् ? निजशुद्धात्मतत्त्वमेवोपादेयमिति विशिष्टभेदज्ञानबलेन तत्कारणभूततीव्रसंक्लेशा-
भावादिति ।
अतः परम् आर्त्तरौद्रपरित्यागलक्षणमाज्ञापायविपाकसंस्थानविचयसंज्ञचतुर्भेदभिन्नं,
तारतम्यवृद्धिक्रमेणासंयतसम्यग्दृष्टि देशविरतप्रमत्तसंयताप्रमत्ताभिधान चतुर्गुणस्थानवर्त्तिजीव-
सम्भवं, मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धकारणमपि परम्परया मुक्तिकारणं चेति धर्मध्यानं कथ्यते ।
तथाहि — स्वयं मन्दबुद्धित्वेऽपि विशिष्टोपाध्यायाभावे अपि शुद्धजीवादिपदार्थानां सूक्ष्मत्वेऽपि
सति ‘‘सूक्ष्मं जिनोदितं वाक्यं हेतुभिर्यन्न हन्यते । आज्ञासिद्धं तु तद्ग्राह्यं नान्यथावादिनो
जिनाः ।।१।।’’ इति श्लोककथितक्रमेण पदार्थनिश्चयकरणमाज्ञाविचयध्यानं भण्यते । तथैव
भेदाभेदरत्नत्रयभावनाबलेनास्माकं परेषां वा कदा कर्मणामपायो विनाशो भविष्यतीति
चिन्तनमपायविचयं ज्ञातव्यम् । शुद्धनिश्चयेन शुभाशुभकर्मविपाकरहितोऽप्ययं जीवः
1. shrI AlAp paddhati 5.

Page 224 of 272
PDF/HTML Page 236 of 284
single page version

background image
paN anAdi karmabandhanA vashe pApanA udayathI nArak AdinAn dukharUp phaLano anubhav kare
chhe ane puNyanA udayathI devAdinAn sukharUp phaLane bhogave chhe, evI vichAraNAne
‘vipAkavichay’ nAmanun trIjun dharmadhyAn jANavun. pahelAn kahelI lok – anuprekShAnA chintanane
‘sansthAnavichay’ nAmanun chothun dharmadhyAn kahe chhe.
have, pRuthakatvavitarkavichAr, ekatvavitarkaavichAr, sUkShmakriyApratipAti ane
vyuparatakriyAnivRutti nAmanA chAr prakAranA shukladhyAnanun kathan kare chhe. te A pramANe —
pratham pRuthaktvavitarkavichAr nAmanA shukladhyAnanun kathan kare chhe. dravya, guN ane paryAyanA
bhinnapaNAne ‘pRuthaktva’ kahe chhe. sva shuddhAtmAnI anubhUti jenun lakShaN chhe tevA bhAvashrutane
ane tenA (svashuddhAtmAnA) vAchak antarjalparUp vachanane ‘vitarka’ kahe chhe. ichchhA vinA ek
arthathI bIjA arthamAn, ek vachanathI bIjA vachanamAn, man – vachan – kAy e traN yogomAnthI
koI ek yogamAnthI bIjA yogamAn je pariNaman (palaTavun te) thAy chhe tene ‘vichAr’ kahe
chhe. eno artha A pramANe chhe — joke dhyAn karanAr puruSh nij shuddhAtmAnun samvedan chhoDIne
bAhya padArthonun chintan karato nathI, topaN jeTalA anshe tene svarUpamAn sthiratA nathI teTalA
anshe ichchhA vinA vikalpo utpanna thAy chhe te kAraNe A dhyAnane ‘pRuthakatvavitarkavichAr’
kahevAy chhe. A pratham shukladhyAn upasham shreNInI vivakShAmAn apUrvakaraN – upashamak,
anivRuttikaraN – upashamak, sUkShmasAmparAy – upashamak ane upashAntakaShAy — e chAr
पश्चादनादिकर्मबन्धवशेन पापस्योदयेन नारकादिदुःखविपाकफलमनुभवति, पुण्योदयेन
देवादिसुखविपाकमनुभवतीति विचारणं विपाकविचयं विज्ञेयम् । पूर्वोक्तलोकानुप्रेक्षाचिन्तनं
संस्थानविचयम् । इति चतुर्विधं धर्मध्यानं भवति ।
अथ पृथक्त्ववितर्कवीचारं एकत्ववितर्कावीचारं सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञं
व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चेति भेदेन चतुर्विधं शुक्लध्यानं कथयति । तद्यथा — पृथक्त्व-
वितर्कविचारं तावत्कथ्यते । द्रव्यगुणपर्यायाणां भिन्नत्वं पृथक्त्वं भण्यते, स्वशुद्धात्मानुभूतिलक्षणं
भावश्रुतं तद्वाचकमन्तर्जल्पवचनं वा वितर्को भण्यते, अनीहितवृत्त्यार्थान्तरपरिणमनम्
वचनाद्वचनान्तरपरिणमनम् मनोवचनकाययोगेषु योगाद्योगान्तरपरिणमनं वीचारो भण्यते ।
अयमत्रार्थः — यद्यपि ध्याता पुरुषः स्वशुद्धात्मसंवेदनं विहाय बहिश्चिन्तां न करोति तथापि
यावतांशेन स्वरूपे स्थिरत्वं नास्ति तावतांशेनानीहितवृत्त्या विकल्पाः स्फु रन्ति, तेन कारणेन
पृथक्त्ववितर्कवीचारं ध्यानं भण्यते । तच्चोपशमश्रेणिविवक्षायामपूर्वोपशमकानिवृत्त्युपशम-
वसूक्ष्मसाम्परायोपशमकोपशान्तकषायपर्यन्तगुणस्थानचतुष्टये भवति । क्षपकश्रेण्यां पुनरपूर्व-

Page 225 of 272
PDF/HTML Page 237 of 284
single page version

background image
guNasthAnomAn hoy chhe, ane kShapakashreNInI vivakShAmAn apUrvakaraN – kShapak, anivRuttikaraN –
kShapak ane sUkShmasAmparAy – kShapak — e traN guNasthAnomAn hoy chhe. e rIte pratham
shukladhyAnanun vyAkhyAn thayun.
nij shuddhAtmadravyamAn athavA vikAr rahit AtmasukhanA anubhavarUp paryAyamAn
athavA upAdhirahit svasamvedan guNamAn – A traNemAnthI je ekamAn (dravya, guN ke paryAyamAn)
pravRutta hoy temAn ja vitarka nAmanA svasamvedan lakShaNavALA bhAvashrutanA baLathI sthir thaIne
avichArarUp hoy chhe eTale dravya, guN ke paryAyamAn parAvartan karatun nathI; te
‘‘ekatvavitarkaavichAr’’ nAmanun kShINakaShAy nAmanA guNasthAnamAn hotun bIjun shukladhyAn
kahevAy chhe. A bIjA shukladhyAnathI ja kevaLagnAnanI utpatti thAy chhe.
have, sUkShmakAyanI kriyAnA vyApArarUp ane apratipAti (na paDe tevun) evun
‘‘sUkShmakriyApratipAti’’ nAmanun trIjun shukladhyAn chhe. te upachArathI ‘sayogikevaLI jin’
guNasthAnamAn hoy chhe.
visheShapaNe uparat arthAt nivRutta thaI chhe kriyA jemAnthI te ‘vyuparatakriy’ chhe.
vyuparatakriy hoy, (sarva kriyAnI nivRutti thaI hoy) ane anivRutti hoy arthAt mukti
na thaI hoy, te ‘‘vyuparatakriyAnivRutti’’ nAmanun chothun shukladhyAn chhe. te upachArathI
‘ayogikevaLI jin’ guNasthAnamAn hoy chhe. e rIte sankShepamAn AgamabhAShAe judA judA
prakAranAn dhyAnonun vyAkhyAn karyun.
करणक्षपकानिवृत्तिकरणक्षपकसूक्ष्मसाम्परायक्षपकाभिधानगुणस्थानत्रये चेति प्रथमं शुक्लध्यानं
ब्याख्यातम् ।
निजशुद्धात्मद्रव्ये वा निर्विकारात्मसुखसंवित्तिपर्याये वा निरुपाधिस्वसंवेदनगुणे वा
यत्रैकस्मिन् प्रवृत्तं तत्रैव वितर्कसंज्ञेन स्वसंवित्तिलक्षणभावश्रुतबलेन स्थिरीभूयावीचारं
गुणद्रव्यपर्यायपरावर्त्तनं न करोति यत्तदेकत्ववितर्कावीचारसंज्ञं क्षीणकषायगुणस्थानसम्भवं
द्वितीयं शुक्लध्यानं भण्यते । तेनैव केवलज्ञानोत्पत्तिः इति । अथ सूक्ष्मकायक्रियाव्यापाररूपं
च तदप्रतिपाति च सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञं तृतीयं शुक्लध्यानम् । तच्चोपचारेण
सयोगिकेवलिजिने भवतीति । विशेषेणोपरता निवृत्ता क्रिया यत्र तद् व्युपरतक्रियं च तदनिवृत्ति
चानिवर्तकं च तद्व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चतुर्थं शुक्लध्यानं । तच्चोपचारेणायोगिकेवलिजिने
भवतीति । इति संक्षेपेणागमभाषया विचित्रध्यानं व्याख्यातम् ।

Page 226 of 272
PDF/HTML Page 238 of 284
single page version

background image
adhyAtmabhAShAe sahaj – shuddha – param – chaitanyashALI, paripUrNa AnandanA dhArak
bhagavAn nijAtmAmAn upAdeyabuddhi karIne, pachhI ‘hun anant gnAnamay chhun, hun anant sukharUp
chhun,’ ityAdi bhAvanArUp antarang dharmadhyAn kahevAy chhe. panch parameShThionI bhakti Adi
tene anukUL ( – antarang dharmadhyAnane vyavahArathI anukUL) shubh anuShThAn te bahirang
dharmadhyAn chhe. tevI ja rIte nij shuddhAtmAmAn vikalpa rahit samAdhirUp shukladhyAn chhe.
athavA ‘‘पदस्थं मन्त्रवाक्यस्थं पिण्डस्थं स्वात्मचिन्तनम् । रूपस्थं सर्वचिद्रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् ।।’’
[artha — mantravAkyomAn sthit ‘padasthadhyAn’ chhe, nij AtmAnun chintan te ‘pinDastha’ dhyAn
chhe; sarva chidrUpanun chintan te ‘rUpastha dhyAn’ chhe ane niranjananun dhyAn ‘rUpAtIt 1dhyAn’
chhe.] e shlokamAn kahyA pramANe judA judA prakAranun dhyAn jANavun.
have, dhyAnanA pratibandhak moh, rAg ane dveShanun svarUp kahe chhe. shuddhAtmA Adi
tattvomAn viparIt abhiprAy utpanna karanAr te moh, darshanamoh athavA mithyAtva chhe.
nirvikAr svasamvedan jenun lakShaN chhe evA vItarAg chAritrane DhAnkanAr chAritramoh te rAg –
dveSh kahevAy chhe. prashna — chAritramoh shabdathI rAg – dveSh kevI rIte kahevAy chhe? uttar
— kaShAyomAn krodh – mAn e be dveShanA ansh chhe ane mAyA – lobh e be rAganA ansh
chhe. nokaShAyomAn strIved, puruShaved ane napunsakaved e — traN ved tathA hAsya ane rati —
अध्यात्मभाषया पुनः सहजशुद्धपरमचैतन्यशालिनि निर्भरानन्दमालिनि भगवति
निजात्मन्युपादेयबुद्धिं कृत्वा पश्चादनन्तज्ञानोऽहमनन्तसुखोऽहमित्यादिभावनारूपमभ्यन्तर-
धर्मध्यानमुच्यते । पञ्चपरमेष्ठिभक्त्यादितदनुकूलशुभानुष्ठानं पुनर्बहिरङ्गधर्मध्यानं भवति । तथैव
स्वशुद्धात्मनि निर्विकल्पसमाधिलक्षणं शुल्कध्यानम् इति । अथवा ‘‘पदस्थं मन्त्रवाक्यस्थं
पिण्डस्थं स्वात्मचिन्तनम् । रूपस्थं सर्वचिद्रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् ।१।’’ इति श्लोक-
कथितक्रमेण विचित्रध्यानं ज्ञातव्यमिति ।
अथ ध्यानप्रतिबन्धकानां मोहरागद्वेषाणां स्वरूपं कथ्यते । शुद्धात्मादितत्त्वेषु
विपरीताभिनिवेशजनको मोहो दर्शनमोहो मिथ्यात्वमिति यावत् । निर्विकारस्वसंवित्ति-
लक्षणवीतरागचारित्रप्रच्छादकचारित्रमोहो रागद्वेषौ भण्येते । चारित्रमोहो शब्देन रागद्वेषौ कथं
भण्येते ? इति चेत् — कषायमध्ये क्रोधमानद्वयं द्वेषाङ्गम्, मायालोभद्वयं च रागाङ्गम्,
नोकषायमध्ये तु स्त्रीपुंनपुंसकवेदत्रयं हास्यरतिद्वयं च रागाङ्गम्, अरतिशोकद्वयं भयजुगुप्साद्वयं
1. shrI paramAtmaprakAsh gAthA 1 nI TIkAmAn AdhArarUp lIdhel chhe.

Page 227 of 272
PDF/HTML Page 239 of 284
single page version

background image
e be ( – e pAnch nokaShAy) rAganA ansh chhe. arati ane shok — e be tathA bhay ane
jugupsA — e be ( – e chAr nokaShAyo) dveShanA ansh chhe, em jANavun.
ahIn, shiShya pUchhe chhe — rAg, dveSh Adi karmajanit chhe ke jIvajanit chhe? teno
uttara — strI ane puruSh e bannenA sanyogathI utpanna thatA putranI jem, chUno ane
haLadaranA mishraNathI utpanna thatA varNavisheShanI jem, rAg - dveSh Adi jIv ane karma e
bannenA 1sanyogajanit chhe. nayanI vivakShA pramANe, vivakShit ekadesh shuddha nishchayanayathI
rAg – dveSh karmajanit kahevAy chhe ane ashuddha nishchayanayathI jIvajanit kahevAy chhe. A
ashuddha nishchayanay, shuddha nishchayanayanI apekShAe vyavahAr ja chhe. prashna — sAkShAt shuddha
nishchayanayathI A rAg - dveSh konA chhe em ame pUchhIe chhIe, uttara — sAkShAt shuddha
nishchayathI, strI ane puruShanA sanyogarahit putranI jem, chUnA ane haLadaranA sanyog rahit
rang visheShanI jem, temanI (rAg - dveShAdinI) utpatti ja nathI; to kaI rIte uttar ApIe?
e rIte dhyAtAnA vyAkhyAnanI mukhyatAthI, tenA Ashraye, vichitra dhyAnanA kathan dvArA
A gAthA pUrI thaI. 48.
have, AgaL ‘mantravAkyamAn sthit padastha’ dhyAn je kahyun hatun, tenun vivaraN kare
chhe —
च द्वेषाङ्गमिति ज्ञातव्यम् । अत्राह शिष्य : — रागद्वेषादयः किं कर्मजनिताः किं जीवजनिता
इति ? तत्रोत्तरम् — स्त्रीपुरुषसंयोगोत्पन्नपुत्र इव सुधाहरिद्रासंयोगोत्पन्नवर्णविशेष
इवोभयसंयोगजनिता इति । पश्चान्नयविवक्षावशेन विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन कर्मजनिता
भण्यन्ते । तथैवाशुद्धनिश्चयेन जीवजनिता इति । स चाशुद्धनिश्चयः शुद्धनिश्चयापेक्षया व्यवहार
एव । अथ मतम् — साक्षाच्छुद्धनिश्चयनयेन कस्येति पृच्छामो वयम् । तत्रोत्तरम् —
साक्षाच्छुद्धनिश्चयेन स्त्रीपुरुषसंयोगरहितपुत्रस्यैव, सुधाहरिद्रासंयोगरहितरङ्गविशेषस्यैव
तेषामुत्पत्तिरेव नास्ति कथमुत्तरं प्रयच्छाम इति । एवं ध्यातृव्याख्यानमुख्यत्वेन तद्व्याजेन
विचित्रध्यानकथनेन च सूत्रं गतम् ।।४८।।
अतः ऊर्ध्वं पदस्थं ध्यानं मन्त्रवाक्यस्थं यदुक्तं तस्य विवरणं कथयति : —
1. be dravyo bhegAn maLIne kAI kArya kadI karI shake nahi, — paN jIvanA kShaNik ashuddha upAdAne paranimitta
evAn karmano Ashray lIdho chhe tethI te parAshrit bhAv chhe, em ahIn batAvyun chhe. teno Ashay
parAshritabhAv chhoDI AtmAshritabhAv pragaT karAvavAno chhe.

Page 228 of 272
PDF/HTML Page 240 of 284
single page version

background image
gAthA 49
gAthArtha — panch parameShThInA vAchak pAntrIs, soL, chha, pAnch, chAr, be ane ek
akShararUp mantrapadono jAp karo, dhyAn karo; te sivAy anyanAn paN, gurunA upadesh pramANe
jAp ane dhyAn karo.
TIkA — ‘‘पणतीस’’ ‘Namo arihantANan, Namo siddhANan, Namo AiriyANan, Namo
uvajjhAyANan, Namo loe savvasAhUNan’ A pAntrIs akSharo ‘sarvapad’ kahevAy chhe. ‘‘सोल’’
‘arihant – siddha – Airiy – uvajjhAy – sAhU’ A soL akSharo ‘nAmapad’ kahevAy chhe. ‘‘छ’’
‘arihant – siddha’ A chha akSharo arihant – siddha e be parameShThIonAn ‘nAmapad’ kahevAy
chhe. ‘‘पण’’ ‘a, si, A, u, sA’ A pAnch akSharo panch parameShThInAn ‘Adipad’ kahevAy
chhe. ‘‘चउ’’ ‘arihant’ A chAr akShar arihant parameShThInun ‘nAmapad’ chhe. ‘‘दुगं’’ ‘siddha’
e be akShar siddha parameShThInun ‘nAmapad’ chhe. ‘‘एगं च’’ ‘अ’ A ek akShar arihant
parameShThInun ‘Adipad’ chhe, athavA ‘on’ e ek akShar pAnche parameShThIonun ‘Adipad chhe.
पणतीससोलछप्पणचउदुगमेगं च जवह ज्झाएह ।
परमेट्ठिवाचयाणं अण्णं च गुरूवएसेण ।।४९।।
पञ्चत्रिंशत् षोडश षट् पञ्च चत्वारि द्विकं एकं च जपत ध्यायत ।
परमेष्ठिवाचकानां अन्यत् च गुरूपदेशेन ।।४९।।
व्याख्या — ‘‘पणतीस’’ णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आइरियाणं, णमो
उवज्झायाणं, णमो लोए सव्वसाहूणं’ एतानि पञ्चत्रिंशदक्षराणि सर्वपदानि भण्यन्ते । ‘‘सोल’’
‘अरिहंत – सिद्ध – आइरिय – उवज्झाय – साहू’ एतानि षोडशाक्षराणि नामपदानि भण्यन्ते ।
‘‘छ’’ ‘अरिहन्तसिद्ध’ एतानि षडक्षराणि अर्हत्सिद्धयोर्नामपदे द्वे भण्येते । ‘‘पण’’ ‘अ सि
आ उ सा’ एतानि पञ्चाक्षराणि आदिपदानि भण्यन्ते । ‘‘चउ’’ ‘अरिहंत’
इदमक्षरचतुष्टयमर्हतो नामपदम् । ‘‘दुगं’’ ‘सिद्ध’ इत्यक्षरद्वयं सिद्धस्य नामपदम् । ‘‘एगं च’’
‘अ’ इत्येकाक्षरमर्हत आदिपदम् । अथवा ‘ओं’ एकाक्षरं पञ्चपरमेष्ठिनामादिपदम् ।
parameShThI - vAchak paintIs, varNa sol chhah paN chatu ish;
doy ek puni dhyAvo japo, aur batAye guruke lapo. 49.