Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Sutra: 2-9 (Chapter 10); Upsanhar (Chapter 10); Parishist-1.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 34 of 36

 

Page 606 of 655
PDF/HTML Page 661 of 710
single page version

a. 10. sU. 1 ] [ 607 te siddhadashA chhe. kevaLagnAnapUrvak ja mokSha thAy chhe mATe mokShanun varNan karatAn temAn pahelAn kevaLagnAnanI utpattinun sUtra jaNAvyun chhe.

pa. prashna– jIvane teramA guNasthAne anant vIrya pragaTayun hovA chhatAn yog vagere guNano vikAr rahe chhe ane sansArIpaNun rahe chhe tenun kAraN aghAtikarmano uday chhe-mAnyatA kharI chhe?

uttara– e mAnyatA kharI nathI. teramA guNasthAne sansArIpaNun rahevAnun kharun kAraN e chhe ke tyAn jIvanA yog guNano vikAr chhe temaj jIvanA pradeshonI vartamAn lAyakAt te kShetre (- sharIr sAthe) rahevAnI chhe, tathA jIvanA avyAbAdh, nirnAmI, nirgotrI ane anAyuShyI dharmo hajI pUrNa pragaT thatA nathI. A pramANe jIv potAnA ja kAraNe sansAramAn rahe chhe. jaD, aghAtikarmanA udayanA kAraN ke koI paranA kAraNe jIv sansAramAn kharekhar rahe chhe e mAnyatA taddan khoTI chhe. ‘teramA guNasthAne chAr aghAti karmono uday chhe tethI jIv siddhapaNun pAmato nathI’ e to mAtra vyavahArakathan chhe; jyAre jIvane potAnA vikArIbhAvane kAraNe sansAr hoy tyAre teramA ane chaudamA guNasthAne-jaDakarmanI sAtheno nimitta-naimittikasambandh kevo hoy chhe te batAvavA mATe karmashAstromAn upar jaNAvyA mujabanun vyavahArakathan karyun hoy chhe. kharekhar karmanA uday-sattA vagerene kAraNe koI jIv sansAramAn rahe chhe em mAnavun te, jIv ane jaDakarmone ekamek mAnavArUp mithyA mAnyatA chhe. shAstronA artha karavAmAn agnAnIonI mULabhUt bhUl e chhe ke vyavahAranayanA kathanone te nishchayanayanA kathano mAnIne vyavahArane ja paramArtha mAnI le chhe. te bhUl TALavA mATe A shAstranA pahelA adhyAyanA chhaThThA sUtramAn pramAN tathA nayanun yathArtha gnAn karavAnI AchAryabhagavAne AgnA karI chhe. (प्रमाणनयैरधिगमः). jeo vyavahAranA kathanone ja nishchayanA kathano mAnIne shAstronA tevA artho kare chhe temanun te agnAn TALavA mATe shrI kundakundAchAryadeve samayasArajImAn × 324 thI 326 gAthA kahI chhe..... mATe jignAsuoe shAstronAn kathano kayA nayathI chhe ane _________________________________________________________________

× te gAthAo A pramANe chhe-
vyavahAramUDh atattvavid paradravyane ‘mArun’ kahe,
‘paramANumAtra na mArun gnAnI jANatA nishchay vaDe. 324
jyam puruSh koI kahe ‘amArun’ gAm, pur ne desh chhe,’
paN te nathI tenAn, are! jIv mohathI ‘mArAn’ kahe; 32p.
evI ja rIte je gnAnI paN ‘muj’ jANato paradravyane,
nijarUp kare paradravyane, te jarUr mithyAtvI bane. 326.

Page 607 of 655
PDF/HTML Page 662 of 710
single page version

608 ] [ mokShashAstra teno paramArtha (-bhUtArtha, sAcho) artha shun thAy chhe te barAbar samajIne shAstrakAranA kathananA marmane jANI levo joIe, parantu bhAShAnA shabdone vaLagavun na joIe.

6. kevaLagnAn utpanna thatAn ja mokSha kem thato nathI?

(1) prashna– kevaLagnAnanI utpatti vakhate mokShanA kAraNabhUt ratnatrayanI pUrNatA jaI jAy chhe to pachhI te ja samaye mokSha thavo joIe; A rIte, je sanyogI tathA ayogI kevaLInAn be guNasthAno kahyAn chhe te rahevAno koI samay ja raheto nathI?

uttara– kevaLagnAnanI utpatti vakhate jo ke yathAkhyAtachAritra thaI gayun chhe topaN hajI paramayathAkhyAtachAritra thayun nathI. kaShAy ane yog anAdithI anusangI hovA chhatAn pratham kaShAyano nAsh thAy chhe; tethI kevaLI bhagavAnane vItarAgatArUp yathAkhyAtachAritra pragaTayun hovA chhatAn paN yoganA vyApArano nAsh thayo nathI. yogano vyApAr te chAritrane dUShaN utpanna karanAro chhe. te yoganA vikAranI kramekrame bhAvanirjarA thAy chhe te yoganA vyApAranI sampUrNa bhAvanirjarA thaI jatAn sudhI teramun guNasthAn rahe chhe. yogano vyApAr bandh paDayA pachhI paN keTalAk vakhat sudhI avyAbAdh, nirnAm (nAmarahitapaNun), anAyuShya (AyuShyarahitapaNun) ane nirgotra- e dharmo pragaT thatAn nathI; tethI chAritramAn dUShaN rahe chhe. chaudamA guNasthAnanA chhellA samayano vyay thatAn te doShano abhAv thaI jAy chhe ane te ja samaye param yathAkhyAtachAritra pragaT thatAn ayogIjin mokSharUp avasthA dhAraN kare chhe; e rIte, mokSha, avasthA pragaTayA pahelAn sayogIkevaLI ane ayogIkevaLI evA be guNasthAno darek kevaLIbhagavAnane hoy chhe.

(2) prashna– jyAre kevaLagnAn pragaT thAy te ja vakhate mokSha avasthA pragaT thaI jAy em mAnIe to shun doSh Ave?

uttara– tem thatAn nIchenA doSho Ave- 1- jIvamAn yogaguNano vikAr hovA chhatAn, temaj bIju (avyAbAdh Adi) guNomAn vikAr hovA chhatAn, ane paramayathAkhyAtachAritra pragaT thayA sivAy jIvanI siddhadashA pragaT thaI jAy, ke je ashakya chhe.

2-jo kevaLagnAn pragaT thAy te ja samaye siddhadashA pragaT thaI jAy to dharmatIrtha ja rahe nahi; jo arihantadashA ja na rahe to koI sarvagna upadeshak - AptapuruSh thAy ja nahi. tenun pariNAm e Ave ke bhavya jIvo potAnA puruShArthathI dharma pAmavA lAyak paryAy pragaT karavA taiyAr hoy chhatAn tene nimittarUp satyadharmanA upadeshano (-divyadhvanino) sanyog na thAy eTale ke upAdAn nimittano meL tUTI jAy. A pramANe banI shake


Page 608 of 655
PDF/HTML Page 663 of 710
single page version

a. 10. sU. 2 ] [ 609 ja nahi. kemake evo niyam chhe ke je samaye je jIv potAnA upAdAnanI jAgRutithI dharma pAmavAnI yogyatA meLave te samaye te jIvane eTalA puNyano to sanyog hoy ja ke jethI tene upadeshAdik yogya nimitto (-sAmagrI) svayam AvI maLe ja. upAdAnanI paryAyano ane nimittanI paryAyano evo ja sahaj svAbhAvik nimittanaimittikasambandh chhe. jo Am na thatun hoy to jagatamAn koI jIv dharma pAmI shake ja nahi. arthAt badhA jIvo dravyadraShTie pUrNa hovA chhatAn potAno shuddhaparyAy pragaT karI shake ja nahi, tem thatAn jIvonun dukh kadI TaLe nahi ane sukhasvarUpe teo kadI thaI shake nahi.

3. jagatamAn jo koI jIv dharma na pAmI shake to tIrthankar, siddha, arahint, AchArya, upAdhyAy, sAdhu, shrAvak, samyagdraShTi ane samyagdraShTinI bhUmikAmAn rahetA upadeshak e vagere pado paN jagatamAn rahe nahi; jIvanI sAdhak ane siddha dashA paN rahe nahi, samyagdraShTinI bhUmikA ja pragaT thAy nahi, tem ja te bhUmikAmAn thato dharma prabhAvanAdino rAg-puNyAnubandhI puNya, samyagdraShTine lAyak devagati-devakShetro e vagere vyavasthAno paN nAsh thAy.

(3) A uparathI em samajavun ke jIvanA upAdAnanA darek samayanA paryAyanI je prakAranI yogyatA hoy te mujab te jIvane te samaye yogya nimittano sanyog svayam maLe chhe- evA nimittanaimittikasambandh teramA guNasthAnanI haiyAti siddha kare chhe; ek bIjAnAn kartArUpe koI chhe ja nahi, tem ja upAdAnanI paryAyamAn je samaye lAyakAt hoy te samaye tene nimittanI rAh jovI paDe em paN nathI; banneno sahajapaNe evo ja meL hoy ja chhe. te ja nimittanaimittikabhAv chhe, chhatAn banne dravyo svatantra chhe. nimitta paradravya chhe tene jIv meLavI shake nahi, tem ja te nimitta jIvamAn kAI karI shake nahi, kem ke koI dravya paradravyanI paryAyanun kartAhartA nathI. ।। 1।।

mokShanun kAraN ane lakShaN
बंधहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मावप्रमोक्षो मोक्षः।। २।।
artha– [बंधहेतु अभाव] bandhanAn kAraNo (-mithyAtva, avirati, pramAd,

kaShAy ane yog) no abhAv tathA [निर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो] nirjarA vaDe samasta karmono atyant nAsh [मोक्षः] te mokSha chhe.

TIkA
1. karma traN prakAranAn chhe. - (1) bhAvakarma (ra) dravyakarma ane (3) nokarma.

Page 609 of 655
PDF/HTML Page 664 of 710
single page version

610 ] [ mokShashAstra bhAvakarma jIvano vikAr chhe ane dravyakarma tathA nokarma jaD chhe. bhAvakarmano abhAv thatAn dravyakarmano abhAv thAy chhe ane dravyakarmano abhAv thatAn nokarma (sharIr) no abhAv thAy chhe. astithI kahIe to jIvanI sampUrNa shuddhatA te mokSha chhe ane nAstithI kahIe to jIvanI sampUrNa vikArathI muktadashA te mokSha chhe. A dashAmAn jIv karma tathA sharIr rahit hoy chhe ane teno AkAr chhellA sharIrathI sahej nyUn hoy chhe.

ra. mokSha yatnathI sAdhya chhe

(3) prashna– mokSha yatnasAdhya chhe ke ayatnasAdhya chhe? uttara– mokSha yatna sAdhya chhe. jIv potAnA yatnathI (-puruShArthathI) pratham mithyAtva TALIne samyagdarshan pragaT kare chhe ane pachhI visheSh puruShArthathI kramekrame vikAr TALIne mukta thAy chhe. puruShArtha nA vikalpathI mokSha sAdhya nathI.

(ra) mokShanun pratham kAraN samyagdarshan chhe ane te puruShArthathI ja pragaTe chhe. shrI samayasAr kalash 34 mAn amRutachandrasUri kahe chhe ke-

he bhavya! tane nakAmo kolAhal karavAthI shun lAbh chhe? e kolAhalathI tun virakta thA ane ek chaitanyamAtra vastune pote nishchaL thaI dekha evo chha mahinA abhyAs kar ane jo (tapAs) ke em karavAthI AtmAnI prApti nathI thatI ke thAy chhe? arthAt evo prayatna karavAthI AtmAnI prApti avashya thAy chhe.

vaLI kalash ra3 mAn paN kahe chhe ke- he bhAI! tun koI paN rIte mahA kaShTe athavA marIne paN (eTale ke ghaNA prayatna vaDe) tattvono kautUhalI thaI A sharIrAdi mUrtadravyono ek muhUrta (ke ghaDI) pADoshI thaI AtmAno anubhav kar ke jethI potAnA AtmAne vilAsarUp, sarva paradravyothI judo dekhI A sharIrAdi mUrtik pudgaladravya sAthe ekapaNAnA mohane tun tarat ja chhoDashe.

bhAvArtha– jo A AtmA be ghaDI pudgaladravyathI bhinna potAnA shuddha svarUpano anubhav kare (temAn lIn thAy), pariShah Avye paN Dage nahi, to ghAtikarmano nAsh karI, kevaLagnAn utpanna karI, mokShane prApta thAy. AtmAnubhavanun evun mAhAtmya chhe.

AmAn AtmAnubhav mATeno puruShArtha karavAnun jaNAvyun chhe. ane mokSha kArya chhe. kAraN vinA kArya siddha thatun nathI. puruShArthathI mokSha thAy chhe


Page 610 of 655
PDF/HTML Page 665 of 710
single page version

a. 10 sU. 2 ] [ 611 em sUtrakAre pote, A adhyAyanA chhaThThA sUtramAn ‘पूर्व प्रयोगात्’ shabda vAparIne jaNAvyun chhe.

(4) samAdhishatakamAn shrI pUjyApAdaAchArya jaNAve chhe ke-
अयत्नसाध्यं निर्वाणं चितत्त्व भूतजं यदि।
अन्यथा योगतस्तस्मान्न दुख योगिना क्वचित्।। १००।।

artha– jo pRithvI Adi bhUtathI jIvatattvanI utpatti hoy to nirvAN ayatnasAdhya chhe, paN jo tem na hoy to yogathI eTale ke svarUpasamvedanano abhyAs karavAthI nirvANanI prApti thAy; te kAraNe nirvAN mATe puruShArtha karanArA yogIone game tevA upasarga upasthit thavA chhatAn dukh thatun nathI.

(pa) shrI aShTaprAbhRutamAn darshanaprAbhRut gA. 6, sUtraprAbhRut gA. 16 ane samvaraprAbhRut gA. 87 thI 90 mAn spaShTa rIte jaNAvyun chhe ke dharma-samvar-nirjarA-mokSha e AtmAnA vIrya-baL-prayatna vaDe ja thAy chhe; te shAstranI vachanikA pA. 1p-16 tathA 242 mAn paN tem ja kahyun chhe.

(6) prashna– AmAn anekAntasvarUp kyAn Avyun? uttara– AtmAnA satya puruShArthathI ja dharma-mokSha thAy chhe, ane bIjA koI prakAre thato nathI, te ja samyak anekAnt thayo.

(7) prashna– AptamImAnsAnI 88 mI gAthAmAn kahyun chhe ke puruShArtha ane daiv bannenI jarUrIyAt chhe teno shun khulAso chhe?

uttara– jyAre jIv mokShano puruShArtha kare chhe tyAre param puNyano uday hoy chhe eTalun batAvavA mATe kathan chhe. puNyodayathI dharma ke mokSha nathI, parantu nimittanaimittikasambandh evo chhe ke mokShano puruShArtha karanArA jIvane te vakhate uttamasanhanan vagere bAhyasanyog hoy chhe. kharekhar puruShArtha ane puNya e bannethI mokSha thAy chhe- em pratipAdan karavA mATe te kathan nathI. paN te vakhate puNyano uday hoto nathI em kahenAranI bhUl chhe-em batAvavA mATe te gAthAnun kathan chhe.

A uparathI siddha thAy chhe ke mokShanI siddhi puruShArtha vaDe ja thAy chhe; te sivAy thaI shakatI nathI. ।। 2।।

mokShamAn sarva karmono atyant abhAv thAy chhe te uparanA sUtramAn jaNAvyun; karmo sivAy bIjA sheno abhAv thAy chhe te have jaNAve chhe-


Page 611 of 655
PDF/HTML Page 666 of 710
single page version

612 ] [ mokShashAstra

औपशमिकादि भव्यत्वानां च।। ३।।
artha– [च] vaLI [औपशमिकादि भव्यत्वानां] aupashamikAdi bhAvono tathA

pAriNAmik bhAvomAnthI bhavyatvabhAvano mukta jIvane abhAv thAy chhe.

TIkA

‘aupashamikAdi’ kahetAn aupashamik, audayik ane kShAyopashamik e traN bhAvo samajavA, kShAyikabhAv temAn gaNavo nahi.

je jIvone samyagdarshanAdi prApta karavAnI yogyatA hoy te bhavyajIv kahevAy chhe. jyAre jIvane samyagdarshanAdi guNo pUrNarUpe pragaT thaI jAy chhe tyAre te AtmAmAn ‘bhavyatva’ no vyavahAr maTI jAy chhe. A sambandhamAn visheSh e lakSha mAn rAkhavA yogya chhe ke ‘bhavyatva’ jo ke pAriNAmikabhAv chhe topaN, jem paryAyArthikanaye jIvanA samyagdarshanAdi guNone nimittapaNe ghAtak deshaghAti tathA sarvaghAti nAmanA mohAdik karmasAmAnya chhe tem, jIvanA bhavyatvaguNane paN karmasAmAnya nimittapaNe prachchhAdak kahI shakAy chhe. (juo, hindI samayasAr, shrI jayasenAchAryanI sanskRit TIkA pA.-423) siddhapaNun pragaT thatAn bhavyatvaguNanI vikArI paryAyano nAsh thAy chhe e apekShA lakShamAn rAkhIne bhavyatva bhAvano nAsh thAy chhe-em ahIn kahyun chhe. adhyAy ra, sUtra-7, pAnun-224 mAn bhavyatvabhAvanI paryAyanI ashuddhatAno nAsh thAy chhe em kahyun chhe-mATe te TIkA paN ahIn vAnchavI. ।। 3।।

अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वेभ्यः।। ४।।

artha– [केवलसम्यक्त्व ज्ञान दर्शन] kevaLasamyaktva, kevaLagnAn, kevaLadarshan

ane [सिद्धत्वेभ्यः अन्यत्र] siddhatva-e bhAvo sivAyanA bIjA bhAvonA abhAvathI mokSha thAy chhe.

TIkA

mukta avasthAmAn kevaLagnAnAdi guNo sAthe je guNono sahabhAvIsambandh chhe evAn anant vIrya, anant sukh, anant dAn, anantalAbh, anantabhog, anantaupabhog vagere guNo paN hoy chhe. ।। 4।।

mukta jIvonun sthAn
तदनंतरमूर्ध्वं गच्छत्यालोकांतात्।। ५।।
artha– [तदनंतरम्] turat ja [ऊर्ध्व गच्छति आलोक अंतात्] Urdhvagaman

karIne A lokanA chheDA sudhI jAy chhe.


Page 612 of 655
PDF/HTML Page 667 of 710
single page version

a. 10 sU. 6-7 ] [ 613

TIkA

chothA sUtramAn kahel siddhatvaguN jyAre pragaTe chhe tyAre trIjA sUtramAn kahelA bhAvo hotA nathI, tem ja karmono paN abhAv thAy chhe; te ja samaye jIv Urdhvagaman karIne sIdho lokane chheDe jAy chhe ane tyAn kAyam sthit rahe chhe. Urdhvagaman thavAnun kAraN chhaThThA- sAtamA sUtramAn jaNAvyun chhe ane lokanA chheDAthI AgaL nahi javAnun kAraN AThamA sUtramAn jaNAvyun chhe. ।। pa।।

muktajIvanA Urdhvagamananun kAraN
पूर्वप्रयोगादसंगत्वाद्वन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च।। ६।।
artha– [पूर्वप्रयोगात्] 1. pUrvaprayogathI, [असगत्वात्] ra. sangarahit thavAthI,

[बंधछेदात्] 3. bandhano nAsh thavAthI [तथागतिपरिणामात् च] ane 4. tathAgatipariNAm arthAt UrdhvagamanasvabhAv hovAthI -muktajIvane Urdhvagaman thAy chhe.

nondha– pUrvaprayog eTale pUrve karelo puruShArtha, prayatna, udyam; A sambandhamAn A adhyAyanA bIjA sUtranI TIkA tathA sAtamA sUtranA pahelA draShTAnt uparanI TIkA vAnchIne samajavI. ।। 6।।

uparanA sUtramAn kahelAn chAre kAraNonA draShTAnt
आविद्धकुलालचक्रवद्वयपगतलेपालाबुवदेरण्डबीज–
वरदग्निशिखावच्च।। ७।।
artha– muktajIv [आविद्धकुलालचक्रवत्] 1. kumbhAradvArA dhumAvelA chAkanI mAphak

pUrvaprayogathI, [व्यपगतलेपआलाबुवत्] ra. lep dUr thayelA tUmbaDAnI mAphak asangapaNAthI, [एरंडबीजवत्] 3. eranDanA bIjanI mAphak bandhanarahit thavAthI [च] ane [अग्निशिखावत्] 4. agnishikhAnI mAphak Urdhvagaman svabhAvathI Urdhvagaman kare chhe.

TIkA

1. pUrvaprayoganun draShTAnt– jem kumbhAr chAkane pheravIne hAth laI le chhatAn te chAk pUrvanA vegathI phare chhe, tem jIv paN sansAr avasthAmAn mokShaprApti mATe vAramvAr abhyAs (udyam, prayatna, puruShArtha) karato hato te abhyAs chhUTI jAy chhe topaN pahelAnA abhyAsanA sanskArathI muktajIvane Urdhvagaman thAy chhe.

2. asanganun daShTAnt –tUmbaDAne jyAnsudhI lepano sanyog rahe chhe tyAnsudhI te

Page 613 of 655
PDF/HTML Page 668 of 710
single page version

614 ] [ mokShashAstra potAnA upAdAnanI lAyakAtanA kAraNe pANImAn Dubelun rahe chhe, paN jyAre lep (- mATI) gaLIne dUr thAy chhe tyAre te pANInI upar svayam potAnI lAyakAtathI AvI jAy chhe; tem jIv jyAnsudhI sangavALo hoy tyAnsudhI potAnI yogyatAthI sansArasamudramAn Dubelo rahe chhe ane asangI thatAn Urdhvagaman karIne lokanA chheDe chAlyo jAy chhe.

3. bandh chhedanun draShTAnt – jem eranDAnA jhADanun sUkun bI jyAre chhaTake chhe tyAre uparanun paD (-bandhan) chhUTI javAthI tenun minj upar jAy chhe, tem jyAre jIvanI pakavadashA (muktadashA) thatAn karmabandhano chhed thAy chhe tyAre te muktajIv Urdhvagaman kare chhe.

4. UrdhvagamanasvabhAvanun draShTAnt– jem agninI shikhAno svabhAv Urdhvagaman karavAno chhe arthAt havAnA abhAvamAn jem agni (-dIpakAdi) nI shikhA Urdhva jAy chhe tem jIvano svabhAv Urdhvagaman karavAno chhe; tethI mukta dashAn thatAn jIv paN Urdhvagaman kare chhe. ।। 7।।

lokAgrathI AgaL nahi javAnun kAraN
धर्मास्तिकायाभावात्।। ८।।
artha– [धर्मास्तिकाय अभावात्] AgaL (-alokamAn) dharmAstikAyano

abhAv hovAthI mukta jIv lokanA ant sudhI ja jAy chhe.

TIkA

1. A sUtranun kathan nimittanI mukhyatAthI chhe. gati karatAn dravyone nimittarUp dharmAstikAy dravya chhe; te dravya lokAkAsh jevaDun chhe. te em sUchave chhe ke jIv ane pudgalanI gati ja svabhAvathI eTalI chhe ke te lokanA chheDA sudhI ja gaman kare. jo em na hoy to ekalA AkAshamAn ‘lokAkAsh’ ane alokAkAsh’ evA be bhed paDe ja nahi. chha dravyano banelo lok chhe ane alokAkAshamAn ekalun AkAsh ja chhe. jIv ane pudgal e be ja dravyomAn gamanashakti chhe; temanI gatishakti ja sahajapaNe evI chhe ke te lokamAn ja rahe. gatinun nimitta je dharmAstikAy, teno alokAkAshamAn abhAv chhe te em sUchave chhe ke gati karanAr dravyonI upAdAnashakti ja lokanA chheDA sudhI gaman karavAnI chhe. eTale kharekhar to jIvanI potAnI yogyatA ja alokamAn javAnI nathI, tethI ja te alokamAn jato nathI, dharmAstikAyano abhAv to temAn nimittamAtra chhe.


Page 614 of 655
PDF/HTML Page 669 of 710
single page version

a. 10 sU. 8-9 ] [ 61p

2. bRuhaddravyasangrahamAn siddhanA agurulaghuguNanun varNan karatAn jaNAve chhe ke-jo siddhasvarUp sarvathA guru (-bhAre) hoy to loDhAnA goLAnI jem tenun sadA adhapatan thayA kare arthAt te nIche ja paDayA kare, ane jo te sarvathA laghu (halakun) hoy to jem pavananA jhapATAthI AkolIyA vRukShanun rU UDayA kare chhe tem te siddhasvarUpanun paN nirantar bhramaN ja thayA kare; parantu siddhasvarUp evun nathI, tethI temAn agurulaghuguN kahevAmAn Avyo chhe. (bahaddravyasangrah pA. 38). A aguruladhu guNanA kAraNe siddha jIv sadA lokAgre sthir rahe chhe, tyAnthI AgaL jatA nathI ane nIche AvatA nathI. ।। 8।।

muktajIvomAn vyavahAranaye bhed

क्षेत्रकालगतिलिंगतीर्थचारित्रप्रत्येकबुद्धबोधित ज्ञानावगाहनान्तरसंख्याल्पबहुत्वतः साध्या।। ९।।

artha– [क्षेत्र काल गति लिंग तीर्थ चारित्र] kShetra, kAL, gati, ling, tIrtha,

chAritra, [प्रत्येकबुद्धबोधित ज्ञान अवगाहना अन्तर संख्या अल्पबहुत्वतः] pratyekabuddhabodhit, gnAn, avagAhanA, antar, sankhyA, ane alpabahutva-A bAr anuyogothI [साध्याः] mukta jIvo (-siddho) mAn paN bhed sAdhI shakAy chhe.

TIkA
1. kShetra–RujusUtranay apekShAe (-vartamAn apekShAe) AtmapradeshomAn siddha

thAy chhe, AkAshapradeshomAn siddha thAy chhe, siddhakShetramAn siddha thAy chhe. bhUtanaigamanayanI apekShAe pandar karmabhUmimAn janmelA puruSho ja siddha thAy chhe. pandar karmabhUmimAn janmelA puruShanun koI devAdi anyakShetramAn sanharaN kare to aDhI dvIpapramAN samasta manuShyakShetrathI siddha thAy chhe.

2. kAL- RujusUtranay apekShAe ek samayamAn siddha thAy chhe. bhUtanaigamanaye
utsarpiNI tathA avasarpiNI banne kALamAn siddha thAy chhe; temAn
avasarpiNIkALanA trIjA ArAnA ant bhAgamAn chothA ArAmAn ane
pAnchamA ArAnI sharUAtamAn (-chothA ArAmAn janmyA hoy tevA
jIvo) siddha thAy chhe. utsarpiNI kALanA ‘duShamasuSham’ kALamAn
chovIsh tIrthankaro thAy chhe ane te kALamAn jIvo siddha thAy chhe
(trilokapragnapti pA. 3pa0); videhakShetramAn avasarpiNI ke utsarpiNI
evA kALanA bhed nathI. panchamakALamAn janmelA jIvo samyagdarshanAdi
dharma pAme paN te bhave mokSha

Page 615 of 655
PDF/HTML Page 670 of 710
single page version

616 ] [ mokShashAstra

pAme nahi. videhakShetramAn janmelA jIvo aDhIdvIpanA koI paN bhAgamAn sarvakALe mokSha pAme chhe.

3. gati– RujusUtranaye siddhagati viShe ja mokSha pAme chhe; bhUtanaigamanaye

munuShyagatimAn ja mokSha pAme chhe.

4. ling – RujusUtranaye ling (-ved) rahit ja mokSha pAme chhe;

bhUtanaigamanaye traNe prakAranA bhAvavedamAn kShapakashreNI chaDIne mokSha pAme chhe; ane dravyavedamAn to puruShaling ane yathAjAtarUp linge ja mokSha pAme chhe.

pa. tIrtha– koI jIvo tIrthankar thaIne mokSha pAme ane koI jIvo sAmAnya

kevaLI thaIne mokSha pAme chhe. sAmAnya kevaLImAn paN koI to tIrthankar vidyamAn hoy tyAre mokSha pAme ane koI tIrthankaronI pachhI temanA tIrthamAn mokSha pAme chhe.

6. chAritra – RujusUtranaye chAritranA bhedano abhAv karIne mokSha pAme;

bhUtanaigamanaye -najIkanI apekShAe yathAkhyAtachAritrathI ja mokSha pAme, dUranI apekShAe sAmAyik, chhedopasthApan, sUkShmasAmparAy tathA yathAkhyAtathI ane koIne parihAravishuddha hoy to tenAthI-e pAnch prakAranA chAritrathI mokSha pAme chhe.

7. pratyekabuddhabodhit– pratyekabuddha jIvo vartamAn nimittanI hAjarI vagar

potAnI shaktithI bodh pAme, paN bhUtakALamAn samyagdarshan thayun tyAre ke tyAr pahelAn samyaggnAnInA upadeshanun nimitta hoy; ane bodhit jIvo vartamAnamAn samyaggnAnInA upadeshanA nimittathI dharma pAme. A banne prakAranA jIvo mokSha pAme chhe.

8. gnAn– RujusUtranaye kevaLagnAnathI ja siddha thAy chhe; bhUt naigamanaye koI

mati, shrut e be gnAnathI, koI mati, shrut, avadhi e traNathI athavA to mati, shrut, manaparyay e traNathI ane koI mati, shrut avadhi, manaparyay e chAr gnAnathI (-kevaLagnAnapUrvak) siddha thAy chhe.

9. avagAhanA– koI ne utkRuShTa-pAnchaso pachIs dhanuShanI, koIne jaghanya-

sADAtraN hAthamAn k kochhI ane koIne madhyam avagAhanA hoy chhe. madhyam avagAhanAnA ghaNA bhed chhe.

10. antar– ek siddha pachhI bIjA siddha thavAnun jaghanya antar ek samayanun
ane utkRuShTa antar chha mAsanun chhe.

Page 616 of 655
PDF/HTML Page 671 of 710
single page version

a. 10 sU. 9 ] [ 617

11. sankhyA– jaghanyapaNe ek samayamAn ek jIv siddha thAy chhe, utkRuShTapaNe

ek samayamAn ekaso ATh jIvo siddha thAy chhe.

12. alpabahutva– sankhyAmAn hIn-adhikatA. uparanA agIAre prakAramAn
alpabahutva lAgu paDe chhe te nIche mujab-
(1) kShetra– sanharaN siddho karatAn janmasiddha sankhyAt guNA chhe. samudra vagere

jaLakShetrothI thoDA siddha thAy chhe ane mahAvidehAdi kShetrothI adhik siddha thAy chhe. (ra) kAL– utsarpiNIkALamAn thayelA siddho karatAn avasarpiNIkALamAn

thayelA siddhonI sankhyA adhik chhe, ane te banne kAL vinA siddha thayelA jIvonI sankhyA tenAthI sankhyAt guNI chhe, kemake videhakShetromAn avasarpiNI ke utsarpiNI evA bhed nathI. (3) gati– badhA jIvo manuShya gatithI ja siddha thAy chhe mATe te apekShAe

gatimAn alpabahutva nathI; parantu ek gatinA antar apekShAe (arthAt manuShyabhav pahelAnI gati apekShAe) tiryanchagatithI AvIne manuShya thaI siddha thayA tevA jIv thoDA chhe, tenA karatAn sankhyAtaguNA jIvo manuShyagatithI AvIne manuShya thaI siddha thAy chhe, tenAthI sankhyAtaguNA jIvo narakagatithI AvIne manuShya thaI siddha thAy chhe, ane tenAthI sankhyAtaguNA jIvo devagatithI AvIne manuShya thaI siddha thAy chhe. (4) ling– bhAvanapusankavedavALA puruSho kShapakashreNI mAnDIne siddha thAy

evA jIvo thoDA chhe. tenAthI sankhyAtaguNA bhAvastrIvedavALA puruSho kShapakashreNI mAnDIne siddha thAy chhe ane tenAthI sankhyAtaguNA bhAvapuruShabhedavALA puruSho kShapakashreNI mAnDIne siddha thAy chhe. (pa) tIrtha– tIrthankar thaIne siddha thanArA jIvo thoDA chhe ane tenAthI

sankhyAtaguNA sAmAnya kevaLI thaIne siddha thAy chhe. (6) chAritra– pAnche chAritrathI siddha thanArA jIvo thoDA chhe ane tenAthI

sankhyAtaguNA jIvo parihAravishuddha sivAyanA chAr chAritrathI siddha thanAr chhe. (7) pratyekabuddhabodhit–pratyekabuddha siddha thanArA jIvo alpa chhe ane

tenAthI sankhyAtaguNA bodhitabuddha jIvo siddha thAy chhe. (8) gnAn – mati, shrut e be gnAnathI kevaLagnAn prApta karI siddha thanArA

jIvo

Page 617 of 655
PDF/HTML Page 672 of 710
single page version

618 ] [ mokShashAstra

alpa chhe, tenAthI sankhyAtaguNA chAr gnAnathI kevaLagnAn prApta karI siddha thAy chhe ane tenAthI sankhyAtaguNA traN gnAnathI kevaLagnAn pragaTAvI siddha thAy chhe. (9) avagAhanA– jaghanya avagAhanAthI siddha thanArA jIvo alpa chhe,

tenAthI sankhyAtaguNA utkRuShTa avagAhanAthI ane tenAthI sankhyAtaguNA madhyam avagAhanAthI siddha thAy chhe. (10) antar– chha mAsanA antaravALA siddha sarvathI thoDA chhe ane tenAthI

sankhyAtaguNA ek samayanA antaravALA siddha thAy chhe. (11) sankhyA – utkRuShTapaNe ek samayamAn ekaso ATh jIvo siddha thAy

chhe, tenAthI anantaguNA ek samayamAn 107 thI laIne pa0 sudhI
siddha thAy chhe, tenAthI asankhyAt guNA jIvo ek samayamAn 49
thI 2p sudhI siddha thanArA chhe, ane tenAthI sankhyAtaguNA ek
samayamAn 24 thI mAnDIne 1 sudhI siddha thanArA jIvo chhe.

e rIte bAhya nimittonI apekShAe siddhomAn bhedanI kalpanA karavAmAn AvI chhe; vAstavamAn avagAhanAguN sivAyanA bIjA AtmIy guNonI apekShAe temanAmAn kAI bhed nathI. ahIn em na samajavun ke ‘ek siddhamAn bIjA siddha bhaLI jAy chhe- mATe bhed nathI.’ siddhadashAmAn paN darek jIvo jude judA ja rahe chhe, koI jIvo ekabIjAmAn bhaLI jatA nathI. ।। 9।।

upasanhAr

1. mokShatattvanI mAnyatA sambandhI thatI bhUl ane tenun nirAkaraN keTalAk jIvo em mAne chhe ke, svarganA sukh karatAn anantagaNun sukh mokShamAn chhe. paN te mAnyatA mithyA chhe, kemake e guNAkAramAn te svarga ane mokShanA sukhanI jAti ek gaNe chhe; svargamAn to viShayAdi sAmagrIjanit indriy-sukh hoy chhe tenI jAti tene bhAse chhe, paN mokShamAn viShayAdi sAmagrI nathI eTale tyAnnA atIndriy sukhanI jAti tene bhAsatI nathI. parantu mahApuruSho mokShane svarga thI uttam kahe chhe tethI te agnAnI paN samajyA vagar bole chhe. jem koI gAyananA svarUpane to oLakhato


Page 618 of 655
PDF/HTML Page 673 of 710
single page version

a. 10 upasanhAr ] [ 619 nathI paN badhI sabhA gAyanane vakhANe tethI te paN vakhANe chhe tem gnAnI jIvo to mokShanun svarUp jANIne tene uttam kahe chhe, tethI agnAnI jIv paN samajyA vagar upar pramANe kahe chhe.

prashna– agnAnI jIv siddhanA sukhanI ane svarganA sukhanI jAti ek jANe chhe-em shA uparathI kahI shakAy?

uttara– je sAdhananun phaL te svarga mAne chhe te ja jAtanA sAdhananun phaL te mokSha mAne chhe. te em mAne chhe ke te jAtanun thoDun sAdhan hoy to tenAthI indrAdi pad maLe ane jene te sAdhan sampUrNa hoy te mokSha pAme chhe. e pramANe bannenA sAdhananI ek jAti mAne chhe, tethI tenAn kAryanI (svarga tathA mokShanI) paN ek jAti hovAnun tene shraddhAn chhe-em nakkI thAy chhe. indra vagerene je sukh chhe te to kaShAyabhAvothI AkuLatArUp chhe, tethI paramArthe te dukhI chhe, ane siddhane to kaShAyarahit anAkuL sukh chhe. mATe em samajavun ke te bannenI jAti ek nathI. svarganun kAraN to prashasta rAg chhe ane mokShanun kAraN vItarAgabhAv chhe. e rIte te bannenA kAraNamAn pher chhe. je jIvone A bhAv bhAsato nathI tene mokShatattvanun sAchun shraddhAn nathI.

ra. anAdi karmabandhan naShTa thavAnI siddhi
shrI tattvArthasAranA AThamA adhyAyamAn kahyun chhe ke-
आधभावान्नभावस्य कर्मबंधनसंततेः।
श्रन्ताभाव प्रसज्येत द्रष्टत्वादन्तबीजवत्।। ६।।

bhAvArtha– je vastunI utpattino Adyasamay na hoy te anAdi kahevAy chhe, teno kadI ant thato nathI. jo anAdi padArthano ant thaI jAy to satno vinAsh thAy chhe em mAnavun paDe. parantu satno nAsh thavo te siddhAntathI ane yuktithI viruddha chhe.

A nyAyane kAraNe, A prakaraNamAn evI shankA upasthit thaI shake ke-anAdi karmabandhananI santatino nAsh kem thaI shake? arthAt karmabandhanano koI Adyasamay nathI tethI te anAdi chhe, ane je anAdi hoy teno ant paN thavo na joIe, mATe jem karmabandhan anAdithI chAlyun Ave chhe tem anantakAL sudhI sadA jIvanI sAthe rahevun joIe. eTale tenun phaL e thashe ke karmabandhanathI jIv kadI mukta thaI shakashe nahi.

A shankAmAn be prakAr rahelA chhe- (1) A jIvane karmabandh kadI chhUTavo na joIe, ane (ra) karmatvarUp je pudgalo chhe temAn karmatva sadA chAlu rahevun joIe; kem ke


Page 619 of 655
PDF/HTML Page 674 of 710
single page version

620 ] [ mokShashAstra karmatva ek jAti chhe, te sAmAnya hovAthI dhruv chhe. tethI tenI game teTalI paryAyo badale topaN te sarve karmarUp ja raheshe. je svabhAvanun je hoy te te ja svabhAvanun hammeshAn rahe chhe. jIv potAnA chaitanyasvabhAvane chhoDato nathI ane pudgalo potAnA ras, rUpAdi svabhAvane chhoDatAn nathI A rIte jyAre bIjAn dravyo potapotAnA svabhAvane chhoDatAn nathI to pachhI karmadravya paN potAnA karmatvasvabhAvane kem chhoDe?

uparanI shankAnun samAdhAn A pramANe chhe-karmano sambandh jo ke anAdithI chhe parantu te anAdi sambandh tene te ja (Identical) rajakaNono nathI, paN ekek karmano sambandh keTalIk mudat sudhI ja rahe chhe. ekek karmanI utpattino paN koIne koI samay hoy chhe ane tenA chhUTavAno paN niyat samay hoy chhe. eTalun kharun chhe ke, jIvane vikArI avasthAmAn koIne koI karmano sanyog chAlu rahe chhe. sansArI jIvone vikArI avasthA anAdithI thaI rahI chhe, tethI karmano sambandh koI niyatakALathI thayo nathI te kAraNe te anAdi chhe. A to samuchchay karmanI apekShAe vAt chhe; paN koI ek karma anAdikALathI jIvanI sAthe lAgelun chAlu chhe- evo teno artha nathI. A rIte, ekek karmanA sambandhanI avadhi-maryAdA chhe, tem ja je rIte utpattino vakhat hoy chhe tem tenA nAshano paN vakhat hoy chhe; kem ke jeno sanyog thAy teno viyog thAy ja. jyAre karmono viyog thAy tyAre jo jIv navIn karmonun bandhan na thavA de to karmano sambandh nirmUL naShTa thaI shake chhe. AthI e tAtparya siddha thayun ke judI judI chIjono sambandh anAdi kALathI hoy topaN te naShTa thaI shake chhe. tenun udAharaN paN maLe chhe-bIj-vRukShano sambandh santati pravAhapaNe anAdithI chhe. koI paN bIj potAthI pUrvanA vRukSha vagar pedA thaI shakatun nathI ane vRukSha potAthI pUrvanA bIj vagar hotun nathI. bIjanun upAdAnakAraN pUrva vRukSha kahI shakAy ane pUrva bIj paN kahI shakAy. pratyek bIjanA pUrvamAn koIne koI upAdAn hoy chhe; e rIte bIj-vRukShanI athavA to bIj-bIjanI santati anAdi thaI jAy chhe. e santati anAdi hovA chhatAn paN te santatinA antim bIjane jo pIsI nAnkhe agar bALI nAnkhe to teno santatipravAh naShTa thaI jAy chhe. evI rIte karmonI santati anAdi hovA chhatAn paN karmanAshanA prayogodvArA pUrvopArjit karmomAnthI antim rahelAn karmono nAsh karI devAmAn Ave to pachhI tenI santati nisheSh naShTa thaI jAy chhe. pUrvopArjit karmonA nAshano ane navAn karmonI utpatti na thavA devAno upAy samvar-nirjarA- prakaraNamAn (navamA adhyAyamAn) jaNAvyo chhe. A uttarathI ‘karmono sambandh jIvathI kadI chhUTI na shake’ evo shankAno pahelo prakAr dUr thAy chhe.


Page 620 of 655
PDF/HTML Page 675 of 710
single page version

a. 10 upasanhAr ] [ 621

shankAno bIjo prakAr e chhe ke-jo koI dravya potAnA svabhAvane chhoDatun nathI to pachhI karmarUp padArtha paN akarmarUp kem thAy? tenun samAdhAn e chhe ke, karma e koI dravya nathI, paN sanyogI paryAy chhe. je dravyamAn karmapaNAnI paryAy thAy chhe te pudgaladravya chhe, ane te to sadA TakI rahe chhe tathA potAnA varNAdi svabhAvane chhoDatun nathI. pudgaladravyamAn tenI lAyakAt anusAr sharIrAdi tathA mATI, patthar vagere kAryarUp avasthA thAy chhe ane tenI avadhi pUrI thatAn te vinAsh pAmI jAy chhe; tevI ja rIte koI pudgalomAn jIv sAthe ekakShetre bandhan thavArUp sAmarthya ane jIvane parAdhIn thavAmAn nimittapaNun pragaT thAy chhe; jyAn sudhI pudgalonI e dashA rahe chhe tyAn sudhI tene ‘karma’ kahevAy chhe. karma e mUL dravya nahi hovAthI, paN paryAy hovAthI te paryAy TaLIne anya paryAy thaI shake chhe. pudgal dravyonI ek karmaparyAy naShTa thaIne bIjI je paryAy thAy te karmarUp paN thaI shake chhe ane akarmarUp paN thaI shake chhe. koI ek dravyane uttarottar kALamAn jo ek sarakhI lAyakAt rahyA kare to tenI paryAy ek sarakhI thatI rahe, ane jo tenI lAyakAt badale to tenI paryAy judI judI jAtanI thAy. jem koI mATImAn ghaDArUpe thavAnI lAyakAt hoy tyAre kumbhAr nimitta maLe ane te mATI svayam ghaDArUpe thaI jAy chhe. pharI pahelI avasthA badalIne bIjI vAr ghaDo banI shake chhe, agar koI bIjI paryAy paN thaI shake chhe. evI rIte karmarUp paryAyamAn paN samajavun. jo ‘karma’ e koI nirALun dravya ja hoy to tenun akarmarUp thavun banI shake nahi, parantu karma e koI khAs dravya nahi hovAthI te jIvathI chhUTI shake chhe ane karmapaNun chhoDIne akarmarUpe thaI shake chhe.

3. e prakAre, jIvamAnthI karmarUp avasthAne chhoDIne pudgalo akarmarUp ghaT- paTAdipaNe thaI shake chhe-e siddha karyun. parantu jIvamAnthI amuk karmo ja akarmarUpe thavAthI jIv karmarahit thaI jato nathI, kem ke jem ek karmarUp pudgalo karmatvane chhoDIne akarmarUpe banI jAy chhe tem, jIvanA vikAranun nimitta pAmIne, akarmarUp rahelAn pudgalo karmarUp paN pariNamyA kare chhe. jyAn sudhI jIv vikAr kare tyAn sudhI tenI paratantratA chAlu rahe chhe ane bIjAn pudgalo karmarUp thaIne tenI sAthe bandhAyA kare chhe; e rIte sansAramAn karmashRunkhalA chAlu rahe chhe. amuk karmonun chhUTavun ane tenun ja athavA to anya akarmarUp paramANuonun navA karmarUpe thavun evI prakriyA sansArI jIvone chAlyA kare chhe. parantu karma sadA karma ja rahe chhe, athavA to jIvo sadAy koI amuk ja karmothI bandhAyelA rahe chhe, athavA badhAn ja karmo sarva jIvone chhUTI jAy chhe ane sarva jIvo sarvathA mukta thaI jAy chhe-em nathI.


Page 621 of 655
PDF/HTML Page 676 of 710
single page version

622 ] [ mokShashAstra

4. e rIte anAdikALanI karmashRunkhalA anek kAL sudhI chAlatI ja rahe chhe em dekhavAmAn Ave chhe; parantu shRunkhalAono niyam evo nathI ke je anAdikAlIn hoy te anantakAL paryant rahevI ja joIe, kem ke shRunkhalA sanyogathI thAy chhe ane sanyogano koIne koI vakhate viyog thaI shake chhe. jo te viyog anshata hoy to to shRunkhalA chAlu rahe chhe, paN jyAre teno atyantik viyog thaI jAy chhe tyAre shRunkhalAno pravAh tUTI jAy chhe. jem shRunkhalA baLavAn kAraNadvArA tUTe chhe tem karmashRunkhalA arthAt sansArashRunkhalA paN jIvanA samyagdarshanAdi satya puruShArtha dvArA nirmUL naShTa thaI jAy chhe. vikArI shRunkhalAmAn arthAt vikArI paryAyamAn paN anantatAno niyam nathI, tethI jIv vikArI paryAyano abhAv karI shake chhe ane vikArano abhAv karatAn karmano sambandh paN chhUTI jAy chhe ane tenun karmatva naShTa thaIne anyarUpe pariNamI jAy chhe.

pa. AtmAne bandhan chhe tenI siddhi

koI jIvo kahe chhe ke AtmAne bandhan hotun ja nathI. teonI e mAnyatA khoTI chhe, kem ke bandhan vagar paratantratA hoy nahi. jem gAy bhens vagere pashuo jyAre bandhanamAn nathI hotAn tyAre paratantra hotAn nathI; paratantratA te bandhananI hayAtI sUchave chhe. mATe AtmAne bandhan mAnavun yogya chhe. AtmAne kharun bandhan potAnA vikArIbhAvanun ja chhe; tenun nimitta pAmIne jaDakarmanun bandhan thAy chhe ane tenA phaL tarIke sharIrano sanyog thAy chhe. sharIranA sanyogamAn AtmA rahe chhe te paratantratA sUchave chhe. e dhyAn rAkhavun ke karma, sharIr ityAdi paradravyo kAI AtmAne paratantra karatAn nathI paN jIv pote agnAnatAthI potAne paratantra mAne chhe ane paravastuthI potAne lAbh-nukashAn thAy evI UndhI pakkaD karIne paramAn iShTa-aniShTapaNun kalpe chhe. dukhanun kAraN parAdhInatA chhe. sharIranA nimitte jIvane dukh thAy chhe. tethI je jIv sharIrathI potAne lAbh-nukashAn mAne te paratantra rahe ja chhe. karma ke paravastu jIvane paratantra karatI nathI. paN jIv svayam paratantra thAy chhe. e rIte sansArI AtmAne traN prakAranun bandhan siddha thAy chhe-ek to potAno vikArI bhAv, bIjun tenun nimitta pAmIne sUkShmakarma sAthe thato sambandh ane trIjun tenA nimitte sthUL sharIr sAthe thato sambandh. (juo, tattvArthasAr, pAnun 394).

6. mukta thayA pachhI pharI bandh ke janma na thAy

jIvanA mithyAdarshanAdi vikArI bhAvono abhAv thavAthI karmano kAraN- kAryasambandh paN chhUTI jAy chhe. jANavun-dekhavun te kAI karmabandhanun kAraN nathI paN par vastuomAn-rAg-dveShamAn AtmIyapaNAnI bhAvanA te bandhanun kAraN thAy chhe. mithyAbhAvanAnA


Page 622 of 655
PDF/HTML Page 677 of 710
single page version

a. 10 upasanhAr ] [ 623 kAraNe jIvanA gnAn tathA darshanane (-shraddhAne) mithyAgnAn tathA mithyAdarshan kahevAy chhe. e mithyAbhAvanA chhUTI javAthI jagatanI charAchar vastuonun jANavun-dekhavun thAy chhe; kem ke gnAn-darshan to jIvanA svAbhAvik asAdhAraN dharmo chhe. vastunA svAbhAvik asAdhAraN dharmono kadI nAsh thato nathI; jo teno nAsh thAy to vastuno paN nAsh thaI jAy. tethI mithyAvAsanAnA abhAvamAn paN jANavun-dekhavun to hoy chhe; paN bandhanA kAraN-kAryano abhAv mithyAvAsanAnA abhAvanI sAthe ja thaI jAy chhe. karmane AvavAnA kAraNono abhAv thayA pachhI, jANavA-dekhavA chhatAn paN jIvane karmono bandh thato nathI. ane karmono bandh nahi thavAthI tenA phaLarUpe sthUL sharIrano sanyog paN maLato nathI, tethI tene pharIne janma hoto nathI.

(juo, tattvArthasAr pA. 394).
7. bandh te jIvano svAbhAvik dharma nathI

jo bandh te jIvano svAbhAvik dharma hoy to te bandh jIvane sadA rahevo joIe; paN te to sanyog-viyogarUp chhe; tethI jUno TaLe chhe ane jIv vikAr kare to navo bandhAy chhe. jo bandh svAbhAvik hoy to bandhathI judo koI muktAtmA hoI shake nahi. vaLI bandh jo svAbhAvik hoy to jIvomAn paraspar antar na dekhAy. bhinna kAraN vinA ek jAtinA padArthomAn antar hoy nahi, paN jIvomAn antar jovAmAn Ave chhe. tenun kAraN e chhe ke, jIvonun lakSha bhinna bhinna par vastu upar chhe. par vastuo anek prakAranI hovAthI tenA lakShe jIvanI avasthA ek sarakhI rahe nahi. jIv pote parAdhIn thato rahe chhe; te parAdhInatA ja bandhananun kAraN chhe. jem bandhan svAbhAvik nathI tem te Akasmik paN nathI arthAt kAraN vagar tenI utpatti nathI. darek kArya potapotAnA kAraN anusAr thAy chhe. sthUL buddhivALA loko tenun kAraN na jANatA hovAthI tene akasmAt kahe chhe. bandhanun kAraN jIvanA vikAr bhAv chhe. jIvanA vikArI bhAvomAn tAratamyatA dekhAy chhe, tethI te kShaNik chhe ane vikArabhAv kShaNik hovAthI, tenA kAraNe thato karmabandh paN kShaNik chhe; kemake jenun kAraN shAshvat hoy tenun kArya paN shAshvat hoy. tAratamyatA sahit hovAthI karmabandh shAshvat nathI. shAshvatapaNun ane tAratamyatA e bannene shIt ane uShNatAnI mAphak paraspar virodh chhe. tAratamyatAnun kAraN kShaNabhangur chhe; jenun kAraN kShaNik hoy te kArya shAshvat kem hoI shake? karmano bandh ane uday tAratamyatA sahit ja thAy chhe mATe bandh shAshvatik ke svAbhAvik chIj nathI; tethI bandhanA hetuono abhAv thatAn mokSha thAy chhe-em svIkAravun ja joIe. (juo, tattvArthasAr pAnun 396).


Page 623 of 655
PDF/HTML Page 678 of 710
single page version

624 ] [ mokShashAstra

8. siddhonun lokAgrathI sthAnAntar thatun nathI

prashna– AtmA mukta thatAn paN sthAnavALo hoy chhe. jene sthAn hoy te ek sthAnamAn ja sthir na rahe paN nIche jAy athavA to vichalit thato rahe chhe, tethI mukta AtmA paN UrdhvalokamAn ja sthir na rahetAn, nIche jAy athavA to ek sthAnathI bIje sthAne jAy-em shA mATe nathI banatun?

uttara– padArthamAn sthAnAntar thavAnun kAraN sthAn nathI, parantu sthAnAntaranun kAraN to tenI kriyAvatIshakti chhe. jem nAvamAn jyAre pANI AvIne bharAy chhe tyAre te Dagamag thAy chhe ane nIche DubI jAy chhe; tem AtmAmAn paN jyAre karmAsrav thato rahe chhe tyAre te sansAramAn Dube chhe ane sthAno badalato rahe chhe. paN mukta avasthAmAn to jIv karmAsravathI rahit thaI jAy chhe, tethI Urdhvagaman svabhAvane kAraNe lokagre sthit thayA pachhI sthAnAntar thavAnun kAI kAraN rahetun nathI.

jo sthAnAntaranun kAraN sthAnane mAnIe to, evo koI padArtha nathI ke je sthAnavALo na hoy; kemake jeTalA padArtho chhe te badhAy koIk ne koIk sthAnamAn rahelA chhe ane tethI te badhAy padArthonun sthAnAntar thavun joIe. parantu dharmAstikAy, adharmAstikAy, kAL Adi sthAnAntar rahit dravyo dekhAvAthI te hetu mithyA Thare chhe. mATe siddha thayun ke -sansArI jIvone potAnI kriyAvatIshaktinA pariNamananI te vakhatanI lAyakAt te kShetrAntaranun mULakAraN chhe ane karmano uday te mAtra nimittakAraN chhe. muktAtmA karmAsravathI sarvathA rahit hovAthI teo potAnA sthAnathI vichalit thatA nathI (juo, tattvArthasAr pA. 397). vaLI tattvArthasAr a. 8 nI gAthA 1r mAn jaNAvyun chhe ke-gurutvanA abhAvane lIdhe muktAtmAnun nIche patan thatun nathI.

9. jIvanI muktadashA manuShyaparyAyathI ja thAy chhe ane manuShyo aDhI dvIpamAn ja hoy chhe; tathA siddhashilA paN barAbar aDhI dvIpasamAn vistAranI (4p lAkh yojananI) aDhI dvIpanI upar chhe. tethI mukta thanAr jIv moDA (vaLAnk) vagar sIdhA UrdhvagatithI lokAnte jAy chhe. temAn tene ek ja samay lAge chhe.

10 adhik jIvo thoDA kShetramAn rahe chhe

prashna– siddha kShetranA pradesho to asankhyAt chhe ane mukta jIvo to anant chhe; to asankhyAt pradeshamAn anant jIvo kaI rIte rahI shake?

uttara– siddha jIvone sharIr nathI ane jIv sUkShma (-arUpI) chhe, tethI ek jagyAe anant jIvo sAthe rahI shake chhe. jem ek ja jagyAe anek dIpakono prakAsh


Page 624 of 655
PDF/HTML Page 679 of 710
single page version

a. 10 upasanhAr ] [ 62p rahI shake chhe tem. te prakAsh to pudgal chhe; pudgal vastuo paN A rIte rahI shake, to pachhI anant shuddha jIvone ek kShetre sAthe rahevAmAn kAI bAdh nathI.

11. siddha jIvone AkAr chhe

keTalAk jIvo em mAne chhe ke jIv arUpI chhe mATe tene AkAr hoy nahIn. e mAnyatA khoTI chhe. darek vastumAn pradeshatva nAmano guN chhe tethI vastuno koIne koI AkAr avashya hoy chhe. jeno AkAr na hoy evI koI chIj hoI shake nahi. je vastu hoy tene potAno AkAr hoy chhe. jIv arUpI-amUrtik chhe, amUrtik vastune paN amUrtik-AkAr hoy chhe. je sharIrane chhoDIne jIv mukta thAy te sharIranA AkAr karatAn sahej nyUn AkAr mukta dashAmAn paN jIvane hoy chhe.

prashna– AtmAne jo AkAr hoy to pachhI tene nirAkAr kaI rIte kahevAmAn Ave chhe?

uttara– AkAranA be artha thAy chhe-ek to lambAI-pahoLAI-moTAIrUp AkAr ane bIjo mUrtikapaNArUp AkAr. mUrtikapaNArUp AkAr ek pudgaladravyamAn ja hoy chhe, anya koI dravyomAn hoto nathI, tethI jyAre AkArano artha mUrtikapaNun karavAmAn Ave tyAre pudgal sivAyanA sarve dravyone nirAkAr kahevAy chhe. e rIte pudgalano mUrtik AkAr nahi hovAnI apekShAe jIvane nirAkAr kahevAy chhe. parantu potAnA svakShetranI lambAI-pahoLAI-moTAI apekShAe badhAn dravyo AkAravAn chhe. Am jyAre sadbhAvathI AkArano sambandh mAnavAmAn Ave tyAre AkArano artha lambAI-pahoLAI-moTAI ja thAy chhe. AtmAne potAno AkAr chhe, tethI te sAkAr chhe.

sansAradashAmAn jIvanI lAyakAtanA kAraNe tenA AkArano paryAy sankoch- vistArarUp thato hato. have pUrNa shuddhatA thatAn sankoch-vistAr thato nathI. siddhadashA thatAn jIvane svabhAvavyanjanaparyAy pragaTe chhe ane te ja pramANe anantakAL sudhI rahyA kare chhe. (juo, tattvArthasAr pAnun 398 thI 406).

e pramANe shrI umAsvAmI virachit mokShashAstranI
gujarAtI TIkAmAn dasamo adhyAy pUro thayo.

Page 625 of 655
PDF/HTML Page 680 of 710
single page version

mokShashAstra–gujarAtI TIkA
parishiShTa–1

A mokShashAstranA AdhAr uparathI shrI amRutachandrasUrie ‘shrI tattvArthasAr shAstra banAvyun chhe; tenA upasanhAramAn te granthano sArAnsh 23 gAthA dvArA Apyo chhe. te A shAstrane lAgu paDato hovAthI ahIn ApavAmAn Ave chhe.

granthano sArAnsh
प्रमाणनयनिक्षेपनिर्देशादिसदादिभिः।
सप्ततत्त्वमिति ज्ञात्वा मोक्षमार्ग समाश्रयेत्।। १।।

artha– je sAt tattvonun svarUp kramathI kahevAmAn Avyun chhe tene pramAN, nay, nikShep, nirdeshAdi tathA sat Adi anuyogo dvArA jANIne mokShamArgano yathArthapaNe Ashray karavo joIe.

prashna– A shAstranA pahelA sUtrano artha nishchayanay, vyavahAranay ane pramAN dvArA shun thAy?

uttara– samyagdarshan-gnAn-chAritranI ekatA te mokShamArga chhe-e kathanamAn abhedasvarUp nishchayanayanI vivakShA hovAthI te nishchayanayanun kathan jANavun, mokShamArgane samyagdarshan, gnAn, chAritra evA bhedathI kahevo temAn bhedasvarUp vyavahAranayanI vivakShA hovAthI te vyavahAranayanun kathan jANavun; ane te bannenun yathArthagnAn karavun te pramAN chhe. mokShamArga e paryAy chhe tethI AtmAnA trikALI chaitanyasvabhAvanI apekShAe te sadbhUtavyavahAr chhe.

prashna– nishchayanay eTale shun?
uttara– ‘satyArtha em ja chhe’ em jANavun te.
prashna– vyavahAranay eTale shun?
uttara– ‘satyArtha em nathI paN nimittAdinI apekShAe upachAr karyo chhe’
em jANavun te. athavA paryAyabhedanun kathan paN vyavahAranaye kathan chhe.