Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 1-23,42-56 ; Baarma adhikaarno saar; Chaud Gunsthan Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 20 of 24

 

Page 354 of 444
PDF/HTML Page 381 of 471
single page version

background image
3pa4 samayasAr nATak
samyaggnAnano mahimA (savaiyA ekatrIsA)
जाके हिरदैमैं स्याद्वाद साधना करत,
सुद्ध आतमाकौ अनुभौ प्रगट भयौ है।
जाके संकलप विकलपके विकार मिटि,
सदाकाल एकीभाव रस परिनयौ है।।
जिन बंध विधि परिहार मोख अंगीकार,
ऐसौ सुविचार पच्छ सोऊ छांड़ि दयौ है।
ताकौ ग्यान महिमा उदोत दिन दिन प्रति,
सोही भवसागरउलंघि पार गयौ है।। ४२।।
shabdArtha– parinayau = thayo. parihAr = naShTa. angIkAr = svIkAr. pAr =
kinAre.
artha– syAdvAdanA abhyAsathI jenA antakaraNamAn shuddha AtmAno anubhav
pragaT thayo, jenA sankalpa-vikalpanA vikAr naShTa thaI gayA ane sadaiv gnAnabhAvarUp
thayo, jeNe bandhavidhinA tyAg ane mokShanA svIkArano sadvichAr paN chhoDI dIdho chhe,
jenA gnAnano mahimA divase-divase pragaT thayo chhe, te ja sansArasAgarathI pAr thaIne
tenA kinAre pahonchyo chhe. 42.
anubhavamAn nayapakSha nathI. (savaiyA ekatrIsA)
अस्तिरूप नासति अनेक एक थिररूप,
अथिर इत्यादि नानारूप जीव कहियै।
_________________________________________________________________
स्याद्वाददीपितलसन्महसि प्रकाशे
शुद्धस्वभावमहिमन्युदिते मयीति।
किं बन्धमोक्षपथपातिभिरन्यभावै–
र्नित्योदयः परमयं स्फुरतु स्वभावः।। ६।।
चित्रात्मशक्तिसमुदायमयोऽयमात्मा
सद्यः प्रणश्यतिनयेक्षणखण्डयमानः।
तस्मादखण्डमनिराकृतखण्डमेक–
मेकान्तशान्तमचलं चिदहं महोऽस्मि।। ७।।

Page 355 of 444
PDF/HTML Page 382 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 3pap
दीसै एक नैकी प्रतिपच्छी न अपर दूजी,
नैकौ न दिखाइ वाद विवादमैं रहियै।।
थिरता न होइ विकलपकी तरंगनिमैं,
चंचलता बढ़ै अनुभौदसा न लहियै।
तातैं जीव अचल अबाधित अखंड एक,
ऐसौ पद साधिकै समाधि सुख गहियै।। ४३।।
shabdArtha– thir = sthir. athir = chanchaL. pratipachchhI = viparIt. apar =
bIjun. thiratA = shAnti. samAdhi = anubhav.
artha– jIv padArtha nayanI apekShAe asti-nAsti, ek-anek, sthir-
asthir Adi anek rUpe kahevAmAn Avyo chhe. jo ek nayathI viparIt bIjo nay
na batAvavAmAn Ave to viparItatA dekhAy chhe ane vAd-vivAd upasthit thAy chhe.
evI dashAmAn arthAt nayanI vikalpajALamAn paDavAthI chittane vishrAm maLato nathI
ane chanchaLatA vadhavAthI anubhav TakI shakato nathI, tethI jIv padArthane achaL,
abAdhit, akhanDit ane ek sAdhIne anubhavano Anand levo joIe.
bhAvArtha– ek nay padArthane astirUp kahe chhe to bIjo nay te ja padArthane
nAstirUp kahe chhe, ek nay tene ekarUp kahe chhe to bIjo nay tene anek kahe chhe,
ek nay nitya kahe chhe to bIjo nay tene anitya kahe chhe, ek nay shuddha kahe chhe to
bIjo nay tene ashuddha kahe chhe, ek nay gnAnI kahe chhe to bIjo nay tene agnAnI
kahe chhe, ek nay sambandh kahe chhe to bIjo nay tene abandh kahe chhe, AvI rIte
paraspar viruddha anek dharmonI apekShAe padArtha anekarUp kahevAy chhe. jyAre pahelo
nay kahevAmAn Avyo hoy tyAre teno virodhI batAvavAmAn na Ave to vivAd Ubho
thAy chhe ane nayonA bhed vadhavAthI anek vikalpo utpanna thAy chhe jenAthI chittamAn
chanchaLatA vadhavAthI anubhav naShTa thaI jAy chhe, tethI pratham avasthAmAn to nayone
jANavA Avashyak chhe. pachhI temanA dvArA padArthanun vAstavik svarUp nakkI karyA pachhI
ek shuddha buddha AtmA ja upAdey chhe. 43.

Page 356 of 444
PDF/HTML Page 383 of 471
single page version

background image
3pa6 samayasAr nATak
AtmA dravya, kShetra, kAL, bhAvathI akhanDit chhe (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं एक पाकौ आंबफल ताके चार अंस,
रस जाली गुठलीछीलक जब मानियै।
यौंतौ न बनै पै ऐसे बनै जैसै वहै फल,
रूप रस गंध फास अखंड प्रमानियै।।
तैसै एक जीवकौ दरव खेत काल भाव,
अंस भेद करि भिन्न भिन्न न बखानियै।
दर्वरूप खेतरूप कालरूप भावरूप,
चारौंरूप अलख अखंड सत्ता मानियै।। ४४।।
shabdArtha– AmbaphaL = kerI. phAs = sparsha. akhanD = abhinna. alakh =
AtmA.
artha– koI em samaje ke jevI rIte pAkA AmraphaLamAn ras, jALI, goTalI
ane chhAl evI rIte chAr ansh chhe, tevI ja rIte padArthamAn dravya, kShetra, kAL, bhAv
e chAr ansh chhe-em nathI. A rIte chhe ke jevI rIte AmraphaL chhe ane tenA
sparsha, ras, gandh, varNa, tenAthI abhinna chhe, tevI ja rIte jIvapadArthanA dravya, kShetra,
kAL, bhAv tenAthI abhinna chhe ane AtmasattA potAnA svachatuShTayathI sadA
akhanDit chhe.
bhAvArtha– jo koI ichchhe ke agnithI uShNatA bhinna karavAmAn Ave, arthAt
koI to agni potAnI pAse rAkhe ane bIjAnI pAse uShNatA sompe to tem banI
shakatun nathI, tevI ja rIte dravya, kShetra, kAL, bhAvane padArthathI abhinna jANavA
joIe. 44.
gnAn ane gneyanun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
कोऊ ग्यानवान कहै ग्यान तौ हमारो रूप,
ज्ञेय षट दर्व सो हमारौ रूप नाहीं है।
_________________________________________________________________
न द्रव्येण खण्डयामि, न क्षेत्रेण खण्डयामि न कालेन खण्डयामि, न भावेन खण्डयामि; सुविशुद्ध
एको ज्ञानमात्रभावोऽस्मि।।
-A sanskRit ansh mudrit banne pratiomAn nathI, paN IDaranI pratimAn chhe.
योऽयं भावो ज्ञानमात्रोऽहमस्मि ज्ञेयो ज्ञेयज्ञानमात्रः स नैव।
ज्ञेयो
ज्ञेयज्ञानकल्लोलवल्गन् ज्ञानज्ञेयज्ञातृमद्वस्तुमात्रः।। ८।।

Page 357 of 444
PDF/HTML Page 384 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 3pa7
एक नै प्रवांन ऐसे दूजी अब कहूं जैसै,
सरस्वती अक्खर अरथ एक ठाहींहै।।
तैसै ग्याता मेरौ नाम ग्यान चेतना विराम,
ज्ञेयरूप सकति अनंत मुझ पांही है।
आ कारन वचनके भेद भेद कहै कोऊ,
ग्याता ग्यान ज्ञेयकौ विलास सत्ता मांही है।। ४५।।
artha– koI gnAnI kahe chhe ke gnAn mArun rUp chhe ane gney-chha dravya mArun
svarUp nathI. tyAn shrIguru sambodhan kare chhe ke ek nay arthAt vyavahAr nayathI
tamArun kahevun satya chhe ane bIjo nishchayanay hun kahun chhun te A rIte chhe ke jevI rIte
vidyA, akShar ane artha ek ja sthAnamAn chhe, bhinna nathI; tevI ja rIte gnAtA
AtmAnun nAm chhe ane gnAn
1chetanano prakAr chhe tathA te gnAn gneyarUp pariNaman
kare chhe te gneyarUp pariNaman karavAnI anantashakti AtmAmAn ja chhe, tethI vachananA
bhedathI bhale bhed kaho, paN nishchayathI gnAtA, gnAn ane gneyano vilAs ek
AtmasattAmAn ja chhe. 4p.
(chopAI)
स्वपर प्रकासक सकति हमारी।
तातैं वचन भेद भ्रम भारी।।
ज्ञेय दशा दुविधा परगासी।
निजरूपा पररूपा भासी।। ४६।।
artha– AtmAnI gnAn shakti potAnun svarUp jANe chhe ane potAnA sivAy
anya padArthone paN jANe chhe, tethI gnAn ane gneyano vachan-bhed mUrkhAone moTo
bhram utpanna kare chhe. gney avasthA be prakAranI chhe-ek to svagney ane bIjI
paragney. 46.
_________________________________________________________________
1. chetanA be prakAranI chhe-gnAnachetanA ane darshanachetanA.

Page 358 of 444
PDF/HTML Page 385 of 471
single page version

background image
3pa8 samayasAr nATak
(doharA)
निजरूपा आतम सकति, पररूपा पर वस्त।
जिन लखि लीनौं पेंच यह, तिन लखि लियौ समस्त।। ४७।।
artha– svagney AtmA chhe ane paragney AtmA sivAyanA jagatanA sarva
padArtho chhe, jeNe A svagney ane paragneyanI gUnchavaN (koyaDo) samajI lIdhI chhe teNe
badhun ja jANI lIdhun chhe em samajo. 47.
syAdvAdamAn jIvanun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
करम अवस्थामैं असुद्धसौ विलोकियत,
करम कलंकसौं रहित सुद्ध अंगहै।
उभै नै प्रवांन समकाल सुद्धासुद्ध रूप,
ऐसौ परजाइ धारी जीव नाना रंग है।
एक ही समैमैं त्रिधारूप पै तथापि याकी,
अखंडित चेतना सकति सरवंगहै।।
यहै स्यादवाद याकौ भेद स्यादवादी जानै,
मूरख न मानै जाकौहियौ द्रगभंग है।। ४८।।
shabdArtha– avasthA = dashA. vilokiyat = dekhAy chhe. ubhai (ubhay) = be.
nai = nay. parajAI dhArI = sharIr sahit, sansArI. rang = dharma. tridhA = traN. drag
bhang = AndhaLo.
artha– jo jIvanI karmasahit avasthA upar draShTi devAmAn Ave to te
vyavahAranayathI ashuddha dekhAy chhe, jo nishchayanayathI karmamaL rahit avasthAno vichAr
karavAmAn Ave to te nirdoSh chhe, ane jo e banne nayono ekasAthe vichAr
karavAmAn Ave to shuddhAshuddharUp jaNAy chhe, -A rIte sansArI jIvanI vichitra gati
_________________________________________________________________
क्वचिल्लसति मेचकं क्वचिन्मेचकामेचकं
क्वचित्पुनरमेचकं सहजमेव तत्त्वं मम।
तथापि न विमोहयत्यमलमेधसां तन्मनः
परस्परसुसंहतप्रकटशक्तिचक्रं स्फुरत्।। ९।।

Page 359 of 444
PDF/HTML Page 386 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 3pa9
chhe. joke te ek kShaNamAn shuddha, ashuddha ane shuddhAshuddha evA traNarUpe chhe topaN A
traNe rUpomAn te akhanD chaitanyashaktithI sarvAng sampanna chhe. A ja syAdvAd chhe, A
syAdvAdano marma syAdvAdI ja jANe chhe, je mUrkha hRudayanA AndhaLA chhe te A artha
samajatA nathI.
निहचै दरवद्रिष्टि दीजै तब एक रूप,
गुन परजाइ भेद भावसौं बहुत है।
असंख्य परदेस संजुगत सत्ता परमान,
ग्यानकी प्रभासौं लोका लोक मानयुत है।।
परजै तरंगनिके अंग छिनभंगुर है,
चेतना सकतिसौं अखंडित अचुत है।
सो है जीव जगत विनायक जगतसार,
जाकी मौज महिमा अपार अदभुत है।। ४९।।
shabdArtha– bhedabhAv = vyavahAranay. sanjugat (sanyukta) = sahit. jut
(yukta) = sahit. achut = achaL. vinAyak = shiromaNi. mauj = sukh.
artha– AtmA nishchayanay ane dravyadraShTithI ekarUp chhe, guNaparyAyonA bhed
arthAt vyavahAranayathI abhedarUp chhe. astitvanI draShTithI nij kShetrAvagAhamAn sthit
chhe, pradeshonI draShTie lok-pramAN asankhyapradeshI chhe, gnAyakadraShTie
1lokAlok pramAN
chhe. paryAyonI draShTie kShaNabhangur chhe, avinAshI chetanAshaktinI draShTie nitya chhe. te
jIv jagatamAn shreShTha ane sAr padArtha chhe, tenA sukhaguNano mahimA aparampAr ane
adbhut chhe. 49.
_________________________________________________________________
1. lok ane alokamAn tenA gnAnanI pahonch chhe.
इतो गतमनेकतां दधदितः सदाप्येकता–
मितः क्षणविभङ्गुरं ध्रुवमितः सदैवोदयात्।
इतः परमविस्तृतं धृतमितः प्रदेशैर्निजै–
रहो सहजमात्मनस्तदिदमद्भुतं वैभवम्।। १०।।

Page 360 of 444
PDF/HTML Page 387 of 471
single page version

background image
360 samayasAr nATak
विभाव सकति परनतिसौं विकल दीसै,
सुद्ध चेतना विचारतैं सहज संतहै।।
करम संजोगसौं कहावै गति जोनि वासी,
निहचै सुरूप सदा मुक्त महंत है।।
ज्ञायक सुभाउ धरै लोकालोक परगासी,
सत्ता परवांन सत्ता परगासवंत है।
सो है जीव जानत जहान कौतुक महान,
जाकी किरति कहां न अनादि अनंत है।। ५०।।
shabdArtha– vikal = dukhI. sahaj sant = svAbhAvik shAnt. vAsI =
rahenAr. jahAn = lok. kIrati (kIrti) = yash. kahAn na = kyAn nathI.
artha– AtmA vibhAv-pariNatithI dukhI dekhAy chhe, paN tenI shuddha
chaitanyashaktino vichAr karo to te sAhajik shAntimay ja chhe. te karmanA sanyogathI
gati yonino pravAsI kahevAy chhe, paN tenun nishchay svarUp juo to karmabandhanathI
mukta parameshvar ja chhe. tenI gnAyak shakti upar draShTi mUko to te lokAlokano
gnAtAdraShTA chhe, jo tenA astitva upar dhyAn Apo to nij kShetrAvagAh-pramAN
gnAnano pinD chhe. Avo jIv jagatano gnAtA chhe. tenI lIlA vishAL chhe, tenI kIrti
kayAn nathI? anAdikALathI chAlI Ave chhe ane anantakAL sudhI chAlashe. pa0.
_________________________________________________________________
1. ‘kahAn’ evo paN pATh chhe. kahAn = kahANI-vArtA.
कषायकलिरेकतः स्खलति शान्तिरस्त्येकतो
भवोपहतिरेकतः स्पृशति मुक्तिरप्येकतः।
जगत्त्रितयमेकतः स्फुरति चिच्चकास्त्येकतः
स्वभावमहिमात्मनो विजयतेऽद्भुतादद्भुतः।। ११।।

Page 361 of 444
PDF/HTML Page 388 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 361
sAdhyasvarUp kevaLagnAnanun varNan (savaiyA ekatrIsA)
पंच परकार ग्यानावरनकौ नास करि,
प्रगटी प्रसिद्ध जग मांहि जगमगी है।
ज्ञायक प्रभामैं नाना ज्ञेयकी अवस्था धरि,
अनेक भई पै एकताके रस पगी है।।
याही भांति रहेगी अनंत काल परजंत,
अनंत सकति फोरि अनंतसौं लगी है।
नरदेह देवलमैं केवल सरूप सुद्ध,
ऐसी ग्यानज्योतिकी सिखा समाधि जगी है।। ५१।।
shabdArtha– phori = sphurit karIne. deval = mandir. sikhA (shikhA) =
jvALA. samAdhi = anubhav.
artha– jagatamAn je gnAyak jyoti pAnch prakAranA gnAnAvaraNIy karmono nAsh
karIne chamakatI pragaT thaI chhe ane anek prakAre gneyAkAre pariNaman karavA chhatAn paN
je ekarUp thaI rahI chhe te gnAyakashakti AvI ja rIte anantakAL sudhI raheshe ane
anant vIryanI sphuraNA karIne akShayapad prApta karashe. te shuddha kevaLagnAnarUp prabhA
manuShya-deharUp mandiramAn param shAntimay pragaT thaI chhe. pa1.
amRutachandra kaLAnA traN artha (savaiyA ekatrIsA)
अच्छर अरथमैं मगन रहै सदा काल,
महासुख देवा जैसी सेवा कामगविकी।
_________________________________________________________________
जयति सहजतेजःपुञ्जमज्जत्त्रिलोकी–
स्खलदखिलविकल्पोऽप्येक एकस्वरूपः।
स्वरसविसरपूर्णाच्छिन्नतत्त्वोपलम्भः
प्रसभनियमितार्च्चिश्चिच्चमत्कार एषः।। १२।।
अविचलितचिदात्मन्यात्मनात्मानमात्म–
न्यनवरतनिमग्नं धारयद् ध्वस्तमोहः।
उदितममृतचन्द्रज्योतिरेतत्समन्ता–
ज्ज्वलतु विमलपूर्णंनिःसपत्नस्वभावम्।। १३।।

Page 362 of 444
PDF/HTML Page 389 of 471
single page version

background image
362 samayasAr nATak
अमल अबाधित अलख गुन गावना है,
पावनापरम सुद्ध भावना है भविकी।।
मिथ्यात तिमिर अपहारा वर्धमान धारा,
जैसी उभै जामलौं किरण दीपैं रविकी।
ऐसी है अमृतचन्द्र कला त्रिधारूप धरै,
अनुभौ दसा गरंथ टीका बुद्धि कविकी।। ५२।।
shabdArtha– kAmagavi = kAmadhenu. alakh = AtmA. pAvanA = pavitra.
apahArA = nAsh karanArI. vardhamAn = unnatirUp. ubhai jAm = be pahor. tridhArUp
= traN prakAranI.
artha– amRutachandrasvAmInI chandrakaLA anubhavanI, TIkAnI ane kavitAnI-em
traN rUpe chhe te sadAkAL akShar artha arthAt mokShapadArthathI bharapUr chhe, sevA karavAthI
kAmadhenu samAn mahAsukhadAyak chhe, emAn nirmaL ane shuddha paramAtmAnA guNasamUhanun
varNan chhe, param pavitra chhe, nirmaL chhe ane bhavyajIvone chintavan karavA yogya chhe,
mithyAtvano andhakAr naShTa karanAr chhe, baporanA sUrya samAn unnatishIl chhe. pa2.
(doharA)
नाम साध्य साधक कह्यौ, द्वार द्वादसम ठीक।
समयसार नाटक सकल,
पूरन भयौ सटीक।। ५३।।
artha– sAdhya-sAdhak nAmanA bAramA adhikAranun varNan karyun ane shrI
amRutachandrAchArya kRut samayasArajI samApta thayun. pa3.
granthanA antamAn granthakAranI AlochanA (doharA)
अब कवि निज पूरब दसा, कहैं आपसौं आप।
सहज हरख मनमैं धरै, करै न पश्चाताप।। ५४।।
artha– svarUpanun gnAn thavAthI prasannatA pragaT thaI chhe ane santApano
abhAv thayo chhe tethI have kAvyakartA pote ja potAnI pUrvadashAnI AlochanA kare chhe.
pa4.

Page 363 of 444
PDF/HTML Page 390 of 471
single page version

background image
sAdhya-sAdhak dvAr 363
(savaiyA ekatrIsA)
जो मैं आपा छांड़ि दीनौ पररूप गहि लीनौ,
कीनौ न बसेरौ तहां जहां मेरौ थल है।
भोगनिकौ भोगी ह्वै करमकौ करता भयौ,
हिरदै हमारे राग द्वेष मोह मलहै।।
ऐसी विपरीत चाल भई जो अतीत काल,
सो तो मेरे क्रियाकी ममताहीकौ फल है।
ग्यान द्रष्टि भासी भयौ क्रियासौं उदासी वह,
मिथ्या मोह निद्रामैं सुपनकोसौ छलहै।। ५५।।
shabdArtha– baserau = nivAs. thal = sthAn. atIt kAl = pUrva samay.
artha– men pUrve mArA svarUpanun grahaN karyun nahotun, parapadArthone potAnA mAnyA
ane param samAdhimAn lIn na thayo, bhogono bhoktA thaIne karmono kartA thayo ane
hRuday rAg-dveSh-mohanA maLathI malin rahyun. AvI vibhAv pariNatimAn ame
mamatvabhAv rAkhyo arthAt vibhAvapariNatine AtmapariNati samajyA, tenA phaLathI
amArI A dashA thaI. have gnAnano uday thavAthI kriyAthI virakta thayo chhun, AgaL
kahelun je kAI thayun te mithyAtvanI mohanidrAmAn svapna jevun chhaL thayun chhe, have nidrA
UDI gaI. pap.
(doharA)
अमृतचंद्र मुनिराजकृत, पूरन भयौ गिरंथ।
समयसार नाटक प्रगट, पंचम गतिको पंथ।। ५६।।
_________________________________________________________________
यस्माद्द्वैतमभूत्पुरा स्वपरयोर्भूतं यतोऽत्रान्तरं
रागद्वेषपरिग्रहे सति यतो जातं क्रियाकारकैः।
भुञ्जाना च यतोऽनुभूतिरखिलं खिन्नं क्रियायाः फलं
तद्विज्ञानघनौघमग्नमधुना किञ्चिन्न किञ्चित्किल।। १४।।
स्वशक्तिसंसूचितवस्तुतत्त्वैर्व्याख्या कृतेयं समयस्य शब्दैः।
स्वरूपगुप्तस्य न किञ्चिदस्ति कर्तव्यमेवामृतचन्द्रसूरेः।। १५।।
इती समयसारकलशाः समाप्ताः।।

Page 364 of 444
PDF/HTML Page 391 of 471
single page version

background image
364 samayasAr nATak
artha– sAkShAt mokShano mArga batAvanAr shrI amRutachandra munirAjakRut nATak
‘samayasAr granth’ sampUrNa thayo. pa6.
bAramA adhikArano sAr
-je sAdhe te sAdhak, jene sAdhavAmAn Ave te sAdhya chhe. mokShamArgamAn “main
sAdhya sAdhak main abAdhak”nI nItithI AtmA ja sAdhya chhe ane AtmA ja sAdhak
chhe, bhed eTalo ja chhe ke UnchI avasthA sAdhya ane nIchalI avasthA sAdhak chhe,
tethI kevaLagnAnI arhant siddha paryAy sAdhya ane samyagdraShTi shrAvak sAdhu (vagere)
avasthAo sAdhak chhe.
anantAnubandhInI chokaDI ane darshanamohanIyatrayano anuday thavAthI samyagdarshan
thAy chhe ane samyagdarshan pragaT thatAn ja jIv upadeshano vAstavik pAtra thAy chhe,
tethI mukhya upadesh tan, dhan, jan Adi taraphathI rAg dUr karavAno ane vyasan
tathA viShay-vAsanAothI virakta thavAno chhe. jyAre laukik sampatti ane viShay-
vAsanAothI chitta virakta thaI jAy chhe tyAre indra, ahamindranI sampadA paN viras
ane nissAr jaNAvA lAge chhe tethI gnAnIo svargAdinI abhilAShA karatA nathI
kAraN ke jyAnsudhI (upar) chaDIne ‘dev ik indrI bhayA’nI ukti anusAr pharI
nIche paDe chhe tene unnati ja kahetA nathI ane je sukhamAn dukhano samAvesh chhe te
sukh nathI dukh ja chhe, tethI vivekI jIv svarga ane narak bannene ek sarakhA gaNe
ja chhe.
A sarvathA anitya sansAramAn koI paN vastu evI nathI jenA pratye
anurAg karavAmAn Ave; kAraN ke bhogomAn rog, sanyogamAn viyog, vidyAmAn vivAd,
shuchimAn glAni, jayamAn hAr prApta thAy chhe. bhAvae chhe ke sansAranI jeTalI sukh
sAmagrI chhe te dukhamay ja chhe, tethI sukhanI sahelI ekalI udAsInatA jANIne tenI
ja upAsanA karavI joIe.

Page 365 of 444
PDF/HTML Page 392 of 471
single page version

background image

sva. kavivar pt.. banArasIdAsajI virachit
chaud guNasthAnAdhikAr
(13)
mangaLAcharaN (doharA)
जिन–प्रतिमा जिन–सारखी, नमै बनारसि ताहि।
जाकी भक्ति प्रभावसौं, कीनौ
ग्रन्थ निवाहि।। १।।
shabdArtha– sArakhI = jevI. nivAhi = nirvAh.
artha– jenI bhaktinA prasAdathI A granth nirvighna samApta thayo evI
jinarAj-samAn jin-pratimAne pt.. banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. 1.
jin–pratibimbanun mAhAtmya (savaiyA ekatrIsA)
जाके मुख दरससौं भगतके नैननिकौं,
थिरताकी बानी बढ़ै चंचलताविनसी।
मुद्रा देखि केवलीकी मुद्रा याद आवै जहां,
जाके आगै इंद्रकी विभूति दीसै तिनसी।।
जाकौ जस जपत प्रकास जगै हिरदेमैं,
सोइ सुद्धमति होइ हुती जु मलिनसी।
कहत बनारसी सुमहिमा प्रगट जाकी,
सोहै जिनकी छबि सुविद्यमान जिनसी।। २।।
shabdArtha– bAni = Adat. vinasI = naShTa thaI. vibhUti = sampatti.
tinasI (tRuNasI) = taNakhalA samAn. malinasI (malInasI) = melA jevI.
jinasI = jinadev jevI.
artha– jemanA mukhanun darshan karavAthI bhaktajanonA netronI chanchaLatA naShTa
_________________________________________________________________
1. ‘kumati malinasI’ evo paN pATh chhe.

Page 366 of 444
PDF/HTML Page 393 of 471
single page version

background image
366 samayasAr nATak
thAy chhe ane sthir thavAnI Adat vadhe chhe arthAt ekadam TakaTakI lagAvIne jovA
lAge chhe; je mudrA jovAthI kevaLI bhagavAnanun smaraN thaI jAy chhe, jenI sAme
surendranI sampatti paN taNakhalA samAn tuchchha bhAsavA lAge chhe, jenA guNonun gAn
karavAthI hRudayamAn gnAnano prakAsh thAy chhe ane je buddhi malin hatI te pavitra thaI
jAy chhe. pt.. banArasIdAsajI kahe chhe ke jinarAjanA pratibimbano pratyakSha mahimA chhe,
jinendranI mUrti sAkShAt jinendra samAn sushobhit thAy chhe. 2.
jin–mUrtipUjakonI prashansA (savaiyA ekatrIsA)
जाके उर अंतर सुद्रिष्टिकी लहर लसी,
विनसी मिथ्यात मोहनिद्राकी ममारखी।
सैली जिनशासनकी फैली जाकै घट भयौ,
गरबकौत्यागी षट–दरवकौपारखी।।
आगमकै अच्छर परे हैं जाके श्रवनमैं,
हिरदै–भंडारमैं समानीवानी आरखी।
कहत बनारसी अलप भवथिति जाकी,
सोई जिन प्रतिमा प्रवांनै जिन सारखी।। ३।।
shabdArtha– sudriShTi = samyagdarshan. mamArakhI = mUrchhA-achetanapaNun. sailI
(shailI) = paddhati. garav (garva) = abhimAn. pArakhI = parIkShak. shravan = kAn.
samAnI = pravesh karI gaI. ArakhI (ArShit) RuShi praNIt. alap (alpa) =
thoDI.
artha– pt.. banArasIdAsajI kahe chhe ke jenA antarangamAn samyagdarshananI lahero
utpanna thaIne mithyAtvamohanIyajanit nidrAnI asAvadhAnI naShTa thaI gaI chhe,
jemanA hRudayamAn jainamatanI paddhati pragaT thaI chhe, jemaNe mithyAbhimAnano tyAg karyo
chhe, jemane chha dravyonA svarUpanI oLakhAN thaI chhe, jemane arahant kathit Agamano
upadesh shravaNagochar thayo chhe, jemanA hRudayarUp bhanDAramAn jainaRuShionA vachano pravesh
karI gayA chhe, jemano sansAr nikaT Avyo chhe, teo ja jin-pratimAne jinarAj
samAn mAne chhe. 3

Page 367 of 444
PDF/HTML Page 394 of 471
single page version

background image
chaturdash guNasthAnAdhikAr 367
pratignA (chopAI)
जिन–प्रतिमा जन दोष निकंदै।
सीस नमाइ बनारसि बंदै।।
फिरि मनमांहि विचारै ऐसा।
नाटक गरंथ परम पदजैसा।। ४।।
परम तत्त परचैइस मांही।
गुनथानककी रचना नांही।।
यामैं गुनथानक रस आवै।
तो गरंथ अति सोभा पावै।। ५।।
shabdArtha– nikandai = naShTa kare. gunathAnak (guNasthAn) = moh ane yoganA
nimittathI samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritrarUp AtmAnA guNonI
tAratamyarUp avasthA-visheShane guNasthAn kahe chhe. yAmain = AmAn.
artha– jinarAjanI pratimA bhaktonun mithyAtva dUr kare chhe. te jinapratimAne
pt.. banArasIdAsajIe namaskAr karIne manamAn evo vichAr karyo ke nATak samayasAr
granth paramapadarUp chhe ane AmAn Atmatattvanun vyAkhyAn to chhe, parantu guNasthAnonun
varNan nathI. jo AmAn guNasthAnonI charchA umerAy to granth bahu ja upayogI thaI
shake. 4. pa.
(doharA)
इह विचारि संछेपसौं, गुनथानक रस चोज।
वरनन करै बनारसी, कारन सिव–पथ खोज।। ६।।
नियत एक विवहारसौं, जीव चतुर्दस भेद।
रंग जोग बहु विधि भयौ, ज्यौं पट सहज सुफेद।। ७।।
shabdArtha– sanchhepasaun = thoDAmAn. jog (yog) = sanyog. paT = vastra.

Page 368 of 444
PDF/HTML Page 395 of 471
single page version

background image
368 samayasAr nATak
artha– Am vichArIne panDit banArasIdAsajI mokShamArgane shodhavAmAn
kAraNabhUt guNasthAnonun sankShepamAn varNan kare chhe. 6. jIvapadArtha nishchayanayathI ekarUp
chhe ane vyavahAranayathI guNasthAnonA bhedathI chaud prakArano chhe. jevI rIte shvet vastra
rangonA sanyogathI anek ranganun thaI jAy chhe, tevI ja rIte moh ane yoganA
sanyogathI sansArI jIvomAn chaud avasthAo prApta thAy chhe. 7.
chaud guNasthAnonAn nAm (savaiyA ekatrIsA)
प्रथम मिथ्यात दूजौ सासादान तीजौ मिश्र,
चतुर्थ अव्रत पंचमौ विरत रंच है।
छठ्ठौ परमत्त नाम सातमो अपरमत्त,
आठमो अपूरवकरन सुख संच है।।
नौमौ अनिवृत्तिभाव दशमो सूच्छम लोभ,
एकादशमो सु उपसांत मोह बंचहै।
द्वादशमो खीनमोह तेरहो सजोगी जिन,
चौदहो अजोगी जाकी थिति अंक पंच है।। ८।।
shabdArtha– ranch = jarA paN. sukh sanch = Anandano sangrah, vanch (vanchakatA)
= ThagAI-dago. thiti = sthiti. ank panch = pAnch akShar.
artha– pahelun mithyAtva, bIjun sAsAdan, trIjun mishra, chothun avratasamyagdraShTi,
pAnchamun deshavrat, chhaThThun pramattamuni, sAtamun apramattamuni, AThamun apUrvakaraN, navamun
anivRuttikaraN, dashamun sUkShmalobh, agiyAramun upashAntamoh, bAramun kShINamoh, teramun
sayogI jin ane chaudamun ayogI jin jenI sthiti a, i, u, Ru, lRu-A pAnch
akSharonA uchchAraNanA samay jeTalI chhe. 8.
mithyAtva guNasthAnanun varNan (doharA)
बरनै सब गुनथानके, नाम चतुर्दस सार।
अब बरनौं मिथ्यातके,
भेद पंच परकार।। ९।।

Page 369 of 444
PDF/HTML Page 396 of 471
single page version

background image
chaturdash guNasthAnAdhikAr 369
artha– guNasthAnonA chaud mukhya nAm batAvyA, have pAnch prakAranA
mithyAtvanun varNan kare chhe. 9.
mithyAtva guNasthAnamAn pAnch prakAranA mithyAtvano uday rahe chhe. (savaiyA ekatrIsA)
प्रथम एकांत नाम मिथ्यात अभिग्रहीत,
दूजौ विपरीत अभिनिवेसिक गोतहै।
तीजौ विनै मिथ्यात अनाभिग्रह नाम जाकौ,
चौथौ संसै जहां चित्त भौंरकौसौ पोत है।।
पांचमौ अग्यान अनाभोगिक गहलरूप,
जाकै उदै चेतन अचेतसौ होत है।
एई पांचौं मिथ्यात जीवकौं जगमैं भ्रमावैं,
इनकौ विनास समकितकौ उदोतहै।। १०।।
shabdArtha– got = nAm. bhaunr = vamaL. pot = vahAN. gahal =
achetanapaNun. udot = pragaT thavun.
artha– pahelun abhigrahIt arthAt ekAnt mithyAtva chhe, bIjun abhiniveshik
arthAt viparIt mithyAtva chhe, trIjun anAbhigrah arthAt vinay mithyAtva chhe, chothun
chittane vamaLamAn paDelA vahANanI jem DAmADoL karanAr sanshay mithyAtva chhe, pAnchamun
anAbhogik arthAt agnAn mithyAtva sarvathA asAvadhAnInI mUrti chhe. A pAnchey
mithyAtva jIvane sansAramAn bhramaN karAve chhe ane eno nAsh thavAthI samyagdarshan
pragaT thAy chhe. 10.
ekAnt mithyAtvanun svarUp (doharA)
जो इकंत नय पच्छ गहि, छकै कहावै दच्छ।
सो इकंतवादी पुरुष,
मृषावंत परतच्छ।। ११।।
shabdArtha– mRuShAvant = jUTho. paratachchha (pratyakSha) = sAkShAt.

Page 370 of 444
PDF/HTML Page 397 of 471
single page version

background image
370 samayasAr nATak
artha– je koI ek nayanI haTh pakaDIne, temAn ja lIn thaIne potAne
tattvagnAnI kahe chhe. te puruSh ekAntavAdI sAkShAt mithyAtvI chhe. 11.
viparIt mithyAtvanun svarUp (doharA)
ग्रंथ उकत पथ उथपि जो, थापै कुमत स्वकीउ।
सुजस हेतु गुरुता
गहै, सो विपरीती जीउ।। १२।।
shabdArtha– ukta = kahelun. uthapi = khanDan karIne. gurutA = baDAI.
artha– je Agamakathit mArganun khanDan karIne snAn, sparshya, asparshya
AdimAn dharma batAvIne potAnun kapolakalpit pAkhanD puShTa kare chhe ane potAnI
prasiddhi mATe moTo banIne phare chhe te jIv viparIt mithyAtvI chhe. 12.
vinay mithyAtvanun svarUp (doharA)
देव कुदेव सुगुरु कुगुरु, ठानै समान जु कोइ।
नमै भगतिसौं
सबनिकौं, विनै मिथ्याती सोइ।। १३।।
artha– je sudev-kudev, suguru-kuguru, satshAstra-kushAstra, badhAne ek sarakhA
gaNe chhe ane vivek vinA badhAnI bhakti, vandan kare chhe te jIv vinay mithyAtvI
chhe. 13.
sanshay mithyAtvanun svarUp (doharA)
जो नाना विकलप गहै, रहै हियै हैरान।
थिर ह्वै तत्त्व न सद्दहै, सो जिय संसयवान।। १४।।
artha– je jIv anek prakAranun avalamban karIne chanchaL chittavALo rahe chhe
ane sthirachitta thaIne padArthanun yathArtha shraddhAn karato nathI te sanshay mithyAtvI chhe.
14.
agnAn mithyAtvanun svarUp (doharA)
जाकौ तन दुख दहलसौं, सुरत होत नहि रंच।
गहल रूप
वरतै सदा, सो अग्यान तिरजंच।। १५।।

Page 371 of 444
PDF/HTML Page 398 of 471
single page version

background image
chaturdash guNasthAnAdhikAr 371
shabdArtha– surat = bhAn, ranch = jarApaN. gahal = achetanapaNun.
artha– jene shArIrik kaShTanA udvegathI jarApaN bhAn (rahyun) nathI ane sadaiv
tattvagnAnathI ajAN rahe chhe, te jIv agnAnI chhe, pashu samAn chhe. 1p.
mithyAtvanA be bhed (doharA)
पंच भेद मिथ्यातके, कहैजिनागम जोइ।
सादि अनादि सरूप अब, कहूं अवस्था दोइ।। १६।।
artha– jainashAstromAn je pAnch prakAranA mithyAtvanun varNan karyun chhe tenA sAdi
ane anAdi bannenun svarUp kahun chhun. 16.
sAdi mithyAtvanun svarUp (doharA)
जो मिथ्या दल उपसमै, ग्रंथि भेदि बुध होइ।
फिर आवै मिथ्यातमैं, सादि मिथ्याती
सोइ।। १७।।
artha– je jIv darshanamohanIyanA daLane arthAt mithyAtva, samyak-mithyAtva
ane samyak-prakRitine upasham karIne mithyAtva guNasthAnathI chaDhIne samyaktvano svAd
le chhe ane pachhI mithyAtvamAn paDe chhe te sAdi mithyAtvI chhe. 17.
anAdi mithyAtvanun svarUp (doharA)
जिनि ग्रंथी भेदी नहीं, ममता मगन सदीव।
सो अनादि मिथ्यामती, विकल बहिर्मुख जीव।। १८।।
shabdArtha– vikal = mUrkha. bahirmukh = paryAyabuddhi.
artha– jeNe mithyAtvano kadI anuday nathI karyo, je sadA sharIrAdimAn
ahambuddhi rAkhato Avyo chhe te mUrkha AtmagnAnathI shUnya anAdi-mithyAtvI chhe. 18.
sAsAdan guNasthAnanun varNan karavAnI pratignA (doharA)
कह्यौ प्रथम गुनथान यह, मिथ्यामत अभिधान।
करूं
अलपवरनन अबै, सासादन गुनथान।। १९।।
_________________________________________________________________
1. ‘alaparUp ab baranavau’ evo paN pATh chhe.

Page 372 of 444
PDF/HTML Page 399 of 471
single page version

background image
372 samayasAr nATak
artha– A pahelA mithyAtva guNasthAnanun svarUp kahyun, have sankShepamAn sAsAdan
guNasthAnanun kathan karun chhun. 19.
sAsAdan guNasthAnanun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं कोऊ छुधित पुरुष खाइ खीर खांड,
वौन करै पीछेकौलगार स्वाद पावै है।
तैसैं चढ़ि चौथै पांचए कै छठ्ठे गुनथान,
काहू उपसमीकौ कषाय उदै आवै है।।
ताही समै तहांसौं गिरै प्रधान दसा त्यागी,
मिथ्यात अवस्थाकौ अधोमुख ह्वै धावै है।
बीचि एक समै वा छ आवली प्रवांन रहै,
सोई सासादानगुणथानक कहावै है।। २०।।
shabdArtha– khAnD = sAkar. vaun = vaman. pradhAn = UnchI. adhomukh =
nIche. AvalI = asankhya samayanI ek AvalI thAy chhe.
artha– jevI rIte koI bhUkhyo mANas sAkaramishrit khIr khAy ane vaman
thayA pachhI teno kinchitmAtra svAd leto rahe, tevI ja rIte chothA, pAnchamA, chhaThThA
guNasthAn sudhI chaDhelA koI upashamasamyaktvIne kaShAyano uday thAy chhe to tej
samaye tyAnthI mithyAtvamAn paDe chhe, te paDatI dashAmAn ek samay ane adhikamAn
adhik chha AvalI sudhI je samyaktvano kinchit svAd maLe chhe te sAsAdan
guNasthAn chhe.
visheSha– ahIn anantAnubandhInI chokaDImAnthI koI ekano uday rahe chhe. 20.
trIjun guNasthAnak kahevAnI pratignA (doharA)
सासादन गुणथान यह,भयौ समापत बीय।
मिश्रनाम गुणथान अब, वरनन करूं तृतीय।। २१।।

Page 373 of 444
PDF/HTML Page 400 of 471
single page version

background image
chaturdash guNasthAnAdhikAr 373
shabdArtha– bIy (bIjo) = bIjA.
artha– A bIjA sAsAdan guNasthAnanun svarUp samApta thayun. have trIjA mishra
guNasthAnanun varNan kare chhe. 21.
trIjA guNasthAnanun svarUp (savaiyA ekatrIsA)
उपसमी समकिती कै तो सादि मिथ्यामती,
दुहुंनिकौं मिश्रितमिथ्यात आइ गहै है।
अनंतानुबंधी चौकरीकौ उदै नाहि जामैं,
मिथ्यात समै प्रकृतिमिथ्यात न रहै है।।
जहां सद्दहन सत्यासत्यरूप समकाल,
ग्यानभाव मिथ्याभाव मिश्र धारा वहै है।
याकी थिति अंतर मुहूरत उभयरूप,
ऐसौ मिश्र गुनथान अचारजकहै है।। २२।।
artha– AchArya kahe chhe ke upasham-samyagdraShTi athavA sAdi mithyAdraShTi jIvane
jo mishra-mithyAtva nAmanI karmaprakRitino uday AvI paDe ane anantAnubandhInI
chokaDI tathA mithyAtva-mohanIy ane samyaktva-mohanIy A chha prakRitiono uday
na hoy, tyAn ekasAthe satyAsatya shraddhAnarUp gnAn ane mithyAtvamishra bhAv rahe chhe
te mishra guNasthAnak chhe, eno kAL antarmuhUrta chhe.
bhAvArtha– ahIn goL-mishrit dahIn samAn satyAsatya-mishrit bhAv rahe chhe.
22.
chothA guNasthAnakanun varNan karavAnI pratignA (doharA)
मिश्र दसा पूरन भई, कही यथामति भाखि।
अब चतुर्थ गुनथान विधि, कहौं जिनागम साखि।।
२३।।
artha– potAnA kShayopasham anusAr mishra guNasthAnanun kathan samApta thayun,
have jinAgamanI sAkShIpUrvak chothA guNasthAnanun varNan karun chhun. 23.