Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Natak Samaysar; Mangalacharan (Hindi Translator's); Mangalacharan (Author's); Gatha: 1,2,3,4,5,6,7,8 (Mangalacharan),9 (Uthanika),10,11,12 (Uthanika),13,14,15 (Uthanika),16,17,18 ; Uthanika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 24

 

Page -6 of 444
PDF/HTML Page 21 of 471
single page version

background image
XVlll
banārasīdās potānā mātā-pitānā ekanā ek putra hatā tethī mātāpitā ane
dādīmāno temanā upar atishay prem hovo svābhāvik chhe. asādhāraṇ premane līdhe
vaḍīlono putra par jeṭalo bhay hovo joīe, eṭalo banārasīdāsajīne nahoto
tethī-
taji kulakān lokakī lāj, bhayau banārasi āsikhabāj.
āpaṇā charitranāyak yuvāvasthāmān anaṅganā raṅgamān magna thaī rahyā hatā, te
vakhate jaunapuramān khaḍatar gachchhīy yati bhānuchandrajī (mahākavi bāṇabhaṭṭakr̥ut
kādambarīnā ṭīkākār)nun āgaman thayun. yati mahāshay sadāchārī ane vidvān hatā.
temanī pāse seṅkaḍo shrāvak āvatā jatā hatā. ek divas banārasīdāsajī potānā
pitānī sāthe yatijīnī pāse gayā. yatijīe temane sārī rīte samajī shake tevā
joīne sneh batāvyo. banārasīdās pratidin āvavā javā lāgyā. pachhī eṭalo
sneh vadhī gayo ke ākho divas yatinī pāse ja pāṭhashāḷāmān rahetā, mātra rātre
dher jatā hatā. yatijīnī pāse, pañchasandhinī rachanā aṣhṭhaun, sāmāyik, pratikramaṇ,
chhandashāstra, shrutabodh, koṣh ane anek chhūṭak shloko vagere viṣhayo kaṇṭhastha karyā. āṭh
mūḷaguṇ paṇ dhāraṇ karyā. paṇ hajī shr̥uṅgāraras chhūṭayo nahoto.
keṭalāk samay pachhī banārasīdāsajīnā vichāromān parivartan thayun,
samyaggnānanī jyot jāgr̥ut thaī ane shr̥uṅgāraras pratye aruchi thavā lāgī. ek
divas teo potānī mitramaṇḍaḷī sāthe gomatīnā pul upar sandhyā samaye havā khāī
rahyā hatā ane nadīnā chañchaḷ mojānone chittavr̥uttinī upamā āpatān kāīk vichār
karī rahyā hatā, pāse ek pothī paḍī hatī. kavivar potānī meḷe ja gaṇagaṇavā
lāgyā, “loko pāsethī sāmbhaḷ‌yun chhe ke je koī ekavār paṇ jūṭhun bole chhe, te narak-
nigodanā anek duḥkhomān paḍe chhe, paṇ mārī koṇ jāṇe kevī dashā thashe, jeṇe jūṭhano
ek samūh banāvyo chhe? men ā pustakamān strīonā kapolakalpit nakh-shikhanī
rachanā karī chhe. hāy! men e sārun nathī karyun. hun to pāpano bhāgīdār thaī ja gayo
ane have bījā māṇaso paṇ e vāñchīne pāpanā bhāgīdār thashe tathā lāmbā samay
sudhī pāpanī paramparā vadhashe.” bas, ā uchcha vichārathī temanun hr̥uday ḍagamagavā
māṇḍayun. teo bījun kāī vichārī shakayā nahi ane na to koīnī rajā līdhī,
chūpachāp te pustak gomatīnā athāh ane vegīlā pravāhavāḷā jaḷamān pheṅkī dīdhun. te
divasathī banārasīdāsajīe ek navīn avasthā dhāraṇ karī-

Page -5 of 444
PDF/HTML Page 22 of 471
single page version

background image
XlX
tis dinason bānārasī, karī dharmakī chāh;
tajī āsikhī phāsikhī1, pakarī kulakī rāh.
kharagasenajī putranī pariṇatimān ā parivartan joīne bahu ja rājī thayā
ane kahevā lāgyā-
kahain doṣh kou nā tajai, tajai avasthā pāy;
jaise bālakakī dashā,
taruṇ bhaye miṭ jāy.
ane-
uday hot shubh karmake, bhaī ashubhakī hāni;
tāten turat banārasī, gahī dharmakī bāni.
je banārasī santāpajanya rasanā rasiyā hatā, te have jinendranā shāntarasamān
masta rahevā lāgyā. loko jemane galī-kūñchiyomān bhaṭakatā jotā hatā, temane have
jinamandiramān aṣhṭadravya laīne jatā jovā lāgyā. banārasīne jinadarshan vinā
bhojanatyāganī pratignā hatī. teo chaud niyam, vrat, sāmāyik pratikramaṇādi anek
āchār-vichāramān tanmay dekhāvā lāgyā.
tab apajasī banārasī, ab jas bhayo vikhyāt.
āgrāmān arthamallajī nāmanā adhyātma-rasanā rasik ek sajjan hatā.
kavivarano temanī sāthe visheṣh samāgam raheto hato. teo kavivaranī vilakṣhaṇ
kāvyashakti joīne ānandit thayā hatā, parantu temanī kavitāmān ādhyātmik-vidyāno
abhāv joīne koī koī vār duḥkhī paṇ thatā hatā. ek divas avasar pāmīne
temaṇe kavivarane pt..rājamallajīkr̥ut samayasār-ṭīkā āpīne kahyun ke āp ekavār
vāñcho ane satyanī khoj karo. temaṇe te granth keṭalīye vār vāñchyo, parantu guru vinā
temane adhyātmano yathārtha mārga sūjhayo nahi ane teo nishchayanayamān eṭalā
tallīn thaī gayā ke bāhya kriyāothī virakta thavā lāgyā-
karanīkau ras miṭ gayo, bhayo na ātamasvād;
bhaī banārasikī
dashā jathā ūṇṭakau pād.
_________________________________________________________________
1. pāpakārya

Page -4 of 444
PDF/HTML Page 23 of 471
single page version

background image
XX
temaṇe jap, tap, sāmāyik, pratikramaṇādi kriyāo bilakul chhoḍī dīdhī,
tyānsudhī ke bhagavānane chaḍāvelun naivaidya paṇ khāvā lāgyā. ā dashā phakat temanī ja
nahotī thaī paṇ temanā mitra chandrabhāṇ, udayakaraṇ ane thānamallajī ādi paṇ
ā ja andhārāmān paḍī gayā hatā ane nishchayanayanun eṭalā ekāntarūpe grahaṇ karī
līdhun hatun ke-
nagan honhin chāron janen, phirahin koṭharī māhin;
kahahin bhaye munirāj ham, kachhū parigrah nāhin.
saubhāgyavash pt.. rūpachandajīnun āgrāmān āgaman thayun. paṇḍitajīe temane
adhyātmanā ekānt rogathī grasit joīne gommaṭasārarūp auṣhadhano upachār karyo.
guṇasthān anusār gnān ane kriyāonun vidhān sārī rīte samajatān ja temanī
āṅkho khulī gaī-
tab banārasī aurahi bhayo, syādvād pariṇati paraṇayo;
suni suni rūpachandake bain, banārasī bhayo
driḍh jain.
hirademen kachhu kālimā, hutī saradahan bīch;
sou miṭī samatā bhaī, rahī na ūñch na nīch.
keṭalāk varṣhomān temaṇe sūktimuktāvaḷī, adhyātmabattīsī, mokṣhapaiḍī, phāg,
dhamāl, sindhuchaturdashī, chhūṭak kavitta, shivapachchīsī, bhāvanā, sahasranām, karmachhattīsī,
aṣhṭak gīt, vachanikā ādi kavitāonī rachanā karī. ā badhī kavitāo
jināgamane anukūḷ ja thaī chhe-
solah sau bānave laun, kyio niyat ras pān;
pai kavīsurī sab bhaī,
syādvād paramān.
gommaṭasār vāñchī līdhā pachhī jyāre temanā hr̥udayanān paḍ khulī gayā, tyāre
bhagavān kundakundāchārya praṇīt samayasārano bhāṣhā padyānuvād karavānun sharū karyun. bhāṣhā-
sāhityamān ā granth advitīy ane anupam chhe. emān ghaṇī saraḷatāthī adhyātma
jevā kaṭhin viṣhayanun varṇan karyun chhe. samvat 1696mān emano ekano ek priy putra
paṇ ā asār sansāramānthī vidāy thaī gayo. ā putrashokano temanā hr̥uday upar
ghaṇo ūṇḍo āghāt thayo. temane ā sansār bhayānak dekhāvā lāgyo. kāraṇ ke-

Page -3 of 444
PDF/HTML Page 24 of 471
single page version

background image
XXl
nau bālak hūe muve, rahe nārinar doy;
jyon taruvar patajhār hvai, rahen ṭhūṭhase hoy.
teo vichār
karavā lāgyā ke–
tattvadraṣhṭi jodekhiye, satyārathakī bhānti;
jyon jākau parigrah ghaṭai, tyon tāko upashānti.
parantu-
sansārī jānen nahīn, satyārathakī bāt;
parigrahason māne vibhav, parigrah bin utapāt.
kamabhāgye kavivaranun pūrṇa jīvanacharitra prāpta nathī. shubhodayathī je kāī prāpta
chhe, te temanī pap varṣhanī avasthā sudhīnun vr̥uttānta chhe ane te pustak arddhakathānakanā
nāmathī prasiddha chhe. tene kavivare pote potānī kalamathī lakhyun chhe. lekhake granthamān
potānā guṇ ane doṣh bannenun niṣhpakṣhapaṇe varṇan karyun chhe. kavivaranā jīvananī
anek janashrutio prachalit chhe, temānthī keṭalīk ahīn aṅkit karavāmān āvī chhe.
kavivar shetarañjanā mahān khelāḍī hatā. shāhajahān bādashāh emanī ja sāthe
shetarañj ramyā karatā hatā. bādashāh je vakhate pravāsamān nīkaḷatā hatā, te vakhate
paṇ teo kavivarane sāthe rākhatā hatā. ā kathā samvat 1698 pachhīnī chhe jyāre
kavivaranun charitra nirmaḷ thaī rahyun hatun ane jyāre teo aṣhṭāṅg samyakatvane
pūrṇapaṇe dhāraṇ karī rahyā hatā. kahevāy chhe ke te vakhate kavivare ek durdhar pratignā
dhāraṇ karī hatī. hun jinendradev sivāy koīnī paṇ āgaḷ mastak namāvīsh nahi.
jyāre ā vāt phelātān phelātān bādashāhanā kāne pahoñchī tyāre teo āshcharya pāmyā
paṇ krodhāyamān na thayā. teo banārasīdāsajīnā svabhāvathī ane dharmashraddhāthī sārī
rīte parichit hatā, parantu te shraddhānī sīmā ahīn sudhī pahoñchī gaī chhe e teo
jāṇatā nahotā, tethī ja vismit thayā. ā pratignānī parīkṣhā karavā māṭe bādashāhane
ek majāk sūjhī. pote ekaevī jagyāe beṭhā jenun dvār bahu nānun hatun ane jemān
māthun nīchun karyā vinā koī pravesh karī shake tem nahotun. pachhī kavivarane ek nokar
dvārā bolāvavāmān āvyā. kavivar bāraṇā pāse āvīne aṭakī gayā ane
bādashāhanī chālākī samajī gayā ane jhaṭ daīne besī

Page -2 of 444
PDF/HTML Page 25 of 471
single page version

background image
XXll
gayā pachhī tarat ja bāraṇāmān pag nākhīne dākhal thaī gayā. ā kriyāthī temane
mastak namāvavun na paḍayun. bādashāh temanī ā buddhimattāthī khūb prasanna thayā ane
bolyāḥ kavirāj, shun īchchho chho? ā vakhate je māgo te maḷashe. kavivare traṇ vār
vachanabaddha karīne kahyun, jahāmpanāh! e īchchhun chhun āj pachhī pharī koī vār darabāramān
mane bolāvavāmān na āve. bādashāh vachanabaddha hovāthī bahu duḥkhī thayā ane udās
thaīne bolyā, kavivar āpe sārun na karyun. āṭalun kahīne te antaḥpuramān chālyā gayā
ane keṭalāy divaso sudhī darabāramān na āvyā. kavivar potānā ātmadhyānamān
lavalīn rahevā lāgyā.
ek vār gosvāmī tulasīdāsajī banārasīdāsanī kāvya-prashansā sāmbhaḷīne
potānā keṭalāk shiṣhyo sāthe āgrā āvyā ane kavivarane maḷ‌yā. keṭalāk divasonā
samāgam pachhī teo potānī banāvelī rāmāyaṇanī ek prat bheṭ āpīne vidāy
thaī gayā ane pārshvanāth svāmīnī stuti be-traṇ kavitāo sahit je
banārasīdāsajīe bheṭ āpī hatī te sāthe letā gayā. tyār pachhī be-traṇ varṣhe
jyāre banne shreṣhṭha kaviono pharīthī meḷāp thayo, tyāre tulasīdāsajīe rāmāyaṇanā
saundarya viṣhe prashna karyo, jenā uttaramān kavivare ek kavitā te ja samaye banāvīne
sambhaḷāvī-
virājai rāmāyaṇ ghaṭamānhin;
maramī hoy maram so jānai,
mūrakh mānai nāhin;
virājairāmāyaṇ
01.
ātam rām gnān gun lachhaman, sītā sumatisamet;
shubhapayog vānaradal maṇḍit, var vivek ranakhet...virājai...2.
dhyān dhanuṣh ṭaṅkār shor suni, gaī viṣhayaditi1 bhāg;
bhaī bhasma mithyāmat laṅkā, uṭhī dhāraṇā āg...virājai...3.
jare agnān bhāv rākṣhasakul, lare nikāñchhit sūr;
jūjhe rāgadveṣh senāpati, sansai gaḍh chakachūr...virājai...4.
_________________________________________________________________
1. sūrpanakhā sākṣhasī.

Page -1 of 444
PDF/HTML Page 26 of 471
single page version

background image
XXlll
vilakhatkumbhakaraṇ bhav vibhram, pulakit man darayāv;
thakti udār vīr mahirāvaṇ, setubandh samabhāv...virājai...pa.
mūrchhit mandodarī durāshā, sajag
charan hanumān;
ghaṭī chaturgati paraṇati senā, chhuṭe chhapakaguṇ bān...virājai...6.
nirakhi
sakati gun chakrasudarshan, uday vibhīṣhaṇ dīn;
phirai kabandh mahī rāvaṇakī, prāṇabhāv shirahīn...virājai...7.
īh vidhi sakal sādhu ghaṭ antar, hoy sahaj saṅgrām;
yah vivahāradraṣhṭi rāmāyaṇ, keval nishchayrām...virājai..8.
(banārasīvilās pr̥uṣhṭha
242)
tulasīdāsajī ā adhyātmachāturya joīne bahu ja prasanna thayā ane bolyā,
“āpanī kavitā mane bahu ja priy lāgī chhe, hun tenā badalāmān āpane shun
sambhaḷāvun? te divase āpanī pārshvanāth-stuti vāñchīne men paṇ ek pārshvanāth stotra
banāvyun hatun,
te āpane ja arpaṇ karun chhun.” em kahīne “bhaktibiradāvalī” nāmanī ek
sundar kavitā kavivarane arpaṇ karī. kavivarane te kāvyathī ghaṇo santoṣh thayo ane
pachhī ghaṇā divaso sudhī banne sajjanono meḷāp vakhatovakhat thato rahyo.
kavivaranā dehotsargano samay jāṇavāmān nathī. parantu mr̥utyu samayanī ek
dantakathā prasiddha chhe ke antasamaye kavivarano kaṇṭh rundhāī gayo hato, tethī teo bolī
shakatā nahotā. ane potānā ant samayano nishchay karīne dhyānāvasthit thaī gayā
hatā. lokone khātarī thaī gaī hatī ke e have kalāk be kalākathī vadhāre jīvatā
nahi rahe. parantu jyāre kalāk be kalākamān kavivaranī dhyānāvasthā pūrī na thaī tyāre
loko jātajātanā vichār karavā lāgyā. mūrkha māṇaso kahevā lāgyā ke emanā prāṇ
māyā ane kuṭumbīomān aṭakī rahyā chhe, jyān sudhī kuṭumbījano emanī sāme nahi
āve ane paisānī poṭalī emanī samakṣha nahi mūkavāmān āve tyānsudhī prāṇ jashe
nahi. ā prastāvamān badhāe anumatī āpī, koīe paṇ virodh na karyo. parantu
lokonā ā mūrkhāī bharelā vichāro kavivar sahan na karī shakayā. temaṇe ā
lokamūḍhatā ṭāḷavā īchchhā karī. tethī ek pāṭī ane kalam lāvavā māṭe najīkanā
lokone īshāro karyo. mahāmahenate loko temano ā

Page 0 of 444
PDF/HTML Page 27 of 471
single page version

background image
XXlV
saṅket samajyā. jyāre kalam āvī tyāre temaṇe be shlok rachīne lakhī dīdhā. te
vāñchīne loko potānī bhūl samajī gayā ane kavivarane koī param vidvān ane
dharmātmā samajīne temanī sevāmān lāgī gayā.
gnān kutakkā hāth, māri ari mohanā;
pragaṭayau rūp svarūp, anant su sohanā.
jā parajaiko ant, satya kar mānanā;
chale banārasidās, pher nahin āvanā.*

devarīkalān (sāgar) sajjanono sevak–
kārtik vad 14 hīrālāl negī.
vīr san. 24pa4






















































_________________________________________________________________
*ahīn shrī hīrālālajī negī dvārā likhit jīvanacharitranun saṅkṣhipta rūp āpavāmān āvyun chhe.

Page 1 of 444
PDF/HTML Page 28 of 471
single page version

background image






shrī paramātmane namaḥ


sva. pt.. banārasīdāsavirachit


samayasār nāṭak


bhāṣhāṭīkāno gujarātī anuvād

*

hindī ṭīkākāranun maṅgalācharaṇ


(doharā)
nij svarūpakau param ras, jāmain bharau apār;
vandaun paramānandamay, samayasār avikār...1.
kundakund muni–chandavar, amr̥utachanda muni–īnda;
ātmarasī banārasī, bandaun pad aravinda...2.

Page 2 of 444
PDF/HTML Page 29 of 471
single page version

background image
2 samayasār nāṭak
granthakāranun maṅgaḷācharaṇ
shrī pārshvanāthajīnī stuti
(varṇa 31 manahar chhand. chāl–jhañjharānī)
करम–भरम जग–तिमिर–हरन खग,
उरग–लखन–पगसिवमगदरसी
निरखत नयन भविक जल बरखत,
हरखत अमितभविकजन–सरसी।।
मदन–कदन–जित परम–धरमहित,
सुमिरत भगति भगति सब डरसी।
सजल–जलद–तन मुकुट सपत फन,
कमठ–दलनजिन नमत बनरसी।। १।।
shabdārthaḥ– khag=(kha=ākāsh, ga=gaman) sūrya. kadan=yuddha. sajal=pāṇī
sahit. sahit. jalad=(jal=pāṇī, da=āpanār) vādaḷ. sapat=sāt.
arthaḥ– je sansāramān karmanā bhramarūp andhakārane dūr karavā māṭe sūryasamān chhe,
jemanā charaṇamān sāpanun chihna chhe, je mokṣhano mārga dekhāḍanār chhe, jemanā darshan
karavāthī bhavya jīvonān netromānthī ānandanā ānsu vahe chhe ane anek bhavyarūpī
sarovar prasanna thaī jāy chhe, jemaṇe kāmadevane yuddhamān harāvī dīdho chhe, je utkr̥uṣhṭa
jainadharmanā hitakārī chhe, jemanun smaraṇ karavāthī bhaktajanonā badhā bhayo dūr bhāge
chhe, jemanun sharīr pāṇīthī bharelā vādaḷā jevun nīl (raṅganun) chhe, jemano mugaṭ
2
sāt pheṇono chhe, je kamaṭhanā jīvane asur paryāyamān harāvanārachhe; evā pārshvanāth
jinarājane (paṇḍit) banārasīdāsajī namaskār kare chhe. 1.
_________________________________________________________________
1. ā chhandamān ant varṇa sivāyanā badhā akṣhar laghu chhe, manahar chhandamān ‘ant īk guru pad avashahin
dhariken’ evo chhand shāstrano niyam chhe.
2. jyāre bhagavān pārshvanāth svāmīnī muni avasthāmān kamaṭhanā jīve upasarga karyo hato tyāreprabhunī
rājya avasthāmān upadesh pāmel nāg-nāgaṇīnā jīve dharaṇendra padmāvatīnī paryāyamān upasarganun

Page 3 of 444
PDF/HTML Page 30 of 471
single page version

background image
maṅgalācharaṇ 3
chhand chhappā (ā chhandamān badhā varṇa laghu chhe.)
सकल–करम–खल–दलन,
कमठ–सठ–पवन कनक–नग।
धवल परम–पद–रमन,
जगत–जन–अमल–कमल–खग।।
परमत–जलधर–पवन,
सजल–घन–सम–तन समकर।
पर–अघ–रजहर जलद,
सकल–जन–नत–भव–भय–हर।।
जमदलन नरकपद–छयकरन,
अगम अतट भवजलतरन।
वर–सबल–मदन–वन–हरदहन,
जय जय परम अभयकरन।। २।।
shabdārthaḥ– kanak-nag=(kanak=sonun, nag=pahāḍ) sumeru. paramat= jainamat
sivāyanā bījā badhā mithyāmat. nat=vandanīy. har dahan=rudranī agni.
arthaḥ– je sampūrṇa duṣhṭakarmono nāsh karanār chhe, kamaṭhanā (upasargarūp) pavananī
sāme meru samān chhe arthāt kamaṭhanā jīve chalāvelā ugra āndhīnā upasargathī chalit
thanār nathī, nirvikār siddhapadamān ramaṇ kare chhe, sansārī jīvo rūp kamaḷone praphullit
karavā māṭe sūrya samān chhe, mithyāmatarūp vādaḷānne uḍāḍī mūkavā māṭe prachaṇḍ vāyurūp
chhe, jemanun sharīr pāṇīthī bharelā vādaḷā samān nīlavarṇanun chhe, je jīvone samatā
denār chhe, ashubh karmonī dhūḷ dhovā māṭe vādaḷ
_________________________________________________________________
nivāraṇ karyun hatun ane sāt pheṇavāḷā sāp banīne prabhunī upar chhāyā karīne akhaṇḍ jaḷavr̥uṣhṭithī
rakṣhaṇ karyun hatu, te ja hetuthī ā bhagavānanī pratimā upar sāt pheṇonun chihna prachalit chhe ane
tethī ja kavie mugaṭanī upamā āpī chhe.

Page 4 of 444
PDF/HTML Page 31 of 471
single page version

background image
4 samayasār nāṭak
samān chhe, samasta jīvo dvārā vandanīy chhe, janma-maraṇano bhay dūr karanār chhe,
jemaṇe mr̥utyune jītyun chhe, je narakagatithī bachāvanār chhe, je mahān ane gambhīr
sansār-sāgarathī tāranār chhe, atyant baḷavān kāmadevanā vanane bāḷavā māṭe
1rudranī
agni samān chhe, je jīvone bilakul nīḍar banāvanār chhe, te (pārshvanāth bhagavān)
no jay ho! jay ho!! 2.
(savaiyā ekatrīsā)
जिन्हिके वचन उर धारत जुगल नाग,
भए धरनिंद पदुमावति पलकमैं।
जाकी नाममहिमासौं कुधातु कनक करै,
पारस पखान नामी भयौ हैखलकमैं।।
जिन्हकी जनमपुरी–नामके प्रभाव हम,
अपनौ स्वरुप लख्यौ भानुसौ भलकमैं।
तेई प्रभु पारस महारसके दाता अब,
दीजै मोहि साता द्रगलीलाकी ललकमैं।। ३।।
shabdārthaḥ– kudhātu=loḍhun. pāras pakhān=pāras paththar. khalak=jagat.
bhalak=tej. mahāras=anubhavano svād. sātā=shānti.
arthaḥ– jemanī vāṇī hr̥udayamān dhāraṇ karīne sarpanun joḍun kṣhaṇamātramān dharaṇendra
ane padmāvatī thayun, jemanā nāmanā pratāpathī jagatamān paththar paṇ pārasanā nāmathī
prasiddha chhe ke je loḍhāne sonun banāvī de chhe, jemanī janmabhūminā nāmanā prabhāvathī
ame amārun ātmasvarūp joyun chhe-jāṇe ke sūryanī jyoti ja pragaṭ thaī chhe, te
anubhav-rasano svād āpanār pārshvanāth jinarāj potānī priy draṣhṭithī amane
shānti āpo. 3.
_________________________________________________________________
1. ā vaiṣhṇavamatanun draṣhṭānt chhe, temanā matamān kathan chhe ke mahādevajīe trījun netra kholyun ane
kāmadevane bhasma karī nākhyo. joke jainamatamān ā vārtā pramāṇabhūt nathī to paṇ draṣhṭānt mātra
pramāṇ chhe.

Page 5 of 444
PDF/HTML Page 32 of 471
single page version

background image
maṅgalācharaṇ pa
(shrī siddhanī stuti. aḍilla chhand)
अविनासी अविकार परमरसधाम हैं।
समाधान सरवंग सहज अभिराम हैं।।
सुद्ध बुद्ध अविरुद्ध अनादिअनंत हैं।
जगत शिरोमनि सिद्ध सदा जयवंत हैं।। ४।।
shabdārthaḥ– saravaṅg (sarvāṅg)=sarva ātmapradeshe. paramaras=ātmasukh.
abhirām=priy.
arthaḥ– je nitya ane nirvikār chhe, utkr̥uṣhṭa sukhanun sthān chhe, sahaj shāntithī
1sarvāṅge sundar chhe. nirdoṣh chhe, pūrṇagnānī chhe, virodharahit chhe, anādi anant chhe; te
lokanā shikhāmaṇi siddha bhagavān sadā jayavanta ho! 4.
(shrī sādhu stuti. savaiyā ekatrīsā)
ग्यानकौ उजागर सहज–सुखसागर,
सुगुन–रतनागर विराग–रस र्भयौ है।
सरनकी रीति हरै मरनकौ न भै करै,
करनसौंपीठि दे चरन अनुर्सयौ है।।
धरमकौ मंडन भरमको विहंडन है,
परम नरम ह्वैकै करमसौं र्लयो है।
ऐसौ मुनिराज भुवलोकमैं विराजमान,
निरखि बनारसी नमस्कार र्कयौ है।। ५।।
shabdārthaḥ– ujāgar=prakāshak. ratanāgar=(ratnākar) =maṇionī khāṇ. bhai
(bhay)= ḍar. karan (karaṇ) = īndriy. charan (charaṇ) = chāritra. vihaṇḍan =
vināsh karanār. naram = komaḷ arthāt kaṣhāyarahit. bhuv (bhū) =pr̥ithvī.
_________________________________________________________________
1. jemano pratyek ātmapradesh vilakṣhaṇ shāntithī bharapūr chhe.

Page 6 of 444
PDF/HTML Page 33 of 471
single page version

background image
6 samayasār nāṭak
arthaḥ– je gnānanā prakāshak chhe, 1 sahaj ātmasukhanā samudra chhe, samyakatvādi
guṇaratnonī khāṇ chhe, vairāgyarasathī paripūrṇa chhe, koīno āshray īchchhatā nathī,
mr̥utyuthī ḍaratā nathī, īndriy-viṣhayothī virakta thaīne chāritranun pālan kare chhe,
jemanāthī dharmanī shobhā chhe, je mithyātvano nāsh karanār chhe, je karmo sāthe atyant
shāntithī
2laḍe chhe; evā sādhu mahātmā je pr̥ithvī upar shobhāyamān chhe temanān 3darshan
karane pt.. banārasīdāsajī namaskār kare chhe. pa.
samyagdraṣhṭinī stuti. savaiyā chhand (8 bhagaṇ)
भेदविज्ञान जग्यौ जिन्हके घट,
सीतल चित भयौ जिम चंदन।
केलि करै सिव मारगमैं,
जग माहिंजिनेसुरके लघु नंदन।।
सत्यसरूप सदा जिन्हकै,
प्रगटयौ अवदात मिथ्यातनिकंदन।
सांतदसा तिन्हकी पहिचानि,
करैकर जोरि बनारसि वंदन।। ६।।
shabdārthaḥ– bhedagnān=nij ane parano vivek. keli=moj. laghunandan=nānā
putra. avadāt = svachchha. mithyāt-nikandan = mithyātvano nāsh karanār.
arthaḥ– jemanā hr̥udayamān nij-parano vivek pragaṭ thayo chhe, jemanun chitta chandan
samān shītaḷ chhe arthāt kaṣhāyono ātāp nathī ane nij-par vivek thavāthī je
mokṣhamārgamān moj kare chhe, je sansāramān arahantadevanā laghuputra chhe arthāt thoḍā ja
samayamān arahantapad prāpta karanār chhe, jemane mithyādarshanano nāsh karanār nirmaḷ
samyagdarshan pragaṭ thayun chhe; te samyagdraṣhṭi jīvonī ānandamay avasthāno nishchay karīne
pt.. banārasīdāsajī hāth joḍīne namaskār kare chhe. 6.
_________________________________________________________________
1. je ātmajanit chhe, koī dvārā utpanna thatun nathī. 2. ā karmonī laḍāī krodh ādi kaṣhāyonā udveg
rahit hoy chhe. 3. hr̥udayamān darshan karavāno abhiprāy chhe.

Page 7 of 444
PDF/HTML Page 34 of 471
single page version

background image
maṅgalācharaṇ 7
(savaiyā ekatrīsā)
स्वारथके साचे परमारथके साचे चित,
साचे साचे बैन कहैं साचेजैनमती हैं।
काहूके विरुद्धि नाहि परजाय–बुद्धि नाहि,
आतमगवेषी न गृहस्थ हैं न जती हैं।।
सिद्धि रिद्धि वृद्धि दीसे घटमैं प्रगट सदा,
अंतरकी लच्छिसौं अजाची लच्छपती हैं।
दास भगवन्तके उदास रहैं जगतसौं,
सुखियासदैव ऐसे जीव समकिती हैं।। ७।।
shabdārthaḥ– svārath=(svārtha, sva= ātmā, artha=padārtha) ātmapadārtha.
paramārath (1paramārtha) = param artha arthāt mokṣha. parajāy (paryāy) =sharīr.
lachchhi = lakṣhmī. ajāchī = na māganār
arthaḥ– jemane potānā ātmānun sāchun gnān chhe ane mokṣha padārtha upar sācho
prem chhe, je hr̥udayanā sāchā chhe ane satya vachan bole chhe tathā sāchā jainī2 chhe,
koīnī sāthe jemane
3virodh nathī, sharīramān jemane ahambuddhi nathī, je ātmasvarūpanā shodhak chhe,
aṇuvratī nathī ke mahāvratī nathī4, jemane sadaiv potānā ja hr̥udayamān ātmahitanī
siddhi, ātmashaktinī riddhi ane ātmaguṇonī vr̥uddhi pragaṭ dekhāy chhe, je antaraṅg
lakṣhmīthī ayāchī lakṣhapati arthāt sampanna chhe, je jinarājanā sevak chhe, sansārathī
udāsīn chhe, je ātmik sukhathī sadā ānandarūp rahe chhe, e guṇonā dhārak
samyagdraṣhṭi jīv hoy chhe. 7.
_________________________________________________________________
1. jainadharmamān dharma, artha, kām, mokṣha-e chār padārtha kahyā chhe, temān mokṣha param padārtha chhe.
2. jinavaranān vachano par jemano aṭal vishvās chhe.
3. samasta nayonā gnātā hovāthī emanā gnānamān koī paṇ samyak vivakṣhāno virodh bhāsato nathī.
4. ahīn asanyat samyagdraṣhṭine dhyānamān rākhīne kahyun chhe ke jemane “charitamohavash lesh na sanyam, pai
suranāth jajai hain.”

Page 8 of 444
PDF/HTML Page 35 of 471
single page version

background image
8 samayasār nāṭak
(savaiyā ekatrīsā)
जाकै घट प्रगट विवेक गणधरकौसौ,
हिरदै हरखि महामोहकौं हरतु है।
साचौ सुख मानै निजमहिमा अडौल जाने,
आपुहीमैं आपनौ सुभाउ ले धरतु हैं।।
जैसैं जल–कर्दम कतकफल भिन्न करै,
तैसैं जीव अजीवविलछनु करतु है।
आतम सकति साधै ग्यानकौ उदौ आराधै,
सोईसमकिती भवसागर तरतु है।। ८।।
shabdārthaḥ– kardam=kīchaḍ. katakaphaḷ=nirmaḷī. vilachhanu= pr̥uththakaraṇ.
sakati=shakti.
arthaḥ– jenā hr̥udayamān gaṇadhar jevo sva-parano vivek pragaṭ thayo chhe, je
ātmānubhavathī ānandit thaīne mithyātvane naṣhṭa kare chhe, sāchā svādhīn sukhane
sukh māne chhe. potānā gnānādi guṇonī avichaḷ shraddhā kare chhe, potānā
samyagdarshanādi svabhāvane potānāmān ja dhāraṇ kare chhe, je anādinā maḷel jīv
ane ajīvanun pr̥uththakaraṇ
1kīchaḍathī pāṇīnun pr̥uththakaraṇ katakaphaḷanī jem kare chhe, je
ātmabaḷ vadhāravāmān prayatna kare chhe ane gnānano prakāsh kare chhe, te ja samyagdraṣhṭi
sansār-samudrathī pār thāy chhe. 8.
(mithyādraṣhṭinun lakṣhaṇ. savaiyā ekatrīsā)
धरम न जानत बखानत भरमरूप,
ठौर ठौर ठानत लराई पच्छपातकी।
भूल्यो अभिमानमैं न पाउ धरै धरनीमें,
हिरदैमें करनी विचारैउतपातकी।।
_________________________________________________________________
1. gandā pāṇīmān nirmaḷī (phaṭakaḍī) nākhavāthī kīchaḍ nīche besī jāy chhe ane pāṇī chokhkhun thaī jāy
chhe.

Page 9 of 444
PDF/HTML Page 36 of 471
single page version

background image
maṅgalācharaṇ 9
फिरै डांवाडोलसौ करमके कलोलिनिमैं,
व्है रही अवस्था सु बधूलेकैसे पातकी।
जाकी छाती ताती कारी कुटिल कुवाती भारी,
ऐसौ ब्रह्मघाती है मिथ्याती महापातकी।। ९।।
shabdārthaḥ– dharam (dharma) = vastusvabhāv. utapāt = upadrav.
arthaḥ– je vastusvabhāvathī ajāṇ chhe, jenun kathan mithyātvamay chhe ane je
ekāntano pakṣha laī ṭhekaṭhekāṇe laḍāī kare chhe, potānā mithyāgnānanā ahaṅkāramān
bhūlīne dharatī par pag ṭekavato nathī ane chittamān upadravano ja vichār kare chhe,
karmanān kallolothī sansāramān ḍāmāḍoḷ thaīne phare chhe arthāt vishrām pāmato nathī.
tethī tenī dashā vaṇṭoḷiyānān pāndaḍā jevī thaī rahī chhe, je hr̥udayamān (krodhathī) tapta
rahe chhe, (lobhathī) malin rahe chhe, (māyāthī) kuṭil chhe, (mānathī) bhāre kuvachan
bole chhe āvo ātmaghātī ane mahāpāpī mithyādraṣhṭi chhe. 9.
(dohā)
बंदौ सिव अवगाहना, अरु बंदौ सिव पंथ।
जसु प्रसाद भाषा करौं, नाटकनाम गरंथ।। १०।।
shabdārthaḥ– avagāhanā=ākr̥uti.
arthaḥ– hun siddha bhagavānane ane mokṣhamārga (ratnatray)ne namaskār karun chhun,
jemanā prasādathī deshabhāṣhāmān nāṭak samayasār granth rachun chhun. 10.
kavi svarūpanun varṇan (savaiyā mattagayanda varṇa 23)
चेतनरूप अनूप अमूरति,
सिद्धसमान सदा पद मेरौ
मोह महातम आतम अंग,
कियौ परसंग महा तम घेरौ।।
_________________________________________________________________
1. ahīn nishchayanayanī apekṣhāe kathan chhe. 2 ahīn vyavahāranayanī apekṣhāe kathan chhe.

Page 10 of 444
PDF/HTML Page 37 of 471
single page version

background image
10 samayasār nāṭak
ग्यानकला उपजी अब मोहि,
कहौं गुन नाटक आगमकेरौ।
जासु प्रसाद सधै सिवमारग,
वेगि मिटै भववासबसेरौ।। ११।।
shabdārthaḥ– amūrati (amūrti)=nirākār. parasaṅg = (prasaṅg) = sambandh.
arthaḥ– mārun svarūp sadaiv chaitanyasvarūp, upamārahit ane nirākār siddha
samān chhe. parantu mohanā mahā andhakārano saṅg karavāthī hun āndhaḷo banī rahyo hato.
have mane gnānanī jyoti pragaṭ thaī chhe tethī hun nāṭak samayasār granth kahun chhun, jenā
prasādathī mokṣhamārgathī siddhi thāy chhe ane jaladī sansārano nivās arthāt janma-
maraṇ chhūṭī jāy chhe. 11.
kavinī laghutānun varṇan (chhanda manahar. varṇa 31)
जैसैं कोऊ मूरख महा समुद्र तिरिवेकौं,
भुजानिसौं उद्यतभयौ है तजि नावरौ।
जैसैं गिरि ऊपर विरखफल तोरिवेकौं,
बावनु पुरुषकोऊ उमगै उतावरौ।
जैसैं जलकुंडमैं निरखि ससि–प्रतिबिम्ब,
ताके गहिबेकौं कर नीचौ करै टाबरौ।
तैसैं मैं अलपबुद्धि नाटक आरंभ कीनौ,
गुनी मोहिहसैंगे कहैंगे कोऊ बावरौ।। १२।।
shabdārthaḥ– virakh (vr̥ukṣha) = jhāḍ. bāvanu (bāman) =bahu nīchā kadano
manuṣhya 1 ṭābaro = bāḷak. bāvarau = pāgal.
arthaḥ– jevī rīte mūrkha manuṣhya potānā bāhubaḷathī ghaṇā moṭā samudrane
taravāno prayatna kare athavā koī ṭhīṅgaṇo māṇas parvat uparanā vr̥ukṣhamān lāgelun phaḷ
toḍavā māṭe jaladīthī ūchhaḷe, jevī rīte koī bāḷak pāṇīmān paḍelā chandranā
_________________________________________________________________
1. ā shabda māravāḍī bhāṣhāno chhe.

Page 11 of 444
PDF/HTML Page 38 of 471
single page version

background image
utthānikā 11
bimbane hāthathī pakaḍe chhe, tevī ja rīte mandabuddhivāḷā men nāṭak samayasār (mahākārya)
no prārambh karyo chhe, vidvāno mashkarī karashe ane kaheshe ke koī pāgal hashe. 12
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं काहू रतनसौं बींध्यौ है रतन कोऊ,
तामैं सूत रेसमकी डोरी पोई गई है।
तैसैं बुध टीकाकरि नाटक सुगम कीनौ,
तापरि अलपबुद्धि सूधी परिनई है।।
जैसैं काहू देसके पुरुष जैसी भाषा कहैं,
तैसी तिनिहुंकेबालकनि सीख लई है।
तैसैं ज्यौं गरंथकौ अरथ कह्यौ गुरु त्योंहि,
हमारी मति कहिवेकौं सावधान भई है।। १३।।
shabdārthaḥ– budh=vidvān. paranaī (paraṇaī) = thaī chhe.
arthaḥ– jevī rīte hīrānī kaṇīthī koī ratnamān chhidra pāḍī rākhyun hoy to
temān reshamano doro nākhī devāy chhe, tevī ja rīte vidvān svāmī amr̥utachandra
āchāryadeve ṭīkā karīne samayasār saral karī dīdhun chhe, tethī alpabuddhivāḷā mane
samajavāmān āvī gayun. athavā jevī rīte koī deshanā rahevāsī jevī bhāṣhā bole chhe
tevī tenā bālako shīkhī le chhe; tevī ja rīte mane guru-paramparāthī jevun arthagnān
thayun chhe tevun ja kahevā māṭe mārī buddhi tatpar thaī chhe. 13.
have kavi kahe chhe ke bhagavānanī bhaktithī amane buddhibaḷ prāpta thayun chhe
(savaiyā ekatrīsā)
कबहू सुमति व्है कुमतिकौ विनास करै,
कबहू विमल जोति अंतर जगति है।
कबहू दया व्है चित्त करत दयालरूप,
कबहू सुलालसा व्है लोचन लगति है।।

Page 12 of 444
PDF/HTML Page 39 of 471
single page version

background image
12 samayasār nāṭak
कबहू आरती व्है कै प्रभु सनमुख आवै,
कबहू सुभारती व्है बाहरि बगति है।
धरै दसा जैसी तब करै रीति तैसी ऐसी,
हिरदै हमारै भगवंतकी भगति है।। १४।।
shabdārthaḥ– subhāratī = sundar vāṇī. lālasā= abhilāṣhā. lochan=netra.
arthaḥ– amārā hr̥udayamān bhagavānanī evī bhakti chhe ke koī vār to
subuddhirūp thaīne kubuddhine dūr kare chhe, koī vār nirmaḷ jyot thaīne hr̥udayamān prakāsh
āpe chhe, koī vār dayāḷu thaīne chittane dayāḷu banāve chhe, koī vār anubhavanī
pipāsārūp thaīne āṅkho sthir kare chhe, koī vār āratīrūp thaīne prabhunī sanmukh
āve chhe, koī vār sundar vachanothī stotra bole chhe, jyāre jevī avasthā thāy chhe
tyāre tevī kriyā kare chhe. 14.
have nāṭak samayasāranā mahimānun varṇan kare chhe. (savaiyā ekatrīsā)
मोख चलिवेकौ सौन करमकौ करै बौन,
जाके रस–भौन बुध लौन ज्यौं घुलत है।
गुनको गरन्थ निरगुनकौ सुगम पंथ,
जाकौजसु कहत सुरेश अकुलत है।।
याहीकै जु पच्छी ते उड़त ग्यानगगनमैं,
याहीके विपच्छी जगजालमैं रुलत है।
हाटकसौ विमल विराटकसौ विसतार,
नाटक सुनत हिये फाटक खुलतहै।। १५।।
shabdārthaḥ– saun= sīḍī. baun=vaman. hāṭak=suvarṇa. bhaun (bhavan) =
jaḷ.
arthaḥ– ā nāṭak mokṣhamān javāne māṭe sīḍī svarūp chhe, karmarūpī vikāranun
vaman kare chhe, enā rasarūp jaḷamān vidvāno mīṭhānī jem ogaḷī jāy chhe, e

Page 13 of 444
PDF/HTML Page 40 of 471
single page version

background image
utthānikā 13
samyagdarshanādi guṇono piṇḍ chhe, saraḷ rasto chhe, enā mahimānun varṇan karatān īndro
paṇ lajjit thāy chhe, jemane ā granthanā pakṣharūp pāṅkho prāpta thaī chhe teo gnānarūpī
ākāshamān vihār kare chhe, ane jene ā granthanā pakṣharūp pāṅkho nathī teo jagatanī
jañjāḷamān phasāy chhe. ā granth shuddha suvarṇa jevo nirmaḷ chhe, viṣhṇunā virāṭarūp jevo
vistr̥ut chhe, ā ganrath sāmbhaḷavāthī hr̥udayanān dvār khūlī jāy chhe. 1p.
anubhavanun varṇan (doharā)
कहौं शुद्ध निहचै कथा, कहौं शुद्ध विवहार।
मुकतिपंथकारन कहौं
अनुभौको अधिकार।। १६।।
arthaḥ– shuddha nishchayanay, shuddha vyavahāranay ane mokṣhamārgamān kāraṇabhūt
ātmānubhavanī charchānun hun varṇan karun chhun. 16.
anubhavanun lakṣhaṇ (doharā)
वस्तु विचारत ध्यावतैं, मन पावै विश्राम।
रस स्वादत सुख ऊपजै, अनुभौ याकौ नाम।। १७।।
arthaḥ– ātmapadārthano vichār ane dhyān karavāthī chittane je shānti maḷe chhe
tathā ātmikarasano āsvād karavāthī je ānand maḷe chhe tene ja anubhav kahe chhe.
17.
anubhavano mahimā (doharā)
अनुभव चिंतामनिरतन, अनुभव हे रसकूप।
अनुभव मारग मोखकौ, अनुभव मोख सरूप।। १८।।
shabdārthaḥ– chintāmaṇi=manovāñchhit padārtha āpanār.
arthaḥ– anubhav chintāmaṇi ratna chhe, shāntirasano kūvo chhe, mokṣhano mārga chhe
ane mokṣhasvarūp chhe. 18.