Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Ajiv Dvar; Gatha: 1-14 (Ajiv Dvar),3 (Karta Karma Kriya Dvar),4 (Karta Karma Kriya Dvar),7 (Karta Karma Kriya Dvar),10 (Karta Karma Kriya Dvar); Beeja adhikaarno saar; Karta Karma Kriya Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 24

 

Page 54 of 444
PDF/HTML Page 81 of 471
single page version

background image
pa4 samayasār nāṭak
e chhe ke, jīvane kharekhar karmakālimā lāgatī nathī. kapaḍānā melanī jem te sharīr
ādithī bandhāyo chhe, bhedavignānarūp sābu ane samatārasarūp jaḷ dvārā te svachchha
thaī shake chhe. tātparya e chhe ke jīvane dehathī bhinna shuddha-buddha jāṇanār nishchayanay chhe
ane sharīrathī tanmay, rāg-dveṣh-mohathī malin, karmane ādhīn kahevāvāḷo
vyavahāranay chhe. tyān pratham avasthāmān ā nayagnān dvārā jīvanī shuddha ane ashuddha
pariṇatine samajīne potānā shuddha svarūpamān līn thavun enun ja nām anubhav chhe.
anubhav prāpta thayā pachhī nayono vikalpa paṇ raheto nathī tethī kahevun paḍashe ke nay
pratham avasthāmān sādhak chhe ane ātmānun svarūp samajayā pachhī nayonun kām nathī.
guṇonā samūhane dravya kahe chhe. jīvanā guṇ chaitanya, gnān, darshan ādi chhe.
dravyanī hālatane paryāy kahe chhe. jīvanī paryāyo nar, nārak, dev, pashu ādi chhe. guṇ
ane paryāyo vinā dravya hotun nathī ane dravya vinā guṇ paryāy hotā nathī, tethī
dravya ane guṇ-paryāyomān avyatirikta bhāv chhe. jyāre paryāyane gauṇ ane dravyane
mukhya karīne kathan karavāmān āve chhe tyāre nay dravyārthik kahevāy chhe ane jyāre
paryāyane mukhya tathā dravyane goṇ karīne kathan karavāmān āve chhe tyāre nay
paryāyārthik kahevāy chhe. dravya sāmānya hoy chhe ane paryāy visheṣh hoy chhe, tethī
dravyārthik ane paryāyārthik nayanā viṣhayamān sāmānya-visheṣhanun antar rahe chhe. jīvanun
svarūp nishchayanayathī āvun chhe, vyavahāranayathī āvun chhe, dravyārthikanayathī āvun chhe,
paryāyārthikanayathī āvun chhe, athavā nayonā bhedo shuddha nishchayanay, ashuddha nishchayanay,
sadbhūt vyavahāranay, asadbhūt vyavahāranay, upacharit vyavahāranay ityādi vikalpa
chittamān anek taraṅgo utpanna kare chhe, enāthī chittane vishrām nathī maḷī shakato,
tethī kahevun joīe ke nayanā kallol anubhavamān bādhak chhe parantu padārthanun yathārtha
svarūp jāṇavā ane svabhāv-vibhāvane oḷakhavāmān sahāyak avashya chhe. tethī nay,
nikṣhep ane pramāṇathī athavā jem bane tem ātmasvarūpanī oḷakhāṇ karīne sadaiv
tenā vichār tathā chintavanamān lāgyā rahevun joīe.

Page 55 of 444
PDF/HTML Page 82 of 471
single page version

background image
ajīvadvār
(2)
ajīv adhikāranun varṇan karavānī pratignā (doharā)
जीव तत्त्व अधिकार यह, कह्यौ प्रगट समुझाय।
अब अधिकार अजीवकौ, सुनहु चतुर चित लाय।। १।।
shabdārthaḥ– chatur=vidvān. chitta=man. lāy=lagāḍīne.
arthaḥ– ā pahelo adhikār jīvatattvano samajāvīne kahyo, have ajīvatattvano
adhikār kahe chhe, he vidvāno! te man daīne sāmbhaḷo. 1.
maṅgalācharaṇ bhedavignān dvārā prāpta pūrṇagnānane vandan.
(savaiyā ekatrīsā)
परम प्रतीति उपजाय गनधरकीसी,
अंतर अनादिकी विभावता विदारी है।
भेदग्यान द्रष्टिसौं विवेककी सकति साधि,
चेतन अचेतनकी दसा निरवारी है।।
करमकौ नासकरि अनुभौ अभ्यास धरि,
हिएमैं हरखि निज उद्धता सँभारी है।
अंतराय नास भयौ सुद्ध परकास थयौ,
ग्यानकौ विलास ताकौं वंदना हमारी है।। २।।
shabdārthaḥ– pratīti=shraddhān. vibhāvanā.=mithyādarshan. vidārī=nāsh karyo.
niravārī=dūr karī. hiemain=hr̥udayamān. harakhi=ānandit thaīne. udvatā=utkr̥uṣhṭatā.
vilās=ānand.
_________________________________________________________________
जीवाजीवविवेकपुष्कलद्रशा प्रत्याययत्पार्षदाः
नासंसारनिबद्धबंन्धनविधिध्वंसाद्विशुद्धं स्फुटत्।
आत्माराममनन्तधाम महसाध्यक्षेण नित्योदितं
धीरोदात्तमनाकुलं विलसति ज्ञानं मनोह्लादयत्।। १।।

Page 56 of 444
PDF/HTML Page 83 of 471
single page version

background image
pa6 samayasār nāṭak
arthaḥ– gaṇadhar* svāmī jevun draḍh shraddhān utpanna karīne, anādikāḷathī
lāgel antaraṅganun mithyātva naṣhṭa karyun ane bhedagnānanī draṣhṭithī gnānanī shakti siddha
karīne jīv-ajīvano nirṇay karyo, pachhī anubhavano abhyās karīne karmono nāsh
karyo tathā hr̥udayamān harṣhit thaīne potānī utkr̥uṣhṭatā sambhāḷī, jethī antarāyakarma nāsh
pāmyun ane shuddha ātmāno prakāsh arthāt pūrṇagnānano ānand pragaṭ thayo. tene mārā
namaskār chhe. 2.
shrīgurunī pāramārthik shikṣhā(savaiyā ekatrīsā)
भैया जगवासी तू उदासी व्हैकैं जगतसौं,
एक छ महीना उपदेश मेरौ मानु रे।
और संकलप विकलपके विकार तजि,
बैठिकैं एकंत मन एक ठौरु आनु रे।
तेरौ घट सर तामैं तूही है कमल ताकौ,
तूही मधुकर व्है सुवास पहिचानु रे।
प्रापति न व्हैहै कछु ऐसौ तू विचारतु है,
सही व्हैहै प्रापति सरूप यौंही जानु रे।। ३।।
shabdārthaḥ– jagavāsī=sansārī. udāsī=virakta. upadesh=shikhāmaṇ. saṅkalap-
vikalap (saṅkalpa-vikalpa)=rāg-dveṣh. vikār=vibhāv pariṇati. taji=chhoḍīne.
ekant (ekānta)=ekalo, jyān koī avāj, upadrav vagere na hoy tyān.
ṭhauru=sthān. ghaṭ=hr̥uday. sar=taḷāv. madhukar=bhamaro. suvās=potānī sugandh.
prāpati (prāpti)=milan. hnaihai=thashe. sahī=kharekhar. yaunhī=evun ja.
arthaḥ– he bhāī, sansārī jīv, tun sansārathī virakta thaīne ek chha
_________________________________________________________________
* ātmānushāsanamān āgnā ādi das prakāranān samyakatvomānthī gaṇadharasvāmīne avagāṭh samyakatva
kahyun chhe.
विरम किमपरेणाकार्यकोलाहलेन
स्वयमपि निभृतः सन् पश्य षण्मासमेकम्।
हृदयसरसि पुंसः पुद्गलाद्भिन्नधाम्नो
ननु किमनुपलब्धिर्भातिकिं चोपलब्धिः।। २।।

Page 57 of 444
PDF/HTML Page 84 of 471
single page version

background image
ajīvadvār pa7
mahinā* māṭe mārī shikhāmaṇ mān ane ekānt sthānamān besīne rāg-dveṣhanā
taraṅgo chhoḍīne chittane ekāgra kar, tārā hr̥udayarūp sarovaramān tun ja kamaḷ ban ane
tun ja bhamaro banīne potānā svabhāvanī sugandh le. jo tun em vichāre ke enāthī
kāī nahi maḷe, to niyamathī svarūpanī prāpti thashe; ātmasiddhino e ja upāy chhe.
visheṣhaḥ– ā piṇḍastha* dhyān chhe. potānā chittarūp sarovaramān sahasra daḷanun
kamaḷ kalpit karīne prāṇāyām karavāmān āve chhe jethī dhyān sthir thāy ane
gnānaguṇ pragaṭ thāy chhe. 3.
jīv ane pudgalanun lakṣhaṇ (doharā)
चेतनवंतअनंत गुन, सहित सु आतमराम।
यातैं अनमिल और सब, पुदगलके परिनाम।। ४।।
shabdārthaḥ– ātamarām=nij svarūpamān ramaṇ karanārā ātmā. yātain= enāthī
anamil=bhinna.
arthaḥ– jīv dravya, chaitanyamūrti ane anantaguṇasampanna chhe, enāthī bhinna
bījī badhī pudgalanī pariṇati chhe.
bhāvārthaḥ– chaitanya, gnān, darshan, sukh, vīrya ādi ātmānā anant guṇ chhe
ane ātmānā guṇo sivāy sparsha, ras, gandh, varṇa ke shabda, prakāsh, taḍako, chāndanī,
chhānyo, andhakār, sharīr, bhāṣhā, man, shvāsochchhvās tathā kām, krodh, lobh, moh
māyā ādi je kāī īndriy ane managochar chhe te badhu paudgalik chhe. 4.
_________________________________________________________________
* ahīn pāṭhamān je chha mahinā kahyun chhe te sāmānya kathan chhe. samyagdarshananī prāptino jaghanyakāḷ
antarmuhūrta ane utkr̥uṣhṭa anantakāḷ chhe, shiṣhyane mārgamān lagāḍavānī draṣhṭithī jaghanya ane utkr̥uṣhṭakāḷ
na batāvatān chha mahinā māṭe preraṇā karī chhe. chha mahināmān samyagdarshan ūpaje ja ūpaje evo
niyam nathī.
* piṇḍastha dhyān sansthānavichay dhyānano bhed chhe, piṇḍastha, padastha, rūpastha ane rūpātīt-ā rīte
chār prakāranun sansthānavichay dhyān hoy chhe.
चिच्छक्तिव्याप्तसर्वस्वसारो जीव इयानयं।
अतोऽतिरिक्ताः सर्वेऽपि भावाः पौद्गलिका अमी।। ३।।

Page 58 of 444
PDF/HTML Page 85 of 471
single page version

background image
pa8 samayasār nāṭak
ātmagnānanun pariṇām (kavitta)
जब चेतन सँभारि निज पौरुष,
निरखै निजद्रगसौं निज मर्म।
तब सुखरूप विमल अविनासिक,
जानै जगतसिरोमनिधर्म।।
अनुभौ करै सुद्ध चेतनकौ,
रमै स्वभाव वमैसब कर्म।
इहि विधि सधै मुकतिकौ मारग,
अरुसमीप आवै सिव सर्म।। ५।।
shabdārthaḥ– pauruṣh=puruṣhārtha. nirakhai=jue. drag=netra. marma=asalapaṇun.
avināsī=nitya. jagat siromani=sansāramān sauthī uttam. dharma=svabhāv.
ramai=līn thāy. vamai= ulaṭī kare (chhoḍī de.) ihi vidhi= ā rīte, mukati
(mukti)=mokṣha. samīp= pāse. siv (shiv)=mokṣha. sarma=ānand.
arthaḥ– jyāre ātmā potānī shaktine sambhāḷe chhe ane gnānanetrothī potānā
asal svabhāvane oḷakhe chhe tyāre te ātmāno svabhāv ānandarūp, nirmaḷ, nitya
ane lokano shiromaṇi jāṇe chhe, tathā shuddha chaitanyano anubhav karīne potānā
svabhāvamān līn thaīne sampūrṇa karmadaḷane dūr kare chhe. ā prayatnathī mokṣhamārga siddha
thāy chhe ane nirākuḷatāno ānand nikaṭ āve chhe. pa.
jaḍ–chetananī bhinnatā(doharā)
वरनादिक रागादि यह, रूप हमारौ नांहि।
एक ब्रह्म नहि दूसरौ, दीसै अनुभव मांहि।। ६।।
_________________________________________________________________
सकलमपि विहायाह्याय चिच्छक्तिरिक्तम्
स्फुटतरमवगाह्य स्वं च चिच्छक्तिमात्रं।
झममुपरि चरन्तं चारु विश्वस्य साक्षात्
कलयतु परमात्मात्मानमात्मन्यनन्तं।। ४।।
वर्णाद्या वा रागमोहादयो वा भिन्ना भावाः सर्व एवास्य पुंसः।
तेनैवास्तस्वत्त्वतःपश्यतोऽमी नो द्रष्टाः स्युर्द्रष्टमेकं परं स्यात्।। ५।।

Page 59 of 444
PDF/HTML Page 86 of 471
single page version

background image
ajīvadvār pa9
shabdārthaḥ– brahma=shuddha ātmā dīsai=dekhāy chhe.
arthaḥ– sharīr sambandhī rūp, ras, gandh, sparsha ādi athavā rāg-dveṣh ādi
vibhāv sarva achetan chhe, e amārun svarūp nathī; ātmānubhavamān ek brahma sivāy
bījun kāī ja nathī bhāsatun. 6.
deh ane jīvanī bhinnatā par bījun draṣhṭānt (doharā)
खांडो कहिये कनककौ, कनक–म्यान–संयोग।
न्यारौ निरखत म्यानसौं,लोह कहैं सब लोग।। ७।।
shabdārthaḥ– khāṇḍo=talavār. kanak=sonun. nyārau=judī. nirakhat=jovāmān āve
chhe.
arthaḥ– sonānā myānamān rākhelī loḍhānī talavār sonānī kahevāmān āve
chhe. parantu jyāre te loḍhānī talavār sonānā myānamānthī judī karavāmān āve chhe
tyāre loko tene loḍhānī ja kahe chhe.
bhāvārthaḥ– sharīr ane ātmā ekakṣhetrāvagāh sthit chhe. sansārī jīv
bhedavignānanā abhāvathī sharīrane ja ātmā samajī jāy chhe; parantu jyāre
bhedavignānamān temanī oḷakhāṇ karavāmān āve chhe tyāre chichchamatkār ātmā judo
bhāsavā lāge chhe ane sharīramānthī ātmabuddhi khasī jāy chhe. 7.
jīv ane pudgalanī bhinnatā (doharā)
वरनादिक पुदगल–दसा, धरै जीव बहु रूप।
वस्तु विचारत करमसौं, भिन्न एक चिद्रूप।। ८।।
shabdārthaḥ– dashā=avasthā. bahu=ghaṇā. bhinna=judā. chidrūp
(chit+rūp)=chaitanyarūp.
_________________________________________________________________
निर्वर्त्यते येन यदत्र किंचित्तदेव तत्स्यान्न कथं च नान्यत्।
रुक्मेण निर्वृत्तमिहासिकोशं पश्यन्ति रुक्मंन कथंचनासिं।। ६।।
वर्णादिसामग्रयमिदं विदन्तु निर्माणमेकस्य हि पुद्गलस्य।
ततोऽस्त्विदं पुद्गल एव नात्मा यतः स विज्ञानघनस्ततोऽन्यः।। ७।।

Page 60 of 444
PDF/HTML Page 87 of 471
single page version

background image
60 samayasār nāṭak
arthaḥ– rūp, ras, ādi pudgalanā guṇ chhe, enā nimittathī jīv anek rūp
dhāraṇ kare chhe. parantu jo vastusvarūpano vichār karavāmān āve to te karmathī tadrna
bhinna ek chaitanyamūrti chhe.
bhāvārthaḥ– anant sansāramān sansaraṇ karato jīv, nar, nārak, ādi je anek
paryāyo prāpta kare chhe te badhī pudgalamay chhe ane karmajanit chhe, jo vastusvabhāvano
vichār karavāmān āve to te jīvanī nathī, jīv to shuddha, buddha, nirvikār, dehātīt
ane chaitanyamūrti chhe. 8.
deh ane jīvanī bhinnatā par bījun draṣhṭānt (doharā)
ज्यौं घट कहिये घीवकौ, घटकौ रूप न घीव।
त्यौं वरनादिक नामसौं, जड़ता, लहै न जीव।। ९।।
shabdārthaḥ– jayaun=jevī rīte. ghaṭ=ghaḍo. jaḍatā=achetanapaṇun.
arthaḥ– jevī rīte ghīnā sanyogathī māṭīnā ghaḍāne ghīno ghaḍo kahe chhe parantu
ghaḍo ghīrūp nathī thaī jato, tevī ja rīte sharīranā sambandhathī jīv nāno, moṭo,
kāḷo, dhoḷo vagere anek nām meḷave chhe paṇ te sharīranī peṭhe achetan thaī jato
nathī.
bhāvārthaḥ– sharīr achetan chhe ane jīvano tenī sāthe anantakāḷathī sambandh chhe
topaṇ jīv sharīranā sambandhathī kadī achetan nathī thato, sadā chetan ja rahe chhe. 9.
ātmānun pratyakṣha svarūp (doharā)
निराबाध चेतन अलख, जाने सहज स्वकीव।
अचल अनादि अनंत नित, प्रगट जगतमैं जीव।। १०।।
shabdārthaḥ– nirābādh=shātā-ashātānī bādhārahit. chetan=gnānadarshan.
alakh=
_________________________________________________________________
घृतकुम्माभिधानेऽपिकुम्भो घृतमयो न चेत्।
जीवो वर्णादिमज्जीव जल्पनेऽपि न तन्मयः।। ८।।
अनाद्यनन्तमचलं स्वसंवेद्यमिदं स्फुटम्।
जीवः स्वयं तु चैतन्यमुच्चैश्चकचकायते।। ९।।

Page 61 of 444
PDF/HTML Page 88 of 471
single page version

background image
ajīvadvār 61
charmachakṣhuothī dekhāto nathī. sahaj=svabhāvathī. svakīv (svakīy)=potānun.
pragaṭ=spaṣhṭa.
arthaḥ– jīv padārtha nirābādh, chaitanya, arūpī, svābhāvik, gnātā, achaḷ,
anādi, anant ane nitya chhe, te sansāramān pratyakṣha pramāṇ chhe.
bhāvārthaḥ– jīv shātā-ashātānī bādhāthī rahit chhe ethī nirābādh chhe, sadā
chetato rahe chhe ane ethī chetan chhe, īndriyagochar nathī ethī alakh chhe, potānā
svabhāvane pote ja jāṇe chhe ethī svakīy chhe, potānā gnānasvabhāvathī chhūṭato nathī
ethī achaḷ chhe, ādi rahit chhe ethī anādi chhe, anantaguṇ sahit chhe ethī
anant chhe, kadī nāsh pāmato nathī ethī nitya chhe. 10.
anubhav vidhān (savaiyā ekatrīsā)
रूप–रसवंत मूरतीक एक पुदगल,
रूप बिनुऔरु यौं अजीवदर्व दुधा है।
चारि हैं अमूरतीक जीव भी अमूरतीक,
याहितैंअमूरतीक–वस्तु–ध्यान मुधाहै।।
औरसौं न कबहूं प्रगट आप आपुहीसौं,
ऐसौ थिर चेतन–सुभाउ सुद्धसुधा है।
चेतनकौ अनुभौ अराधैं जग तेई जीव;
जिन्हकौं अखंड रस चाखिवेकी छुधा है।। ११।।
shabdārthaḥ– dudhā=be prakārano. mudhā=vr̥uthā. thir=(sthir)=achaḷ.
sudhā=amr̥ut. akhaṇḍ= pūrṇa. chhudhā(kṣhudhā)= bhūkh.
arthaḥ– pudgaladravya varṇa, ras ādi sahit mūrtik chhe, bākīnā dharma, adharma
_________________________________________________________________
वर्णाद्यैः सहितस्तथा विरहितो द्वैधास्त्यजीवो यतो
नामुर्त्तत्वमपास्य पश्यति जगज्जीवस्य तत्त्वं ततः।
इत्यालोच्य विवेचकैः समुचितं नाव्याप्यतिव्यापि वा
व्यक्तं व्यंजितजीवतत्त्वमचलं चैतन्यमालम्ब्यतां।। १०।।

Page 62 of 444
PDF/HTML Page 89 of 471
single page version

background image
62 samayasār nāṭak
ādi chār ajīvadravya amūrtik chhe, ā rīte ajīvadravya mūrtik ane amūrtik be
bhedarūp chhe; jīv paṇ amūrtik chhe tethī amūrtik vastunun dhyān karavun vyartha chhe ātmā
svayansiddha, sthir, chaitanyasvabhāvī, gnānāmr̥utasvarūp chhe, ā sansāramān jemane paripūrṇa
amr̥utarasano svād levānī abhilāṣhā chhe te āvā ja ātmāno anubhav kare chhe.
bhāvārthaḥ– lokamān chha dravya chhe, temān ek jīv ane pāñch ajīv chhe; ajīv
dravya mūrtik ane amūrtikanā bhedathī be prakāranā chhe, pudgal mūrtik chhe ane dharma,
adharma, ākāsh, kāḷ-e chār amūrtik chhe. jīv paṇ amūrtik chhe. jyāre jīv
sivāy anya paṇ amūrtik chhe to amūrtikanun dhyān karavāthī jīvanun dhyān thaī
shakatun nathī*, māṭe amūrtikanun dhyān karavun e agnān chhe, jemane svātmaras
āsvādan karavānī abhilāṣhā chhe temane mātra amūrtikapaṇānun dhyān na karatān shuddha
chaitanya, nitya, sthir ane gnānasvabhāvī ātmānun dhyān karavun joīe.11.
mūḍh svabhāv varṇan (savaiyā tevīsā)
चेतन जीव अजीव अचेतन,
लच्छन–भेद उभैपद न्यारे।
सम्यक्द्रष्टि–उदोत विचच्छन,
भिन्न लखै लखिकैं निरधारे।।
जे जगमांहि अनादि अखंडित,
मोह महामदके मतवारे।
ते जड़ चेतन एक कहैं,
तिन्हकीफिरि टेक टरै नहि टारे।। १२।।
_________________________________________________________________
* enāthī ativyāpti doṣh āve chhe.
जीवादजीवमिति लक्षणतो विभिन्नं
ज्ञानी जनोऽनुभवति स्वयमुल्लसन्तं।
अज्ञानिनो निरवधिप्रविजृम्भितोऽयं
मोहस्तु तत्कथमहो बत नानटीति।। ११।।

Page 63 of 444
PDF/HTML Page 90 of 471
single page version

background image
ajīvadvār 63
shabdārthaḥ– ubhai(ubhay)=banne. pad=ahīn pad kahetān padārthanun prayojan chhe.
udot (udyot)=prakāsh. vichachchhan (vichakṣhaṇ)=vidvān. niradhāre=nishchay kare.
mad=sharāb. matavāre=pāgal. ṭek=haṭh
arthaḥ– jīv chaitanya chhe, ajīv jaḍ chhe; ā rīte lakṣhaṇ bhedathī banne prakāranā
padārtho bhinna bhinna chhe. vidvāno samyagdarshananā prakāshathī temane judā judā dekhe ane
nakkī kare chhe, parantu sansāramān je manuṣhya anādikāḷathī durnivār mohanī tīkṣhṇa
madirāthī unmatta thaī rahyā chhe teo jīv ane jaḍane ek ja kahe chhe; temanī ā
khoṭī haṭh ṭāḷavāthī paṇ ṭaḷatī nathī.
bhāvārthaḥ– koī ek brahma ja brahma batāve chhe, koī jīvane aṅguṭhā jevaḍo,
koī chokhā jevaḍo ane koī mūrtik kahe chhe, tethī ā padyamān te badhānun agnānapaṇun
batāvyun chhe. 12.
gnātāno vilās (savaiyā tevīsā)
या घटमैं भ्रमरूप अनादि,
विसालमहा अविवेक अखारौ।
तामहि और स्वरूप न दीसत
पुग्गल नृत्य करै अति भारौ।।
फेरत भेख दिखावत कौतुक,
सौंजि लियैं वरनादि पसारौ।
मौहसौं भिन्न जुदौ जड़सौ,
चिनमूरति नाटक देखन हारौ।। १३।।
shabdārthaḥ– ghaṭ=haday. bhram=mithyātva. mahā=moṭo. avivek=agnān.
akhārau= nāṭayashāḷā. dīsat=dekhāy chhe. puggal=pudgal. nr̥itya=nāch. pherat=badale
chhe sauñji=bhāg. pasārau (prasār)=vistār. kautuk=khel.
_________________________________________________________________
अस्मिन्ननादिनि महत्यविवेकनाट्ये
वर्णादिमान्नटति पुद्गल एव नान्यः।
रागादिपुद्गलविकारविरुद्धशुद्ध–
चैतन्यधातुमयमूर्तिरयं च जीवः।। १२।।

Page 64 of 444
PDF/HTML Page 91 of 471
single page version

background image
64 samayasār nāṭak
arthaḥ– ā hr̥udayamān anādikāḷathī mithyātvarūp mahā agnānanī vistr̥ut
nāṭayashāḷā chhe, temān bījun kāī shuddha svarūp nathī dekhātun, mātra ek pudgal ja
ghaṇo moṭo nāch karī rahyun chhe, te anekarūp palaṭe chhe ane rūp ādino vistār
karīne judā judā khel batāve chhe; parantu moh ane jaḍathī bhinna samyagdraṣhṭi ātmā
te nāṭakano mātra jonār chhe (harṣha-viṣhād nathī karato). 13.
bhedavignānanun pariṇām (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं करवत एक काठ बीच खंड करै,
जैसैंराजहंस निरवारै दूध जलकौं।
तैसैं भेदग्यान निज भेदक–सकतिसेती,
भिन्नभिन्न करै चिदानंद पुदगलकौं।।
अवधिकौं धावै मनपर्यैकी अवस्था पावै,
उमगिकैंआवै परमावधिके थलकौं।
याही भांति पूरन सरूपकौ उदोत धरै,
करै प्रतिबिंबित पदारथ सकलकौं।। १४।।
shabdārthaḥ– khaṇḍ=ṭukaḍā. niravārai=judā kare. setī=vaḍe. umagikain=vadhīne.
arthaḥ– jem karavat lākaḍānā be ṭukaḍā karī nākhe chhe,athavā jem rājahans dūdh
ane pāṇīne judā karī de chhe tevī ja rīte bhedavignān potānī bhedak-shaktithī jīv
ane pudgalane judā judā kare chhe. pachhī e bhedavignān unnati karatān karatān
avadhignān, manaḥparyayagnān ane paramāvadhignānanī avasthāne prāpta thāy chhe. ane
e rīte vr̥uddhi karīne pūrṇa svarūpanā prakāsh arthāt kevaḷagnānasvarūp thaī jāyachhe jemān
lok-alokanā sarva padārtho pratibimbit thāy chhe. 14
e pramāṇe jīvājīvādhikār pūrṇa thayo. 2.
_________________________________________________________________
इत्थं ज्ञानक्रकचकलनापाटनं नाटयित्वा
जीवाजीवौ स्फुटविघटनं नैव यावत्प्रयातः।
विश्वं व्याप्तप्रसभविकसद्वयक्तचिन्मात्रशक्त्या
ज्ञातृद्रव्यं स्वयमतिरसात्तावदुच्चैश्चकाशे।। १३।।

Page 65 of 444
PDF/HTML Page 92 of 471
single page version

background image
ajīvadvār 6p
bījā adhikārano sār
mokṣhamārgamān mukhya abhiprāy kevaḷagnānādi guṇasampanna ātmānun svarūp
samajāvavāno chhe. parantu jevī rīte sonānī oḷakhāṇ karāvavā māṭe sonā sivāy
pittaḷ ādinun svarūp samajāvavun athavā hīrānī oḷakhāṇ karāvavā māṭe hīrā
sivāy kāchanī oḷakhāṇ karāvavī jarūrī chhe, tevī ja rīte jīv padārthanun svarūp draḍh
karāvavāne māṭe shrīgurue ajīv padārthanun varṇan karyun chhe. ajīv tattva jīv tattvathī
sarvathā bhinna chhe arthāt jīvanun lakṣhaṇ chetan ane ajīvanun lakṣhaṇ achetan chhe. ā
achetan padārtha pudgal, ākāsh, dharma, adharma kāḷ nāmanā pāñch prakāranā chhe.
temanāmānthī pāchhaḷanā chār arūpī ane pahelo pudgal rūpī arthāt īndriyagochar
chhe, pudgal dravya sparsha, ras, gandh, varṇavāḷun chhe. e jīv dravyanān chihnothī sarvathā
pratikūḷ chhe, jīv sachetan chhe to pudgal achetan chhe, jīv arūpī chhe to pudgal
rūpī chhe, jīv akhaṇḍ chhe to pudgal sakhaṇḍ chhe (khaṇḍasahit) chhe mukhyapaṇe jīvane
sansāramān bhaṭakavāmān ā ja pudgal nimitta kāraṇ chhe, ā ja pudgalamay sharīrathī
te sambaddha chhe, ā ja pudgalamay karmothī te sarvātmapradeshomān jakaḍāyelo chhe, āj
pudgalonā nimittathī tenī anant shaktio ḍhaṅkāī rahī chhe, ā ja pudgalonā
nimittathī temān vibhāv utpanna thāy chhe, agnānanā udayamān te ā ja pudgalone
līdhe rāg-dveṣh kare chhe athavā ā ja pudgalomān īṣhṭa-aniṣhṭanī kalpanā kare chhe, jo
pudgal na hot to ātmāmān anya vastuno sambandh na thāt, temān vikār athavā
rāg-dveṣh na thāt, sansāramān paribhramaṇ na thāt, sansāramān jeṭalun nāṭak chhe te badhun
pudgalajanit chhe.
tame sharīramān kayāny chimaṭīthī dabāvasho to tamane jaṇāshe ke āpaṇane
dabāvavāmān āvel chhe-āpaṇane duḥkhanun gnān thayun chhe. bas, ā jāṇavānī shakti
rākhanār jīv chhe te tame ja chho, chaitanya chho, nitya chho, ātmā chho. ātmā sivāy
ek bījo padārtha jene tame chimaṭīthī dabāvyo chhe te naram jevo kāīk melo kāḷā
jevo, khārā jevo, kāīk sugandh-durgandhavāḷo jaṇāy chhe tene sharīr kahe chhe. ā sharīr
jaḍ chhe, achetan chhe, nāshavān chhe, parapadārtha chhe, ātmasvabhāvathī bhinna chhe. ā
sharīramān ahambuddhi karavī arthāt sharīr ane sharīr sambandhī dhan, strī, putrādine
potānān mānavān e mithyāgnān chhe. lakṣhaṇabhed dvārā nij ātmāne sva ane ātmā
sivāy badhā chetan-achetan

Page 66 of 444
PDF/HTML Page 93 of 471
single page version

background image
66 samayasār nāṭak
padārthone par jāṇavā te ja bhedavignān chhe, enun ja nām pragnā chhe. jevī rīte
rājahans dūdh ane pāṇīne judā-judā karī nākhe chhe tevī ja rīte vivek vaḍe jīv
ane pudgalane judā karavā, pudgalomānthī ahambuddhi athavā rāg-dveṣh haṭāvīne
nijasvarūpamān līn thavun joīe ane “terau ghaṭ sar tāmain tūnhī hai kamal tākain, tūnhī
madhukar hai svavās pahachān re”nī shikhāmaṇano hameshān abhyās karavo joīe.

Page 67 of 444
PDF/HTML Page 94 of 471
single page version

background image

kartā karma kriyādvār
(3)
pratignā (doharā)
यह अजीव अधिकारकौं, प्रगट बखानौ मर्म।
अब सुनु जीव अजीवके, करता किरिया कर्म।। १।।
shabdārthaḥ– pragaṭ=spaṣhṭa. bakhānau=varṇan karyun. marma=rahasya. sunu=sāmbhaḷo.
arthaḥ– ā ajīv adhikāranā rahasyanun spaṣhṭa varṇan karyun, have jīv-
ajīvanā kartā, kriyā ane karma sāmbhaḷo. 1.
bhedavignānamān jīv karmano kartā nathī, nijasvabhāvano kartā chhe
(savaiyā ekatrīsā)
प्रथम अग्यानी जीव कहै मैं सदीव एक,
दूसरौ न और मैं ही करता करमकौ।
अंतर–विवेक आयौ आपा–पर–भेद पायौ,
भयौ बोध गयौ मिटि भारत भरमकौ।
भासे छहौं दरबके गुन परजाय सब,
नासे दुख लख्यौ मुख पूरन परमकौ।
करम कौ करतार मान्यौ पुदगल पिंड,
आप करतार भयौ आतमधरमकौ।। २।।
shabdārthaḥ– sadīv=hammeshā. bodh=gnān. bhārat=moṭo. bharam=bhūl.
bhāse=jaṇāyā. param=paramātmā.
_________________________________________________________________
एकः कर्त्ता चिदहमिह मे कर्म कोपादयोऽमि
इत्यज्ञानां शमयदभितः कर्त्तृकर्मप्रवृत्तिं।
ज्ञानज्योतिः स्फुरति परमोदात्तमत्यन्तधीरं
साक्षात्कुर्वन्निरुपधि पृथग्द्रव्यनिर्भासि विश्वं।। १।।

Page 68 of 444
PDF/HTML Page 95 of 471
single page version

background image
68 samayasār nāṭak
arthaḥ– jīv pahelān agnānanī dashāmān kaheto hato ke, hun hameshān ekalo ja
karmano kartā chhun, bījo koī nathī; parantu jyāre antaraṅgamān vivek thayo ane svaparano
bhed samajyo tyāre samyaggnān pragaṭ thayun, moṭī bhūl maṭī gaī, chhaye dravyaguṇ-
paryāy sahit jaṇāvā lāgyān, badhān duḥkho nāsh pāmyān ane pūrṇa paramātmānun svarūp
dekhāvā lāgyun, pudgal piṇḍane karmano kartā mānyo, pote svabhāvano kartā thayo.
bhāvārthaḥ– samyaggnān thatān jīv potāne svabhāvano kartā ane karmano akartā
jāṇavā lāge chhe. 2.
जाही समै जीव देहबुद्धिकौ विकार तजै,
वेदत सरूप निज भेदत भरमकौं।
महा परचंड मति मंडन अखंड रस,
अनुभौ अभ्यासि परगासत
परमकौं।।
ताही समै घटमैं न रहै विपरीत भाव,
जैसैं तम नासै भानु प्रगटि धरमकौं।
ऐसी दसा आवै जब साधक कहावै तब,
करता ह्वेकैसे करै पुग्गलकरमकौं।। ३।।
shabdārthaḥ– vedat=bhogave chhe. bhedat=naṣhṭa kare chhe. parachaṇḍ(prachaṇḍ)tejasvī.
viparīt=ūlaṭun. tam=andhakār. bhānu=sūrya. hvai=thaīne.
arthaḥ– jyāre jīv sharīramān ahambuddhino vikār chhoḍī de chhe ane mithyābuddhi
naṣhṭa karīne nijasvarūpano svād le chhe tathā atyant tīvra buddhine sushobhit karanār
pūrṇa rasathī bharelā anubhavanā abhyāsathī paramātmāno prakāsh kare chhe tyāre sūryanā
_________________________________________________________________
परपरिणतिमुज्झत् खंडयद्भेदवादा–
निदमुदितमखण्डं ज्ञानमुच्चण्डमुच्चैः।
ननु कथमवकाशः कर्तृकर्मप्रवृत्ते–
रिह भवति कथं वा पौद्गलः कर्मबन्धः।। २।।

Page 69 of 444
PDF/HTML Page 96 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 69
udayathī naṣhṭa thayel andhakāranī jem karmanā kartāpaṇāno viparīt bhāv hr̥udayamān nathī
raheto. evī dashā prāpta thatān te ātmasvabhāvano sādhak thāy chhe. tyāre paudgalik
karmone kartā thaīne kevī rīte kare? arthāt nahi ja kare. 3.
ātmā karmano kartā nathī mātra gnātā–draṣhṭā chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जगमैं अनादिकौ अग्यानी कहै मेरौ कर्म, करता मैं
याकौ किरियाकौ प्रतिपाखी है।
अंतर सुमति भासी जोगसौं भयौ उदासी,
ममता मिटाइ परजाइ बुद्धि नाखीहै।।
निरभै सुभाव लीनौ अनुभौके रस भीनौ,
कीनौ विवहारद्रष्टि निहचैमैं राखीहै।
भरमकी डोरी तोरी धरमकौ भयौ धोरी,
परमसौं प्रीति जोरी करमकौ साखी है।। ४।।
shabdārthaḥ– pratipākhī (pratipakṣhī)=‘pakṣhapātī’ evo artha ahīn chhe.
nākhī=chhoḍī dīdhī. nirabhai (nirbhay)=nīḍar. bhīnau=magna thayo. dhorī=dhāraṇ
karanār.
arthaḥ– sansāramān anādikāḷano ā agnānī jīv kahe chhe ke karma mārun chhe, hun
eno kartā chhun ane ā mārun karelun*chhe. parantu jyāre antaraṅgamān samyaggnānano uday
thayo tyāre man-vachananā yogothī virakta thayo, parapadārthothī mamatva khasī gayun,
paryāyamānthī ahambuddhi chhūṭī gaī, niḥshaṅk nijasvabhāv grahaṇ karyo, anubhavamān magna
thayo, vyavahāramān chhe topaṇ nishchay upar shraddhā thaī, mithyātvanun bandhan tūṭī gayun,
ātmadharmano dhārak thayo, muktimān prem karyo ane karmano mātra gnātā-draṣhṭā thayo,
kartā na rahyo. 4.
_________________________________________________________________
* arthāt kriyāno pakṣhapāt kare chhe.
इत्येवं विरचय्य संप्रति परद्रव्यान्निवृत्तिं परां
स्वं विज्ञानघनस्वभावमभयादास्तिध्नुवानः परं।
अज्ञानोत्थितकर्तृकर्मकलनात् क्लेशान्निवृत्तः स्वयं
ज्ञानीभूत इतश्चकास्ति जगतः साक्षी पुराणः पुमान्।। ३।।

Page 70 of 444
PDF/HTML Page 97 of 471
single page version

background image
70 samayasār nāṭak
bhedavignānī jīv lokone karmano kartā dekhāy chhe paṇ te vāstavamān akartā chhe.
(savaiyā ekatrīsā)
जैसो जो दरव ताके तैसो गुन परजाय,
ताहीसौंमिलत पै मिलै न काहु आनसौं।
जीव वस्तु चेतन करम जड़ जातिभेद,
अमिलमिलापज्यौं नितंब जुरै कानसौं।।
ऐसौ सुविवेक जाकै हिरदै प्रगट भयौ,
ताकौ भ्रम गयौ ज्यौं तिमिर भागै भानसौं।
सोई जीव करमकौ करता सौ दीसै पै,
अकरता कह्यौ है सुद्धताके परमानसौं।। ५।।
shabdārthaḥ– ānasaun (anyase)=bījāothī. amil milāp= bhinnatā.
nitamb=motī. suvivek=samyaggnān. bhān(bhānu)=sūrya. soī=te.
arthaḥ– je dravya jevun chhe tevā ja tenā guṇ-paryāy hoy chhe ane te tenī
sāthe ja maḷe chhe, bījā koī sāthe maḷatā nathī. chaitanya jīv ane jaḍ karmamān
jātibhed chhe, tethī motī ane kānanī jem temanāmān bhinnatā chhe, āvun samyaggnān
jenā hr̥udayamān jāgrat thāy chhe tenun mithyātva, sūryanā udayamān andhakāranī jem dūr thaī
jāy chhe. te lokone karmano kartā deekhāy chhe parantu rāg-dveṣh ādi rahit shuddha hovāthī
tene āgamamān akartā kahyo chhe. pa.
jīv ane pudgalanā judā judā svabhāv (chhand chhappā)
जीव ग्यानगुन सहित, आपगुन–परगुन–ज्ञायक।
आपा परगुन लखै, नांहि पुग्गल इहि लायक।
_________________________________________________________________
व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेन्नेवातदात्मन्यपि
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः।
इत्युद्दामविवेकघस्मरमहो भारेण भिन्दंस्तमो
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान्।। ४।।

Page 71 of 444
PDF/HTML Page 98 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 71
जीवदरव चिद्रूप सहज, पुदगल अचेत जड़।
जीव अमूरति मूरतीक, पुदगल अंतरबड़।।
जब लग न होइ अनुभौ प्रगट,
तब लग मिथ्यामति लसै।
करतार जीव जड़ करमकौ,
सुबुधि विकास यहु भ्रम नसै।। ६।।
shabdārthaḥ– gnāyak=jāṇanār. īhi lāyak=ene yogya. achet=gnānarahit.
baḍ=moṭun. mithyāmati=agnān. lasai=rahe bhram=bhūl.
arthaḥ– jīvamān gnānaguṇ chhe, te potānā ane anya dravyonā guṇono gnātā
chhe. pudgal ene yogya nathī ane tenāmān potānā athavā anya dravyonā guṇ
jāṇavānī shakti nathī. jīv chetan chhe ane pudgal achetan, jīv arūpī chhe ane
pudgal rūpī, ā rīte bannemān moṭo taphāvat chhe. jyān sudhī bhedavignān thatun nathī
tyānsudhī agnān rahe chhe ane jīv potāne karmano kartā māne chhe parantu subuddhino
prakāsh thatān ā bhram maṭī jāy chhe. 6.
kartā,karma ane kriyānun svarūp (doharo)
करता परिनामी दरव, करम रूप परिनाम।
किरिया परजयकी फिरनि, वस्तु एक त्रय नाम।। ७।।
shabdārthaḥ– kartā=je kārya kare tee. karma=karelun kārya. kriyā=paryāyanun rūpāntar thavun
te, jemakeḥ- ghaḍo banāvavāmān kumbhār kartā, ghaḍo karma ane māṭīnā piṇḍarūp paryāyamānthī
ghaḍārūp thavun te kriyā chhe, paṇ ā bhed-vivakṣhānun kathan chhe. abhed-vivakṣhāmān ghaḍāne
utpanna karanārī
_________________________________________________________________
ज्ञानी जानन्नपीमां स्वपरपरिणति पुद्गलश्चाप्यजानन्
व्याप्तृव्याप्यत्वमन्तः कलयितुमसहौ नित्यमत्यन्तभेदात्।
अज्ञानात्कर्तृकर्मभ्रममतिरनयोर्भाति तावन्न याव–
द्विज्ञानार्चिश्चकास्ति क्रकचवददयं भेदमुत्पाद्य सद्यः।। ५।।
यः परिणमति स कर्त्ता यः परिणामो भवेत्तु तत्कर्म।
यापरिणतिः क्रिया सा त्रयमपि भिन्नं न वस्तुतया।। ६।।

Page 72 of 444
PDF/HTML Page 99 of 471
single page version

background image
72 samayasār nāṭak
māṭī chhe tethī māṭī ja kartā chhe, māṭī ghaḍārūp thāy chhe tethī māṭī ja karma chhe ane
piṇḍarūp paryāy māṭīnī hatī ane ghaḍārūp paryāy paṇ māṭī ja thaī tethī māṭī ja
kriyā chhe. pariṇāmī=avasthāo badalanār. parinām=avasthā.
arthaḥ– avasthāo badalanār dravya kartā chhe, tenī avasthā karma chhe ne ek
avasthāmānthī bījī avasthārūpe thavun te kriyā chhe. ā rīte ek vastunā traṇ nām
chhe.
visheṣhaḥ– ahīn abhed-vivakṣhāthī kathan chhe; dravya potānā pariṇāmone karanār
pote chhe tethī te temano kartā chhe, te pariṇām dravyanā chhe ane tenāthī abhinna chhe
tethī dravya ja karma chhe, dravya ek avasthāmānthī bījī avasthārūpe thāy chhe ane te
potānī badhī avasthāothī abhinna rahe chhe tethī dravya ja kriyā chhe. bhāv e chhe ke
dravya ja kartā chhe, dravya ja karma chhe ane dravya ja kriyā chhe; vastu ek ja chhe. nām traṇ
chhe. 7.
kartā, karma ane kriyānun ekatva (doharā)
करता करम क्रिया करै, क्रिया करम करतार।
नाम–भेद बहु विधि भयौ,वस्तु एक निरधार।। ८।।
shabdārthaḥ– bahu vidhi=anek prakārano. niradhār=nishchay.
arthaḥ– kartā, karma ane kriyāno karanār chhe, karma paṇ kriyā ane kartārūp chhe,
tethī nāmanā bhedathī ek ja vastu keṭalāy rūp thāy chhe. 8. vaḷī
एक करम करतव्यता,करै न करता दोइ।
दुधा दरव सत्ता सधी, एक भाव क्यौं होइ।। ९।।
shabdārthaḥ– dudhā=be prakāre.
arthaḥ– ek karmanī ek ja kriyā ane ek ja kartā hoy chhe, be nathī hotā;
_________________________________________________________________
एकः परिणमति सदा परिणामो जायते सदैकस्य।
एकस्य परिणतिः स्यादनेकमप्येकमेव यतः।। ७।।
नोभौ परिणमतः खलु परिणामो नोभयोः प्रजायेत।
उभयोर्न परिणतिः स्याद्यदनेकमनेकमेव सदा।। ८।।

Page 73 of 444
PDF/HTML Page 100 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 73
to jīv-pudgalanī jyāre judī judī sattā chhe tyāre ek svabhāv kevī rīte hoī
shake ?
bhāvārthaḥ– achetan karmano kartā athavā kriyā achetan ja hovī joīe.
chaitanya ātmā jaḍ karmano kartā nathī thaī shakato. 9.
kartā, karma ane kriyā par vichār (savaiyā ekatrīsā)
एक परिनामके न करता दरव दोइ,
दोइ परिनामएक दर्व न धरतु है।।
एक करतूति दोइ दर्व कबहूँ न करै,
दोइ करतूति एक दर्व न करतु है।।
जीव पुदगल एक खेत–अवगाही दोउ,
अपनें अपनें रूपकोउ न टरतु है।
जड परनामनिकौ करता है पुदगल,
चिदानंदचेतन सुभाउ आचरतु है।। १०।।
shabdārthaḥ– karatūti=kriyā. ek khet-avagāhī (ekakṣhetrāvagāhī)=ek ja
sthānamān rahenār. nā ṭaratu hai=khasatun nathī ācharatu hai=varte chhe.
arthaḥ– ek pariṇāmanā kartā be dravya nathī hotān, be pariṇāmone ek dravya
nathī karatun, ek kriyāne be dravya kadī nathī karatān, be kriyāone paṇ ek dravya nathī
karatun. jīv ane pudgal joke ek kṣhetrāvagāhī chhe topaṇ potapotānā svabhāvane
nathī chhoḍatā. pudgal jaḍ chhe tethī achetan pariṇāmono kartā chhe ane chidānand
ātmā chaitanyabhāvano kartā chhe. 10.
_________________________________________________________________
नैकस्य हि कर्तारौ द्वौ स्तो द्वे कर्मणी न चैकस्य।
नैकस्य चक्रिये द्वे एकमनेकं यतो न स्यात्।। ९।।