Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 11-36 (Karta Karma Kriya Dvar); Treeja adhikaarno saar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 24

 

Page 74 of 444
PDF/HTML Page 101 of 471
single page version

background image
74 samayasār nāṭak
mithyātva ane samyakatvanun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
महा धीठ दुखकौ वसीठ परदर्वरूप,
अंधकूप काहूपै निर्वायौ नहि गयौ है।
ऐसौ मिथ्याभाव लग्यौ जीवकौं अनादिहीकौ,
याही अहंबुद्धि लिए नानाभांति भयौ है।।
काहू समै काहूकौ मिथ्यात अंधकार भेदि,
ममता उछेदि सुद्धभाव परिनयौहै।
तिनही विवेक धारि बंधकौ विलास डारि,
आतम सकतिसौंजगत जीत लयौ है।। ११।।
shabdārthaḥ– dhīṭh (dhr̥uṣhṭa)=haṭhīlo. vasīṭh=dūt. nivārayau=dūr karyo. samai
(samay) uchhedi=khaseḍīne. parinayau=thayo. sakti (shakti)=baḷ.
arthaḥ– je atyant kaṭhor chhe, duḥkhono dūt chhe, paradravya janit chhe, andhāriyā
kūvā samān chhe, koīthī khaseḍī shakāto nathī* evo mithyātva bhāv jīvane
anādikāḷathī lāgī rahyo chhe. ane e ja kāraṇe jīv, paradravyamān ahambuddhi karīne
anek avasthāo dhāraṇ kare chhe. jo koī jīv koī vakhate mithyātvano andhakār
naṣhṭa kare ane paradravyamānthī mamatvabhāv khaseḍīne shuddhabhāvarūp pariṇām kare to te
bhedavignān dhāraṇ karīne bandhanā kāraṇone
* dūr karīne, potānī ātmashaktithī
sansārane jītī le chhe arthāt mukta thaī jāy chhe. 11.
_________________________________________________________________
* mithyātva vibhāvabhāv chhe tene dūr karīne anant jīv mukta thayā chhe. paṇ hā,mushkelīthī dūr thāy chhe
e draṣhṭie ‘nivārayau nahi gayo hai’ e pad āpyun chhe.
* mithyātva, avrat, pramād, kaṣhāy, yog.
आसंसारत एव धावति परं कुर्वेऽहमित्युच्चकै–
र्दुर्वारंननु मोहिनामिह महाहङ्काररूपं तमः।
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यद्येकवारं व्रजेत्
तत्किं ज्ञानधनस्य बन्धनमहो भूयो भवेदात्मनः।। १०।।

Page 75 of 444
PDF/HTML Page 102 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 7p
jevun karma tevo kartā. (savaiyā ekatrīsā)
सुद्धभाव चेतन असुद्धभाव चेतन,
दुहूंकौ करतार जीव और नहि मानिये।
कर्मपिंडकौ विलास वर्न रस गंध फास,
करता दुहूँकौ पुदगल पखानिये।।
तातै वरनादि गुन ग्यानावरनादि कर्म,
नाना परकार पुदगलरूप जानिये।
समल विमल परिनाम जे जे चेतनके,
ते ते सब अलख पुरुष यौं बखानिये।। १२।।
shabdārthaḥ– suddhabhāv=kevaḷadarshan, kevaḷagnān, anantasukh ādi.
asuddhabhāv=rāg, dveṣh, krodh, mān ādi. aur=bījun. phās=sparsha. samal=ashuddha.
vimal=shuddha. alakh=arūpī. puruṣh=parameshvar.
arthaḥ– shuddha chaitanyabhāv ane ashuddha chaitanyabhāv-banne bhāvono kartā jīv
chhe, bījo nathī. dravyakarmanā pariṇām ane varṇa, ras, gandh, sparsha-e banneno kartā
pudgal chhe; ethī varṇa, rasādi guṇasahit sharīr ane gnānāvaraṇādi karmaskandh-ene
anek prakāranī pudgal paryāyo jāṇavī joīe. ātmānā shuddha ane ashuddha je je
pariṇām chhe te badhā amūrtik ātmānā chhe, em parameshvare kahyun chhe. 12.
_________________________________________________________________
noṭaḥ– ashuddha pariṇām karmanā prabhāvathī thāy chhe ane shuddha pariṇām karmanā abhāvathī thāy chhe; ethī
banne prakāranā bhāv karmajanit kahī shakāy chhe.
आत्मभावान्करोत्यात्मा परभावान्सदापरः।
आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते ।। ११।।

Page 76 of 444
PDF/HTML Page 103 of 471
single page version

background image
76 samayasār nāṭak
bhedagnānanun rahasya mithyādraṣhṭi nathī jāṇato enā upar draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं गजराज नाज घासके गरास करि,
भच्छत सुभाय नहि भिन्न रस लीयौ है।
जैसैं मतवारौ नहि जानै सिखरनि स्वाद,
जुंगमें मगन कहै गऊ दूध पीयौ है।।
तैसैं मिथ्याद्रष्टि जीव ग्यानरूपी है सदीव,
पग्यौ पाप पुन्नसौं सहज सुन्न हीयौ है।
चेतन अचेतन दुहूँकौ मिश्र पिंड लखि,
एकमेकमानै न विवेक कछु कीयौ है।। १३।।
shabdārthaḥ– gajarāj=hāthī. garas(grās)=koḷiyo. sikharani(shrīkhaṇḍ)=
atyant gāḍh dahīn ane khāṇḍanun mishraṇ. juṅg=dhūn. sanna (shūnya)= vivek rahit.
arthaḥ– jem hāthī anāj ane ghāsano maḷelo koḷiyo khāy chhe paṇ
khāvāno ja svabhāv hovāthī judo judo svād leto nathī, athavā jevī rīte
sharābathī matta banelane shīkhaṇḍ khavarāvavāmān āve, to te nashāmān teno svād na
jāṇatān kahe ke eno svād gāyanā dūdh jevo chhe, tevī ja rīte mithyādraṣhṭi jīv joke
sadāgnānamūrti chhe, topaṇ puṇya-pāpamān līn hovāne kāraṇe tenun hr̥uday ātmagnānathī
shūnya rahe chhe, tethī chetan-achetan bannenā maḷelā piṇḍane joīne ek ja māne chhe
ane kāī vichār nathī karato.
bhāvārthaḥ– mithyādraṣhṭi jīv sva-par vivekanā abhāvamān pudgalanā meḷāpathī
jīvane karmano kartā māne chhe. 13.
_________________________________________________________________
अज्ञानतस्तु सतृणाभ्यवहारकारी
ज्ञानं स्वयं किल भवन्नपि रज्यते यः।
पीत्वा दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया
गां दोग्धि दुग्धमिव नूनमसौ रसालम्।। १२।।

Page 77 of 444
PDF/HTML Page 104 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 77
jīvane karmano kartā mānavo te mithyātva chhe enā upar draṣhṭānt
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं महा धूपकी तपतिमैं तिसायौ मृग;
भरमसौं मिथ्याजल पीवनकौं धायौ है।
जैसैं अंधकार मांहि जेवरी निरखि नर,
भरमसौं डरपि सरप मानि आयौहै।।
अपनैं सुभाव जैसैं सागर सुथिर सदा,
पवन–संजोगसौं उछरि अकुलायौ है।
तैसैं जीव जड़सौ अव्यापक सहज रूप,
भरमसौ करमकौ करता कहायौ है।। १४।।
shabdārthaḥ– tapati=garamī. tisāyau=tarasyo. mithyājaḷ=mr̥ugajaḷ.
jevarī=doraḍun. sarap (sarpa)=sāp. sāgar=samudra. thir=sthir.avyāpak= bhinna.
bharam=bhūl.
arthaḥ– jevī rīte atyant ākarā taḍakāmān tarasathī pīḍāyelun haraṇ bhūlathī
mr̥ugajaḷ pīvāne doḍe chhe,athavā jem koī manuṣhya andhārāmān doraḍun joīne tene sarpa
jāṇī bhayabhīt thaīne bhāge chhe ane jevī rīte samudra potānā svabhāvathī sadaiv
sthir chhe to paṇ pavananī laherothī laherāy chhe; tevī ja rīte jīv svabhāvathī jaḍ
padārthothī bhinna chhe, parantu mithyātvī jīv bhūlathī potāne karmano kartā māne chhe. 14.
_________________________________________________________________
अज्ञानान्मृगतृष्णिकां जलधिया धावन्ति पातुं मृगा
अज्ञानात्तमसि द्रवन्ति भुजगाध्यासेन रज्जौ जनाः।
अज्ञानाश्च विकल्पचक्रकरणाद्वातोत्तरङ्गाब्धिवत
शुद्धज्ञानमया अपि स्वयममी कर्त्रीभवन्त्याकुलाः।। १३।।

Page 78 of 444
PDF/HTML Page 105 of 471
single page version

background image
78 samayasār nāṭak
bhedavignānī jīv karmano kartā nathī, mātra darshak chhe.
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं राजहंसके वदनके सपरसत,
देखिये प्रगट न्यारौ छीर न्यारौ नीरहै।
तैसैं समकितीकी सुद्रष्टिमैं सहज रूप,
न्यारौ जीव न्यारौ कर्म न्यारौ ही सरीर है।।
जब सुद्ध चेतनकौ अनुभौ अभ्यासै तब,
भासै आपु अचल न दूजौ और सीर है।
पूरव करम उदै आइके दिखाई देइ,
करतान होय तिन्हकौ तमासगीर है।। १५।।
shabdārthaḥ– vadan=mukh. saparasat (sparshat)=aḍavāthī. chhīr(kṣhīr)=dūdh.
nīr=pāṇī. bhāsai=dekhāy chhe. sīr=sāthī. tamāsagīr=darshak.
arthaḥ– jevī rīte hansanā mukhano sparsha thavāthī dūdh ane pāṇī judān judān
thaī jāy chhe, tevī ja rīte samyagdraṣhṭi jīvonī sudraṣhṭimān svabhāvathī ja jīv, karma
ane sharīr bhinna bhinna bhāse chhe. jyāre shuddha chaitanyanā anubhavano abhyās thāy
tyāre potānun achaḷ ātmadravya pratibhāsit thāy chhe, teno koī bījā sāthe meḷ
dekhāto nathī. hā, pūrve bāndhelān karmo udayamān āvelān dekhāy chhe paṇ ahambuddhinā
abhāvamān temano kartā nathī thato, mātra jonār rahe chhe. 1p.
_________________________________________________________________
ज्ञानाद्विवेचकतया तु परात्मनोर्यो
जानाति हंस इववाःपयसोर्विशेषं।
चैतन्यधातुमचलं स सदाधिरूढो
जानीत एव हि करोति न किञ्चनापि।। १४।।

Page 79 of 444
PDF/HTML Page 106 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 79
maḷelā jīv ane pudgalanī judī judī oḷakhāṇ
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं उसनोदकमैं उदक–सुभाव सीरौ,
आगकी उसनता फरस ग्यानलखियै।
जैसैं स्वाद व्यंजनमैं दीसत विविधरूप,
लौनकौ सुवाद खारौ जीभ–ग्यान चखियै।।
तैसैं घट पिंडमैं विभावता अग्यानरूप,
ग्यानरूप जीव भेद–ग्यानसौं परखिये।
भरमसौं करमकौ करता है चिदानंद,
दरव विचार करतार भाव नखियै।। १६।।
shabdārthaḥ– usanodak (uṣhṇodak)=garam jaḷ. udak=jaḷ. sīrau=ṭhaṇḍun. usanatā
(uṣhṇatā)=garamī. pharas=sparsha. vyañjan=shāk. nakhiyai=chhoḍī devun joīe.
arthaḥ– jevī rīte sparshagnānathī ṭhaṇḍā svabhāvavāḷā garam jaḷanī agnijanit
uṣhṇatā oḷakhī shakāy chhe. athavā jevī rīte jihvā īndriyathī anek svādavāḷā
shākamān mīṭhun judun chākhī levāmān āve chhe, tevī ja rīte bhedavignānathī sharīrarūp
piṇḍamānno agnānarūp vikār ane gnānamūrti jīv oḷakhī shakāy chhe, ātmāne karmano
kartā mānavo e mithyātva chhe, dravya draṣhṭithī ‘ātmā karmano kartā chhe’ evo bhāv ja
na hovo joīe. 16.
_________________________________________________________________
ज्ञानादेव ज्वलनपयसोरौष्ण्यशैत्यव्यवस्था
ज्ञानादेवोल्लसति लवणस्वादभेदव्युदासः।
ज्ञानादेव स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः
क्रोधादेश्च प्रभवति भिदा भिन्दती कर्तृभावम्।। १५।।

Page 80 of 444
PDF/HTML Page 107 of 471
single page version

background image
80 samayasār nāṭak
padārtha potānā svabhāvano kartā chhe. (doharā)
ग्यान–भाव ग्यानी करै, अग्यानी अग्यान।
दर्वकर्म पुदगल करै,
यह निहचै परवान।। १७।।
shabdārthaḥ– dravyakarma=gnānāvaraṇādi karmadaḷ. paravān (pramāṇ)=sāchun gnān.
arthaḥ– gnānabhāvano kartā gnānī chhe, agnānano kartā agnānī chhe ane
dravyakarmano kartā pudgal chhe-em nishchayanayathī jāṇo. 17.
gnānano kartā jīv ja chhe, anya nathī. (doharā)
ग्यान सरूपी आतमा, करै ग्यान नहि और।
दरव करम चेतन करै,
यह विवहारी दौर।। १८।।
arthaḥ– gnānarūp ātmā ja gnānano kartā chhe, bījo nathī. dravyakarmane jīv kare
chhe-e vyavahār-vachan chhe. 18.
ā viṣhayamān shiṣhyanī shaṅkā. (savaiyā ekatrīsā)
पुग्गलकर्म करै नहि जीव,
कही तुम मैं समुझी नहि तैसी।
कौन करै यह रूप कहौं अब,
को करता करनी कहुकैसी।।
आपुही आपु मिलै बिछुरै जड़,
क्यौं करि मो मन संसय ऐसी?
सिष्य संदेह निवारन कारन,
बात कहैं गुरु है कछु जैसी।। १९।।
_________________________________________________________________
अज्ञानं ज्ञानमप्येवं कुर्वन्नात्मानमञ्जसा।
स्यात्कर्त्तात्मात्मभावस्य परभावस्य न क्वचित्।। १६।।
आत्मा ज्ञानंं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम्।
परभावस्य
कर्त्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।। १७।।

Page 81 of 444
PDF/HTML Page 108 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 81
shabdārthaḥ– bichhurai=judā thāy. sansay(sanshay)=shaṅkā, sandeh.
arthaḥ– pudgal karmane jīv nathī karato, evun āpe kahyun to mārā samajavāmān
āvatun nathī. karmano kartā koṇ chhe ane tenī kevī kriyā chhe? ā achetan karma
potānī meḷe jīv sāthe kevī rīte bandhāy chhe ane chhūṭe chhe? mane ā shaṅkā chhe.
shiṣhyanī ā shaṅkāno nirṇay karavā māṭe shrīguru yathārtha vāt kahe chhe. 19.
upar karavāmān āvelī shaṅkānun samādhān (doharā)
पुदगल परिनामी दरव,सदा परिनवै सोइ।
यातैं पुदगल करमकौ, पुदगल करता होइ।। २०।।
shabdārthaḥ– parināmī (pariṇāmī)=potāno svabhāv chhoḍayā vinā ek
paryāyathī bījī paryāyarūpe thanār. soī=te. yātain=ethī. hoī=thāy chhe.
arthaḥ– pudgal dravya pariṇāmī chhe, te sadaiv pariṇaman karyā kare chhe, tethī
pudgal karmano pudgal ja kartā chhe. 20.
जीव चेतना संजुगत, सदा पूरण सब ठौर।
तातैं
चेतन भावकौ, करता जीव न और।। २१।।
shabdārthaḥ– sañjugat=sanyukta, sahit. ṭhaur=sthān.
arthaḥ– jīv chetanā sahit chhe, sarva sthānamān sadā pūrṇa chhe, e kāraṇe
chetanabhāvono kartā jīv ja chhe, bījun koī nathī. 21.
_________________________________________________________________
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव।
एतर्हि
तीव्ररयमोहनिवर्हणाय सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ।। १८।।
स्थितेत्यविघ्ना खलु पुद्गलस्य स्वभावभूता परिणामशक्तिः।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं यमात्मनस्तस्य स एव कर्त्ता।। १९।।
स्थितेति जीवस्य निरन्तराया स्वभावभूता परिणामशक्तिः।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं यं स्वस्य तस्यैवभवैत्स कर्त्ता।। २०।।

Page 82 of 444
PDF/HTML Page 109 of 471
single page version

background image
82 samayasār nāṭak
shiṣhyano pharīthī prashna. (aḍilla chhand)
ग्यानवंतकौ भोग निरजरा–हेतु है।
अज्ञानीकौ भोग बंध फलदेतु है।।
यह अचरजकी बात हिये नहि आवही।
पूछे कोऊ
सिष्य गुरू समझावही।। २२।।
shabdārthaḥ– bhog=shubh-ashubh karmono vipāk. nirjarā-hetu=karma kharavānun
kāraṇ. hiye=manamān.
arthaḥ– koī shiṣhya prashna kare chhe ke he gurujī ! gnānīnā bhog nirjarāne māṭe
chhe ane agnānīnā bhogonun phaḷ bandh chhe, e āshcharyabharī vāt mārā manamān ṭhasatī
nathī. ene shrīguru samajāve chhe. 22.
upar karavāmān āvelī shaṅkānun samādhān (savaiyā ekatrīsā)
दया–दान–पूजादिक विषय–कषायादिक,
दोऊ कर्मबंध पै दुहूकौएक खेतु है।
ग्यानी मूढ़ करम करत दीसै एकसे पै,
परिनामभेद न्यारौ न्यारौ फल देतु है।।
ग्यानवंत करनी करै पै उदासीन रूप,
ममतान धरै तातैंनिर्जराकौ हेतु है।
वहै करतूति मूढ़ करै पै मगनरूप,
अंध भयौ ममतासौं बंध–फल लेतु है।। २३।।
shabdārthaḥ– khetu (kṣhetra)=sthān. parinām (pariṇām)=bhāv.
udāsīn=rāgādi rahit. maganarūp=tallīn. andh=vivekashūnya.
_________________________________________________________________
ज्ञानमय एव भावः कुतो भवेद् ज्ञानिनो न पुनरन्यः।
अज्ञानमयः सर्वः कुतोऽयमज्ञानिनो नान्यः।। २१।।
ज्ञानिनो ज्ञाननिर्वृताः सर्वे भावा भवन्ति हि।
सर्वेऽप्यज्ञाननिर्वृता भवन्त्यज्ञानिनस्तु ते।। २२।।

Page 83 of 444
PDF/HTML Page 110 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 83
arthaḥ– dayā, dān, pūjādi puṇya athavā viṣhay, kaṣhāy ādi pāp banne
karmabandh chhe ane bannenun utpattisthān ek ja chhe. ā banne prakāranān karmo karavāmān
samyaggnānī ane mithyāgnānī ek sarakhā dekhāy chhe parantu temanā bhāvomān antar
hovāthī phaḷ paṇ bhinna bhinna thāy chhe. gnānīnī kriyā viraktabhāv sahit ane
ahambuddhi rahit hoy chhe tethī nirjarānun kāraṇ chhe ane te ja kriyā mithyātvī jīv
vivek rahit tallīn thaīne ahambuddhi sahit kare chhe tethī bandh ane tenā phaḷane pāme
chhe. 23.
mithyātvīnā kartāpaṇānī siddhi par kumbhāranun draṣhṭānt
(chhappā)
ज्यौं माटीमैं कलस होनकी,सकति रहै ध्रुव।
दंड चक्र चीवर कुलाल,बाहजि निमित्त हुव।।
त्यौं पुदगल परवांनु, पुंज वरगना भेस धरि।
ग्यानावरनादिक स्वरूप, विचरंत विविध परि।।
बाहजि निमित्त बहिरातमा,
गहि संसै अग्यानमति।
जगमांहि अहंकृत भावसौं,
करमरूप ह्वै परिनमति।। २४।।
shabdārthaḥ– kalas=ghaḍo. sakati=shakti. chakra=chākaḍo. chīvar=dorī.
kulāl=kumbhār. bāhaji=bāhya. puñj=samudāy=paravānnu=paramāṇu. varaganā=vargaṇā.
bhes=rūp. vicharant=bhramaṇ kare chhe. vividh=judā judā. gahi=dhāraṇ karīne.
bahirātamā=mithyādraṣhṭi. ahaṅkr̥ut=mamatva.
arthaḥ– jevī rīte māṭīmān ghaḍārūp thavānī shakti sadā mojūd rahe chhe ane
_________________________________________________________________
अज्ञानमयभावानामज्ञानी व्याप्य भूमिकाः।
द्रव्यकर्मनिमित्तानां
भावानामेति हेतुताम्।। २३।।

Page 84 of 444
PDF/HTML Page 111 of 471
single page version

background image
84 samayasār nāṭak
daṇḍ, chakra, dorī, kumbhār vagere bāhya nimitta chhe tevī ja rīte lokamān
pudgalaparamāṇuonā daḷ karmavargaṇārūp thaīne gnānāvaraṇīy vagere jātajātanī
avasthāomān bhramaṇ kare chhe, tene mithyādraṣhṭi jīv bāhya nimitta chhe. je sanshay
ādithī
* agnānī hoy chhe, tene sharīr ādimān ahambuddhi hovāthī te pudgalapiṇḍ
karmarūp thaī jāy chhe. 24.
jīvane akartā mānīne ātmadhyān karavāno mahimā.
(savaiyā tevīsā)
जे न करैं नयपच्छ विवाद,
धरैं न विखाद अलीक न भाखैं।
जे उदवेग तजैं घट अंतर,
सीतल भाव निरंतर राखैं।।
जे न गुनी–गुन–भेद विचारत,
आकुलता मनकी सब नाखैं।
ते जगमैं धरि आतम ध्यान,
अखंडित ग्यान–सुधारसचाखैं।। २५।।
shabdārthaḥ– vivād=jhaghaḍo. vikhād (viṣhād)=khed. alīk=jūṭh.
udveg=chintā. sītal (shītal)=shānt. nākhain=chhoḍe. akhaṇḍit=pūrṇa.
arthaḥ– je nayavādanā jhagaḍāthī rahit chhe, asatya, khed, chintā, ākuḷatā
ādine hr̥udayamānthī dūr kare chhe ane hammeshān shāntabhāv rākhe chhe, guṇ-guṇīnā bhed-
vikalpa paṇ nathī karatā, teo sansāramān ātmadhyān dhāraṇ karīne pūrṇa gnānāmr̥utano
svād le chhe. 2p.
_________________________________________________________________
* sanshay, vimoh ane vibhram e gnānanā doṣh chhe.
य एवमुक्त्वा नयपक्षपातं स्वरूपगुप्ता निवसन्ति नित्यं।
विकल्पजालच्युतशान्तचित्तास्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति।। २४।।

Page 85 of 444
PDF/HTML Page 112 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 8p
jīv nishchayanayathī akartā ane vyavahārathī kartā chhe.
(savaiyā ekatrīsā)
विवहार–द्रष्टिसौं विलोकत बंध्यौसौ दीसै,
निहचै निहारत न बांध्यौ यहकिनिहीं।
एक पच्छ बंध्यौ एक पच्छसौं अबंध सदा,
दोऊ पच्छ अपनैं अनादिधरे इनिहीं।।
कोऊ कहै समल विमलरूप कोऊ कहै,
चिदानंद तैसौईबखान्यौ जैसौ जिनिहीं।
बंध्यौ मानै खुल्यौ मानै दोऊ नैको भेद जानै,
सोई ग्यानवंत जीव तत्त्व पायौ तिनिहीं।। २६।।
shabdārthaḥ– vilokat=jovāthī. nihārat=dekhavāthī. abandh=mukta. bandhyo=bandh
sahit. taisoī=tevo ja. khulyau=bandh rahit.
arthaḥ– vyavahāranayathī juo to ātmā bandhāyelo dekhāy chhe, nishchay draṣhṭithī
juo to e koīthī bandhāyelo nathī. ek nayathī bandhāyelo ane ek nayathī sadā
abandh-khūlo rahelo chhe. āvā ā potānā banne pakṣha anādikāḷathī dhāraṇ karelā
chhe. ek nay karma sahit ane ek nay karma rahit kahe chhe, tethī je nayathī jevo
kahyo chhe tevo chhe. je bandhāyelo ane khullo banney vātone māne chhe ane banneno
abhiprāy samaje chhe, te ja samyaggnānī jīvanun svarūp jāṇe chhe.26.
_________________________________________________________________
एकस्य बद्धो न तथा परस्य चिति द्वयोर्द्वावितिपक्षपातौ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातस्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव।। २५।।
noṭaḥ– ā shlokathī āgaḷ 44mā shlok sudhīnā shlokamān ek shabdano pharak chhe, bākīnā badhā ja
shloko ā ja jātanā chhe. jevī rīte āmān ‘baddho’chhe te āgalā shlokomān ‘baddho’nā sthānamān
‘mūḍho’, ‘rakto’, ‘druṣhṭo’ chhe. tethī ā 19 shlok āpavāmān āvyā nathī. badhā shlokono ek ja
āshay thāy chhe.

Page 86 of 444
PDF/HTML Page 113 of 471
single page version

background image
86 samayasār nāṭak
nayagnān dvārā vastusvarūp jāṇīne samaras bhāvamān rahenārāonī prashansā.
(savaiyā ekatrīsā)
प्रथम नियत नय दूजी विवहार नय,
दुहूकौं फलावत अनंत भेद फलेहैं।
ज्यौं ज्यौं नय फलैं त्यौं त्यौं मनके कल्लोल फलैं,
चंचल सुभाव लोकालोकलौं उछले हैं।।
ऐसी नयकक्ष ताकौ पक्ष तजि ग्यानी जीव,
समरसी भए एकतासौं नहि टलेहैं।
महामोह नासि सुद्ध–अनुभौ अभ्यासि निज,
बल परगासि सुखरासि मांहि रले हैं।। २७।।
shabdārthaḥ– niyat=nishchay. phalāvat=vistār karo to. phale=ūpaje.
kallol=taraṅg. uchhale=vadhe. kakṣha=kakṣhā. paragāsi=pragaṭ karīne. rale=maḷe.
arthaḥ– pahelo nishchay ane bījo vyavahāranay chhe, eno pratyek dravyanā guṇ-
paryāyonī sāthe vistār karavāmān āve to anant bhed thaī jāy chhe. jem jem
nayanā bhed vadhe chhe tem tem chañchaḷ svabhāvī chittamān taraṅgo paṇ ūpaje chhe, je
lok ane alokanā pradeshonī barābar chhe. je gnānī jīv āvī nayakakṣhāno pakṣha
chhoḍīne, samatāras grahaṇ karīne, ātmasvarūpanī ekatā chhoḍatā nathī, teo mahā
mohano nāsh karīne anubhavanā abhyāsathī nijātma baḷ pragaṭ karīne, pūrṇa
ānandamān līn thāy chhe. 27.
_________________________________________________________________
स्वेच्छासमुच्छलदनल्पविकल्पजाला
मेवं व्यतीत्य महती नयपक्षकक्षाम्।
अन्तर्बहिस्समरसैकरसस्वभावं
स्वं भावमेकमुपयात्यनुभूतिमात्रम्।। ४५।।

Page 87 of 444
PDF/HTML Page 114 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 87
samyaggnānathī ātmasvarūpanī oḷakhāṇ thāy chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं काहू बाजीगर चौहटै बजाइ ढोल,
नानारूप धरिकैंभगल–विद्या ठानी है।
तैसैं मैं अनादिकौ मिथ्यातकी तरंगनिसौं,
भरममैं धाइ बहु कायनिज मानी है।।
अब ग्यानकला जागी भरमकी द्रष्टि भागी,
अपनी पराई सब सौंज पहिचानी है।
जाकै उदै होत परवांन ऐसी भांति भई,
निहचै हमारी जोति सोई हम जानी है।। २८।।
shabdārthaḥ– bājīgar=khel karanār. chauhaṭe=chokamān. bhagal vidyā=chhaḷakapaṭ.
dhāī=bhaṭakīne. kāy=sharīr. sauñj=vastu.
arthaḥ– jem koī tamāshagīr chokamān ḍhol vagāḍe ane anek svāṅg rachīne
ṭhagavidyāthī lokone bhramamān nākhī de, tevī ja rīte hun anādikāḷathī mithyātvanā
jhapāṭāthī bhramamān bhūlī rahyo ane anek sharīrone apanāvyān. have gnān jyotino
uday thayo jethī mithyādraṣhṭi khasī gaī, badhī sva-par vastunī oḷakhāṇ thaī ane
te gnānakaḷā pragaṭ thatān ja evī avasthā prāpta thaī ke ame amārī mūḷ gnān
jyotine oḷakhī līdhī. 28.
gnānīno ātmānubhavamān vichār (savaiyā ekatrīsā)
जैसै महा रतनकी ज्योतिमैं लहरि उठै,
जलकी तरंग जैसैं लीन होय जलमैं।
तैसैं सुद्ध आतम दरब परजाय करि,
उपजै बिनसै थिर रहै निजथलमैं।।
_________________________________________________________________
इन्द्रजालमिदमेवमुच्छलत्पुष्कलोच्चलविकल्पवीचिभिः।
यस्य विस्फुरणमेव तत्क्षणं कृत्स्नमस्यति तदस्मि चिन्महः।। ४६।।
चित्स्वभावभरभावितभावाभावभावपरमार्थतयैकं।
बन्धपद्धतिमपास्य समस्तां चेतये समयसारमपारं।। ४७।।

Page 88 of 444
PDF/HTML Page 115 of 471
single page version

background image
88 samayasār nāṭak
ऐसै अविकलपी अजलपी अनंद रूपी,
अनादि अनंत गहि लीजै एक पलमैं।
ताकौ अनुभव कीजै परम पीयूष पीजै,
बंधकौ विलास डारि दीजै पुदगलमैं।। २९।।
shabdārthaḥ– avikalapī=vikalparahit. ajalapī=ahīn sthiratāno artha chhe.
gahi lījai=grahaṇ karo. pīyūṣh=amr̥ut. vilās=vistār.
arthaḥ– jevī rīte uttam ratnanī jyotimān chamak utpanna thāy chhe athavā
jaḷamān taraṅg ūṭhe chhe ane temān ja samāī jāy chhe, tevī ja rīte shuddha ātmā,
paryāy apekṣhāe ūpaje ane nāsh pāme chhe tathā dravya apekṣhāe potānā svarūpamān
sthir rahe chhe. evā nirvikalpa, nitya, ānandarūp, anādi, anant, shuddha ātmānun
tatkāḷ grahaṇ karo. teno ja anubhav karīne param amr̥ut-ras pīo ane
karmabandhanā vistārane pudgalamān chhoḍī do. 29.
ātmānubhavanī prashansā (savaiyā ekatrīsā)
दरबकी नय परजायनय दोऊ,
श्रुतग्यानरूप श्रुतग्यान तो परोख है।
सुद्ध परमातमाकौ अनुभौ प्रगट तातैं,
अनुभौ विराजमान अनुभौ अदोखहै।।
अनुभौं प्रवांन भगवान पुरुष पुरान,
ग्यान औ विग्यानघन महा सुखपोख है।
परम पवित्र यौं अनंत नाम अनुभौके,
अनुभौविना न कहूं और ठौर मोख है।। ३०।।
_________________________________________________________________
आक्रामन्नविकल्पभावमचलं पक्षैर्नयानां विना
सारो यः समयस्य भाति निभृतैरास्वाद्यमानः स्वयम्।
विज्ञानैकरसः स एष भगवान्पुण्यः पुराणः पुमान्
ज्ञानं दर्शनमप्ययं किमथवा यत्किंचनैकोऽप्ययम्।। ४८।।

Page 89 of 444
PDF/HTML Page 116 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 89
shabdārthaḥ– parokh (parokṣha)=īndriy ane man āshrit gnān.
virājamān=sushobhit. adokh(adoṣh)=nirdoṣh. pokh (poṣh) poṣhak. ṭhaur=sthān.
mokh(mokṣha)=mukti.
arthaḥ– dravyārthik ane paryāyārthik e banne nay shrutagnān*chhe ane shrutagnān
parokṣha pramāṇ* chhe, paṇ shuddha paramātmāno anubhav pratyakṣha pramāṇ chhe. tethī anubhav
shobhanīy, nirdoṣh, pramāṇ, bhagavān, puruṣh, purāṇ, gnān, vignānadhan, paramasukhanā
poṣhak, param, pavitra evān bījān paṇ anant nāmono dhārak chhe, anubhav sivāy
bīje kayāny mokṣha nathī. 30.
anubhavanā abhāvamān sansār ane sadbhāvamān mokṣha chhe, enā upar draṣhṭānt.
(savaiyā ekatrīsā)
जैसे एक जल नानारूप–दरबानुजोग,
भयौ बहु भांति पहिचान्यौ न परतु है।
फिरि काल पाइ दरबानुजोग दूरि होत,
अपनै सहज नीचे मारग ढरतु है।।
तैसैं यह चेतन पदारथ विभाव तासौं,
गति जोनि भेस भव–भावंरि भरतु है।
सम्यक सुभाइ पाइ अनुभौके पंथ धाइ,
बंधकी जुगतिभानि मुकति करतु है।। ३१।।
shabdārthaḥ– daravānujog=anya vastuono sanyog, meḷāp. bhes (veṣh)=rūp.
bhav-bhāmvari=janma-maraṇarūp sansāranun chakkar. bhāni=naṣhṭa karīne.
_________________________________________________________________
* shrutagnānanā ansh chhe. *nay ane pramāṇamān ansh-anshīno bhed chhe.
दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राभ्यन्निजैाघाच्च्युतो
दूरादेव विवेकनिम्नगमनान्नीतो निजौघं बलात्।
विज्ञानैकरसस्तदेकरसिनामात्मानमात्माहर–
न्नात्मन्यैव सदा गतानुगततामायात्ययं तोयवत्।। ४९।।

Page 90 of 444
PDF/HTML Page 117 of 471
single page version

background image
90 samayasār nāṭak
arthaḥ– jevī rīte jaḷano ek varṇa chhe, parantu geru, rākh, raṅg ādi anek
vastuono sanyog thatān anekarūp thaī javāthī oḷakhavāmān āvato nathī, pachhī
sanyog dūr thatān potānā svabhāvamān vahevā lāge chhe, tevī ja rīte ā chaitanyapadārtha
vibhāv-avasthāmān gati, yoni, kuḷarūp sansāramān chakkar lagāvyā kare chhe, pachhī
avasar maḷatān nijasvabhāvane pāmīne anubhavanā mārgamān lāgīne karmabandhano
nāshakare chhe ane muktine prāpta thāy chhe. 31.
mithyādraṣhṭi jīv karmano kartā chhe. (doharā)
निसि दिन मिथ्याभाव बहु, धरै मिथ्याती जीव।
तातैं भावित करमकौ, करता कह्यौ
सदीव।। ३२।।
shabdārthaḥ– nisidin=hammeshān. tātain=tethī. bhāvit karam=rāg-dveṣh-moh
ādi. sadīv=sadaiv.
arthaḥ– mithyādraṣhṭi jīv sadaiv mithyābhāv rākhyā kare chhe, tethī te bhāvakarmono
kartā chhe.
bhāvārthaḥ– mithyādraṣhṭi jīv potānī bhūlathī paradravyone potānā māne chhe,
jethī men ā karyun, ā līdhun, ā dīdhun vagere anek prakāranā rāgādibhāv karyā kare
chhe, tethī te bhāvakarmano kartā thāy chhe. 32.
mithyātvī jīv karmano kartā ane gnānī akartā chhe. (chopāī)
करै करमसोई करतारा।
जो जानैसौ जाननहारा।।
जो करता नहि जानै सोई।
जानै सो करता नहि होई।। ३३।।
_________________________________________________________________
विकल्पकः परं कर्त्ता विकल्पः कर्म केवलं।
जातु कर्तृकर्मत्वं सविकल्पस्य नश्यति।। ५०।।
यः करोति स करोति केवलं यस्तु वेत्ति स तु वेत्तिकेवलं।
यः करोति न हि वेत्ति स क्वचित् यस्तु वेत्ति न करोति स क्वचित्।। ५१।।

Page 91 of 444
PDF/HTML Page 118 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 91
shabdārthaḥ– soi=te ja. karatārā=kartā. jānanahārā=gnātā.
arthaḥ– je karma kare te kartā chhe ane je jāṇe te gnātā chhe, je kartā chhe te
gnātā nathī hoto ane je gnātā chhe te kartā nathī hoto.
bhāvārthaḥ– mūḍh ane gnānī bannenī kriyā jovāmān ekasarakhī lāge chhe parantu
bannenā bhāvomān moṭo taphāvat chhe, agnānī jīv mamatvabhāvanā sadbhāvamān bandhan
pāme chhe ane gnānī mamatvanā abhāvamān abandh rahe chhe. 33.
je gnānī chhe te kartā nathī. (soraṭhā)
ग्यान मिथ्यात न एक, नहि रागादिक ग्यान महि।
ग्यान करम
अतिरेक, ग्याता सो करता नहीं।। ३४।।
shabdārthaḥ– mahi=mān. atirek (atirikta)=bhinna bhinna.
arthaḥ– gnānabhāv ane mithyātvabhāv ek nathī ane gnānamān rāgādibhāv
hotā nathī. gnānathī karma bhinna chhe, je gnātā chhe te kartā nathī. 34.
jīv karmano kartā nathī (chhappā)
करम पिंड अरु रागभाव, मिलि एक हौंहि नहि।
दोऊ भिन्न–सरूप बसहिं, दोऊ न जीवमहि।।
करमपिंड पुग्गल, विभाव रागादि मूढ़ भ्रम।
अलख एक पुग्गल अनंत, किमि धरहि प्रकृति सम।।
_________________________________________________________________
ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासतेऽन्तः, ज्ञप्तौ करोतिश्च न भासतेऽन्तः।
ज्ञप्तिः करोतिश्च ततो विभिन्ने ज्ञाता न कर्तेति ततः स्थितं च।। ५२।।
कर्त्ता कर्मणि नास्ति नास्ति नियतं कर्मापि तत्कर्त्तरि
द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते यदि तदा का कर्तृकर्मस्थितिः।
ज्ञाता ज्ञातरि कर्म कर्मणि सदा व्यक्तेति वस्तुस्थिति –
र्नेपथ्ये बत नानटीति रभसा मोहस्तथाप्येष किम्।। ५३।।

Page 92 of 444
PDF/HTML Page 119 of 471
single page version

background image
92 samayasār nāṭak
निज निज विलासजुत जगतमहि,
जथा सहजपरिनमहि तिम,।
करतार जीव जड़ करमकौ,
मोह–विकल जन कहहि इम।। ३५।।
shabdārthaḥ– basahin=rahe chhe. mahi=mān. alakh=ātmā. kimi=kevī rīte.
prakr̥iti=svabhāv. sam=ekasarakhun. jut (yut)=sahit. vikal=duḥkhī.
arthaḥ– gnānāvaraṇādi dravyakarma ane rāg-dveṣh ādi bhāvakarma- ā banne
bhinna bhinna svabhāvavāḷān chhe, maḷīne ek nathī thaī shakatān, ane e jīvanā
svabhāv paṇ nathī. dravyakarma pudgalarūp chhe ane bhāvakarma jīvanā vibhāv chhe. ātmā
ek chhe ane pudgalakarma anant chhe, bannenī ekasarakhī prakr̥iti kevī rīte hoī shake?
kāraṇ ke sansāramān badhān dravyo potapotānā svabhāvamān pariṇaman kare chhe tethī je
manuṣhya jīvane karmano kartā kahe chhe te kevaḷ mohanī vikaḷatā chhe. 3p.
shuddhātmānubhavanun māhātmya. (chhappā)
जीव मिथ्यात्व न करै, भाव नहि धरै भरम मल।
ग्यान ग्यानरस रमै, होइ करमादिक
पुदगल।।
असंख्यातपरदेस सकति, जगमगै प्रगट अति।
चिदविलास गंभीर धीर, थिर रहै विमलमति।।
जब लगि प्रबोध घटमहि उदित,
तब लगि अनय न पेखिये।
जिमि धरम–राज वरतंत पुर,
जहं तहंनीति परेखिये।। ३६।।
_________________________________________________________________
कर्त्ता कर्त्ता भवति न यथा कर्म कर्मापि नैव
ज्ञानं ज्ञानं भवति च यथा पुद्गलः पुद्गलोऽपि।
ज्ञानज्योतिर्ज्वलितमचलं व्यक्तमन्तस्तथोच्चै–
श्चिच्छक्तीनां निकरभरतोऽत्यन्तगम्भीरमेतत्।। ५४।।

Page 93 of 444
PDF/HTML Page 120 of 471
single page version

background image
kartā karma kriyādvār 93
shabdārthaḥ– bharam(bhram)=agnān. prabodh=samyaggnān. udit=prakāshit.
anay=anyāy. dharamarāj=dharmayukta rājay. varatant=pravartatun. pur=nagar.
parekhiye=dekhāy chhe.
arthaḥ– jīv mithyābhāv nathī karato ane na to rāgādi bhāvamaḷano dhārak
chhe. karma pudgal chhe ane gnān to gnānarasamān ja līn rahe chhe, jīvanā asaṅkhyāt
pradeshomān tenī sthir, gambhīr, dhīr, nirmaḷ, jyoti atyant jhagamage chhe, te jyānsudhī
hr̥udayamān prakāshit rahe chhe tyānsudhī mithyātva nathī rahetun. jevī rīte nagaramān dharmarāj
vartatun hoy tyāre badhe nīti ja nīti dekhāy chhe, anītino lesh paṇ raheto nathī.
36.
trījā adhikārano sār
karavun te kriyā, karavāmān āve te karma, je kare te kartā chhe. abhiprāy e chhe ke
je kriyāno vyāpār kare arthāt kām karanārane kartā kahe chhe, jemān kriyānun phaḷ rahe chhe
arthāt karelā kāmane karma kahe chhe, je kārya karavāmān āve tene kriyā kahe chhe. jem ke,
kumbhār kartā chhe, ghaḍo karma chhe ane ghaḍo banāvavānī vidhi kriyā chhe. athavā gnānīrām
kerī toḍe chhe, ā vākayamān gnānīrām kartā, kerī karma ane toḍavun te kriyā chhe.
yād rākhavun ke uparanān be draṣhṭāntomān je spaṣhṭa karyun chhe te bhed-vivakṣhāthī chhe,
kāraṇ ke kartā kumbhār judo padārtha chhe, karma ghaḍo judo padārtha chhe, ghaḍānī rachanārūp
kriyā judī chhe. ā ja rīte bījā vākayamān gnānīrām kartā judo chhe, kerī karma judun chhe
ane toḍavānī kriyā judī chhe. jevī rīte bhedavyavahāramān kartā-karma-kriyā bhinna
bhinna rahe chhe, tem abhed-draṣhṭimān nathī hotun, ek padārthamān ja kartā-karma-kriyā traṇe
rahe chhe. jem ke “ chidbhāv karma chidesh kartā chetanā kiriyā tahān̐” arthāt chidesh
ātmā kartā chaitanyabhāv karma ane chetanā (jāṇavun) kriyā chhe; athavā māṭī kartā,
ghaḍo karma ane māṭīnun piṇḍaparyāyamānthī ghaṭaparyāyarūp thavun te kriyā chhe ā adhikāramān
kartā-karma-kriyā shabda kayāṅk bhedadraṣhṭithī ane kayāṅk abhedadraṣhṭithī āvyā chhe tethī
khūb gahan vichārapūrvak samajavun.
agnānanī dashāmān jīv shubhāshubh karma ane shubhāshubh pravr̥uttine potānī māne
chhe ane teno kartā pote bane chhe, parantu khūb dhyān rākho ke lokamān anant
paudgalik