Natak Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 33-58 (Bandh Dvar),1,2,3 (Moksha Dvar); Aathma adhikaarno saar; Moksha Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 24

 

Page 194 of 444
PDF/HTML Page 221 of 471
single page version

background image
194 samayasAr nATak
निरविकलप निरुपाधि आतम समाधि,
साधि जे सुगुन मोख पंथकौ ढुकत हैं।
तेई जीव परम दसामैं थिररूप ह्वैकै,
धरममैं धुके न करमसौं रुकत हैं।। ३२।।
shabdArtha– asankhyAt lok paravAnn= jeTalA lokAlokanA pradesho chhe.
ukat=kahelA. niyat=nishchayanay. mukta=chhUTelA.
artha– jinarAjanun kathan chhe ke jIvane je lokAlokanA pradesho jeTalA
mithyAtvabhAvanA adhyavasAyo chhe te vyavahAranayathI chhe. je jIvane mithyAtva naShTa
thatAn samyagdarshan pragaT thAy chhe te vyavahAr chhoDI nishchayamAn lIn thAy chhe, te
vikalpa ane upAdhirahit Atma-anubhav grahaN karIne darshan-gnAn-chAritrarUp
mokShamArgamAn lAge chhe ane te ja paramadhyAnamAn sthir thaIne nirvAN prApta kare chhe,
karmono rokayo rokAto nathI. 32.
shiShyano prashna (kavitta)
जे जे मोह करमकी परनति,
बंध–निदान कहीतुम सब्ब।
संतत भिन्न सुद्ध चेतनसौं,
तिन्हकौ मूल हेतु कहु अब्ब।।
कै यह सहज जीवकौ कौतुक,
कै निमित्त है पुग्गलदब्ब।
सीस नवाइ शिष्य इम पूछत,
कहै सुगुरु उत्तरसुन भब्ब।। ३३।।
shabdArtha– paranati=chAl. nidAn=kAraN. santat=sadaiv. mUl hetu=mukhya
kAraN.
_________________________________________________________________
रागादयो बन्धनिदानमुक्तास्तेशुद्धचिन्मात्रमहोऽतिरिक्ताः।
आत्मा परो वा किमु तन्निमित्तमिति प्रणुन्नाः पुनरेवमाहुः।। १२।।

Page 195 of 444
PDF/HTML Page 222 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 19p
kautuk=khel.
artha– shiShya mastak namAvIne prashna karee chhe ke he gurujI! Ape mohakarmanI
sarva pariNatine bandhanun kAraN kahI chhe tethI te shuddha chaitanyabhAvothI sadA nirALI ja
chhe. have kaho ke bandhanun mukhya kAraN shun chhe? bandh jIvano ja svAbhAvik dharma chhe
athavA emAn pudgal dravyanun nimitta chhe? tyAn shrIguru uttar Ape chhe ke he bhavya?
sAmbhaLo. 33.
shiShyanI shankAnun samAdhAn (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं नाना बरन पुरी बनाइ दीजै हेठ,
उज्जल विमल मनि सूरज–करांतिहै।
उज्जलता भासै जब वस्तुकौ विचार कीजै,
पुरीकी झलकसौं बरन भांति भांति है।।
तैसैं जीव दरबकौं पुग्गल निमित्तरूप,
ताकी ममतासौं मोह मदिराकीमांति है।।
भेदग्यान द्रिष्टिसौं सुभाव साधि लीजै तहां,
सांची शुद्ध चेतना अवाची सुख सांति है।। ३४।।
shabdArtha– nAnA-baran=anek rang. purI=Dank. heTh=nIche. karAnti
(krAnti)=chamak. mAnti = unmattapaNun. avAchI= vachan-agochar.
artha– jem svachchha ane saphed sUryakAntamaNi athavA sphaTikamaNinI nIche
anek prakAranA Dank mUkavAmAn Ave to te anek prakAranA rang-berangI dekhAy chhe ane
jo vastunA asal svarUpano vichAr karavAmAn Ave to ujjavaLatA ja jaNAy chhe,
tevI ja rIte jIvadravyamAn pudgalanA nimitte tenI mamatAnA kAraNe moh-madirAnun
unmattapaNun thAy chhe, paN bhedavignAn dvArA svabhAv vichAravAmAn Ave to satya ane
shuddha chaitanyanI vachanAtIt sukh-shAnti pratItamAn Ave chhe. 34.
_________________________________________________________________
न जातु रागादिनिमित्तभावमात्मात्मनो याति यथार्ककान्तः।
तस्मिन्निमित्तं परसंग एव
वस्तुस्वभावोऽयमुदेति तावत्।। १३।।

Page 196 of 444
PDF/HTML Page 223 of 471
single page version

background image
196 samayasAr nATak
vaLI–
जैसैं महिमंडलमैं नदीकौ प्रवाह एक,
ताहीमैं अनेक भांति नीरकीढरनि है।
पाथरकौ जोर तहां धारकी मरोर होति,
कांकरकी खांनि तहां झागकी झरनि है।।
पौंनकी झकोर तहां चंचल तरंग ऊठै,
भूमिकी निचांनि तहां भौरकी परनि है।
तैसैं एक आतमा अनंत–रस पुदगल,
दुहूंके संजोगमैं विभावकी भरनि है।। ३५।।
shabdArtha– pAthar=patthar. jhAg=phIN. paunn=pavan. nichAnni=DhAL.
artha– jevI rIte pRithvI upar joke nadIno pravAh ekarUp hoy chhe, topaN
pANInI anek avasthAo thAy chhe, arthAt jyAn patthar sAthe athaDAy chhe tyAn
pANIno pravAh vaLAnk le chhe, jyAn retIno samUh hoy chhe tyAn phIN paDI jAy chhe,
jyAn pavanano jhapATo lAge chhe tyAn tarango UThe chhe, jyAn jamIn DhALavALI hoy chhe
tyAn vamaL utpanna thAy chhe tevI ja rIte ek AtmAmAn jAtajAtanA pudgalonA
sanyog thavAthI anek prakAranI vibhAvapariNati thAy chhe. 3p.
jaD ane chaitanyanun pRuthakpaNun (doharA)
चेतन लच्छन आतमा, जड़ लच्छन तन–जाल।
तनकी ममता
त्यागिकै, लीजै चेतन–चाल।। ३६।।
artha– AtmAnun lakShaN chetanA chhe ane sharIr Adinun lakShaN jaD chhe, tethI
sharIr Adinun mamatva chhoDIne shuddha chaitanyanun grahaN karavun uchit chhe. 36.
_________________________________________________________________
इति वस्तुस्वभावं स्वं ज्ञानी जानाति तेन सः।
रागादीन्नात्मनः कुर्यान्नातो भवति
कारकः।। १४।।

Page 197 of 444
PDF/HTML Page 224 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 197
AtmAnI shuddha pariNati (savaiyA ekatrIsA)
जो जगकी करनी सब ठानत,
जो जग जानत जोवत जोई।
देह प्रवांन पै देहसौं दूसरौ,
देह अचेतन चेतन सोई।।
देह धरै प्रभु देहसौं भिन्न,
रहैपरछ लखै नहि कोई।
लच्छन वेदि विचच्छन बूझत,
अच्छनसौं परतच्छ न होई।। ३७।।
shabdArtha– jovat=dekhe chhe. pravAnn=barAbar. parachhanna (prachchhanna)= gupta,
DhAnkel. vedi=jANIne. vichachchhan=gnAnI. bUjhat=samaje chhe. achchhanasaun=IndriyothI.
paratachchha (pratyakSha)=pragaT.
artha– je sansAramAn sarva kriyAo* kare chhe, je jagatane jANanAr, dekhanAr
chhe, je sharIr pramAN rahe chhe, paN sharIrathI bhinna chhe, kem ke sharIr jaD chhe ane te
chaitanya chhe, te prabhu (AtmA) joke dehamAn chhe paN dehathI nirALo chhe, te DhankAIne rahe
chhe, badhAne dekhAto nathI, gnAnIo lakShaN AdithI tene oLakhe chhe, te Indriyagochar
nathI. 37.
sharIranI avasthA (savaiyA tevIsA)
देह अचेतन प्रेत–दरी रज–
रेत–भरी मल–खेतकी क्यारी।
व्याधिकी पोट अराधिकी ओट,
उपाधिकी जोट समाधिसौं न्यारी।।
_________________________________________________________________
* chaturgati gaman, rAg-dveSh Adi.
इति वस्तुस्वभावं स्वं नाज्ञानी वेत्ति तेन सः।
रागादीनात्मनः कुर्यादतो भवति
कारकः।। १५।।

Page 198 of 444
PDF/HTML Page 225 of 471
single page version

background image
198 samayasAr nATak
रे जिय! देह करै सुख हानि,
इते पर तौ तोहि लागत प्यारी।
देह तौ तोहि तजेगी निदान पै,
तूही तजै किन देहकी यारी।। ३८।।
shabdArtha– pret-darI = mRut sharIr rAkhavAnun sthAn. raj=rakta. ret=vIrya.
kayArI=vADI. poT = gAnsaDI. arAdhi = AtmasvarUp. upAdhi = kalesh. joT =
samUh.
artha– deh jaD chhe jANe ek maDadAnun sthAn ja chhe. te raj ane vIryathI
bharelun chhe, maL-mUtrarUpI khetarono kayAro chhe, rogonun poTalun chhe, AtmAnun svarUp
DhAnkanAr chhe, kaShTono samUh chhe ane AtmadhyAnathI bhinna chhe. he jIv! A deh
sukhano ghAt kare chhe, topaN tane priy lAge chhe, chhevaTe e tane chhoDashe ja to pachhI tun
ja eno sneh kem chhoDI deto nathI? 38.
vaLI–(doharA)
सुन प्रानी सदगुरु कहै, देह खेहकी खांनि।
धरै सहज दुख दोषकौं, करै मोखकी हांनि।। ३९।।
shabdArtha– kheh = mATI. sahaj =svabhAvathI.
artha– shrIguru upadesh Ape chhe ke he jIv! sharIr mATInI khAN chhe,
svabhAvathI ja dukh ane doShamay chhe tathA mokShasukhamAn bAdhak chhe. 39.
vaLI– (savaiyA ekatrIsA)
रेतकीसी गढ़ी किधाैं मढ़ी है मसानकीसी,
अंदर अंधेरी जैसी कंदरा है सैलकी।
ऊपरकी चमक दमक पट भूषनकी,
धोखै लागै भली जैसी कली है कनैलकी।।
औगुनकी औंडी महा भौंडी मोहकी कनौडी,
मायाकी मसूरति है मूरति है मैलकी।

Page 199 of 444
PDF/HTML Page 226 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 199
ऐसी देह याहीके सनेह याकी संगतिसौं,
ह्वै रही हमारी मति कोल्हूकेसे बैलकी।। ४०।।
shabdArtha– gaDhI=nAno gaDh ke killo. maDhI = nAnun mandir-derI. kandarA =
guphA. sail= pahAD. kalI hai kanailakI = kanairanA phUlanI kaLI. aunDI = UnDI. bhAnDI.
= kharAb. kanauDI = kANI Ankh. masUrati=AdhAr.
artha– A deh retInA gaDh samAn athavA smashAnanI derI samAn chhe ane
andar parvatanI guphA samAn andhakAramay chhe, uparanA ThAThamATh ane vastrAbhUShaNothI
sAro dekhAy chhe parantu kanairanI kaLI samAn durgandhavALo chhe, avaguNothI bharelo,
atyant kharAb ane kANI Ankh samAn nakAmo chhe, mAyAno samUh ane melanI
mUrti ja chhe, enA ja prem ane sangathI ApaNI buddhi ghANInA baLad jevI thaI gaI
chhe jethI sansAramAn sadA bhramaN karavun paDe chhe. 40.
vaLI–
ठौर ठौर रकतके कुंड केसनिके झुंड,
हाड़निसौ भरी जैसे थरीहै चुरैलकी।
नैकुसे धकाके लगै ऐसै फटिजाय मानौ,
कागदकी पूरी किधौं चादरि है चैलकी।।
सूचै भ्रम वांनि ठानि मूढ़निसौं पहचांनि,
करै सुख हानि अरु खांनि बदफैलकी।
ऐसी देह याहीके सनेह याकी संगतिसौं,
ह्वै रही हमारीमति कोल्हूकेसे बैलकी।। ४१।।
shabdArtha– Thaur-Thaur= ThekaThekANe. kesanike = vALanA. jhunD = samUh. tharI
(sthal) = sthAn. churail = chuDel. pUrI = paDIkun. vAnni = Tev. chail = kapaDAn.
badaphail = bUrA kAm.
artha– A dehamAn ThekaThekANe lohInA kunD ane vALanA jhunD chhe, e
_________________________________________________________________
1. ‘thorase’ paN pATh chhe. 2. ‘gati’ paN pATh chhe.

Page 200 of 444
PDF/HTML Page 227 of 471
single page version

background image
200 samayasAr nATak
hADakAnothI bharelo chhe jANe chuDelonun nivAsasthAn ja chhe. jarAk dhakko lAgatAn evI
rIte phATI jAy chhe jANe kAgaLanun paDIkun athavA kapaDAnI jUnI chAdar. e potAno
asthir svabhAv pragaT kare chhe paN mUrkhAo enA pratye sneh kare chhe. e sukhano
ghAtak ane burAIonI khAN chhe. enA ja prem ane sangathI ApaNI buddhi ghANInA
baLad jevI sansAramAn bhaTakanAr thaI gaI chhe.41.
sansArI jIvonI dashA ghANInA baLad jevI chhe. (savaiyA ekatrIsA)
पाटी बांधी लोचनिसौं सकुचै दबोचनिसौं
कोचनिके सोचसौं न बेदै खेद तनकौ।
धायबो ही धंधा अरु कंधामांहि लग्यौ जोत,
बार बार आर सहै कायर है मनकौ।।
भूख सहै प्यास सहै दुर्जनको त्रास सहै,
थिरता न गहै न उसास लहै छनकौ।
पराधीन घूमै जैसौ कोल्हूकौ कमेरौ बैल,
तैसौईस्वभाव या जगतवासी जनकौ।। ४२।।
shabdArtha– pATI = paTTI. lochanisaun = AnkhothI. sukachai= sankochAI chhe.
kochanikai = chAbukonA. dhAyabau = doDavun. Ar = ek prakAranI aNI. kAyar =
sAhasahIn. trAs = dukh. usAs = visAmo. kamerau (kamAu) = nirantar
joDAnAro.
artha– sansArI jIvonI dashA* ghANInA baLad jevI ja thaI rahI chhe. te A
rIte chhe- netro upar pATo bAndhelo chhe, jagyA sAnkaDI hovAthI dabAI- sankaDAIne rahe
chhe, chAbukanA mAranI bIkathI kaShTanI jarA paN darakAr karato nathI,
_________________________________________________________________
* sansArI jIvonI Ankho par agnAnanI paTTI bAndhelI chhe, teo maryAdit kShetrathI AgaL jaI shakatA
nathI e temane mATe dabAvanAr chhe, strI AdinA tIkhA vachan chAbuk chhe, viShay-sAmagrIne mATe
bhaTakavun te temano dhandho chhe, gRuhasthapaNun chhoDIne nIkaLI nathI shakatA e temanA upar jotarun chhe,
kaShAy, chintA vagere Ar chhe, parigrahano sangrah karavA mATe bhUkh-taras sahan kare chhe, sheTh, rAjA
vagereno trAs sahan karavo paDe chhe, karmonI parAdhInatA chhe, bhramaNA karatAn anantakAL vItI gayo
paN ek kShaN mATey sAchun prApta karyun nahi.

Page 201 of 444
PDF/HTML Page 228 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 201
doDavun e ja tenun kAm chhe, tenA gaLA upar jotar lAgelun chhe (jethI nIkaLI shakato
nathI,) darek kShaNe Arano mAr sahan karato manamAn nAhimmat thaI gayo chhe, bhUkh-
taras ane nirday puruSho dvArA prApta kaShTa bhogave chhe, kShaNamAtra paN visAmo levAnI
sthiratA pAmato nathI ane parAdhIn thaIne chakkar phare chhe. 42.
sansArI jIvonI hAlat. (savaiyA ekatrIsA)
जगतमैं डोलैं जगवासी नररूप धरैं,
प्रेतकेसे दीप किधौं रेतकेसे थूहे हैं।
दीसैं पट भूषन आडंबरसौं नीके फिरि,
फीके छिनमांझ सांझ–अंबर ज्यौं सूहे हैं।।
मोहके अनल दगे मायाकी मनीसौं पगे,
डाभकी अनीसौं लगे ओसकेसे फूहे हैं।
धरमकी बूझ नांहि उरझे भरममांहि,
नाचि नाचि मरि जांहि मरीकेसे चूहे हैं।। ४३।।
shabdArtha– Dolai=phare. pretakese dIp=smashAnamAn je dIvo saLagAvavAmAn Ave chhe
te. retakese thUhe=retInA DhagalA. nIke=sArA. phIke=malin. sAnjh-ambar=sandhyAnun
AkAsh. anal=agni. dage=baLe. DAbhakI=ghAsanI. anI=aNI. phUhe=TIpA.
bUjh=oLakhAN. marI=pleg.
artha– sansArI jIv manuShya Adinun sharIr dhAraN karIne bhaTakI rahyA chhe te
smashAnanA dIvA1 ane retInA TImbA2 jevA kShaNabhangur chhe. vastra-AbhUShaN AdithI
sArA dekhAy chhe parantu sandhyAnA AkAsh jevA kShaNavAramAn malin thaI jAy chhe. teo
mohanI agnithI baLe chhe chhatAn paN mAyAnI mamatAmAn lIn thAy chhe ane ghAs par
paDel jhAkaLanA TIpAnI jem kShaNamAtramAn nAsh pAmI jAy chhe. temane potAnA
svarUpanI oLakhAN nathI, bhramamAn bhUlI rahyA chhe ane pleganA
_________________________________________________________________
1. jaladI olavAI jAy chhe, koi rokanAr nathI.
2. mAravADamAn pavananA nimitte retInA TImbA bane chhe ane pAchhA maTI jAy chhe.

Page 202 of 444
PDF/HTML Page 229 of 471
single page version

background image
202 samayasAr nATak
undaronI* jem nAchI nAchIne tarat ja marI jAy chhe. 43.
dhanasampattino moh dUr karavAno upadesh. (savaiyA ekatrIsA)
जासौं तू कहत यह संपदा हमारी सो तौ,
साधनि अडारी ऐसैं जैसै नाकसिनकी।
ताहि तू कहत याहि पुन्नजोग पाई सो तौ,
नरककी साई है बड़ाई डेढ़ दिनकी।।
घेरा मांहि परयौ तू विचारै सुख आंखिनकौ,
माखिनके चूटत मिठाई जैसैभिनकी।
एते परि होहि न उदासी जगवासी जीव,
जगमैं असाता हैं न साता एक छिनकी।। ४४।।
shabdArtha– aDArI = chhoDI dIdhun. sAI = nAkhanAr. gherA = chakkar.
artha– he sansArI jIvo! jene tame kaho chho ke A amArun dhan chhe, tene
sajjano, jevI rIte nAkano mel khankherI nAkhavAmAn Ave tem chhoDI de chhe ane
pachhI grahaN karatA nathI. je dhan tame puNyanA nimitte meLavyun kaho chho te doDh
divasanI moTAI chhe ane pachhI narakamAn nAkhanAr chhe arthAt pAparUp chhe. tamane
enAthI Ankhonun sukh dekhAy chhe tethI tame kuTumbIjano vagerethI evA gherAI raho chho
jevI rIte miThAI upar mAkhIo gaNagaNe chhe. AshcharyanI vAt chhe ke ATalun hovA
chhatAn paN sansArI jIvo sansArathI virakta thatA nathI. sAchun pUchho to sansAramAn
ekalI ashAtA ja chhe, kShaNamAtra paN shAtA nathI. 44.
laukikajanono moh dUr karavAno upadesh. (doharA)
ए जगवासी यह जगत्, इन्हसौं तोहि न काज।
तेरै
घटमैं जग बसै, तामैं तेरौ राज।। ४५।।
_________________________________________________________________
* jyAre undar upar pleganun AkramaN thAy chhe tyAre te daramAnthI nIkaLIne jamIn upar paDe chhe ane
khUb AkuLatAthI beek vAr paTakAIne tarat ja marI jAy chhe.

Page 203 of 444
PDF/HTML Page 230 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 203
artha– he bhavya! A sansArI jIvo ane A sansAr sAthe tamAre kAI sambandh
nathI, tamArA gnAnaghaTamAn1 samasta sansArano samAvesh chhe ane temAn tamArun ja rAjya
chhe. 4p.
sharIramAn traNalokano vilAs garbhit chhe. (savaiyA ekatrIsA)
याही नर–पिंडमैं विराजै त्रिभुवन थिति,
याहीमैं त्रिविधि–परिनामरूप सृष्टि है।
याहीमैं करमकी उपाधि दुख दावानल,
याहीमैं समाधिसुख वारिदकी वृष्टि है।।
याहीमैं करतार करतूतिहीमैं विभूति,
यामैं भोग याहीमैं वियोग यामैं घृष्टि है।
याहीमैं विलास सब गर्भित गुपतरूप,
ताहीकौं प्रगटजाके अंतर सुद्रष्टि है।। ४६।।
shabdArtha– nar-pinD = manuShya sharIr. trividh = utpAd-vyay-dhrauvyarUp.
vArid = vAdaLun. ghRuShTi = gharShaN. garbhit = samAvesh.
artha– A ja manuShya sharIramAn2 traN lok mojUd chhe, emAn ja traNe prakAranA
pariNAm3 chhe, emAn ja karma-upAdhijanit dukharUp agni chhe, emAn ja AtmadhyAnarUp
sukhanI meghavRuShTi chhe, emAn karmano kartA AtmA chhe, emAn ja tenI kriyA chhe, emAn ja
gnAn-sampadA chhe, emAn ja karmano bhog athavA viyog chhe, emAn ja sArA ke kharAb
guNonun sangharShaN chhe ane A ja sharIramAn sarva vilAs gupta rIte samAyelA chhe. parantu
jenA antarangamAn samyaggnAn chhe tene ja sarva vilAs jaNAy chhe. 46.
_________________________________________________________________
1. nirmaL gnAnamAn samasta lok alok jhaLake chhe.
2. keDanI nIche pAtAL lok, nAbhi te madhyalok ane nAbhinI upar Urdhvalok.
3. utpAd-vyay-dhrauvya.

Page 204 of 444
PDF/HTML Page 231 of 471
single page version

background image
204 samayasAr nATak
AtmavilAs jANavAno upadesh. (savaiyA tevIsA)
रे रुचिवंत पचारि कहै गुरु,
तू अपनौ पद बूझत नांही।
खोजु हियें निज चेतन लच्छन,
है निजमैं निज गूझत नांही।।
सुद्ध सुछंद सदा अति उज्जल,
मायाके फंद अरूझतनांही।
तेरौ सरूप न दुंदकी दोहीमैं,
तोहीमैं है तोहि सूझत नांही।। ४७।।
shabdArtha– ruchivant = bhavya. pachAri = bolAvIne. bUjhat = oLakhato.
hiyen = hRudayamAn. gUjhat nAhIn = gunchavAto nathI. suchhand = svatantra. ujjal =
nirmaL. arUjhat nAhIn = chhUTatun nathI. dund (dvandva) = bhramajAL. dohI =duvidhA.
artha– shrIguru bolAvIne kahe chhe ke he bhavya! tun tArA svarUpane oLakhato
nathI, potAnA ghaTamAn chaitanyanun lakShaN goto, te potAnAmAn ja chhe, potAthI gunchavAto
nathI, tame shuddha, svAdhIn ane atyant nirvikAr chho, tamArI AtmasattAmAn mAyAno
pravesh nathI. tamArun svarUp bhramajAL ane duvidhAthI rahit chhe je tamane sUjhatun nathI.
47.
AtmasvarUpanI oLakhAN gnAnathI thAy chhe. (savaiyA tevIsA)
केई उदास रहैं प्रभु कारन,
केई कहैं उठि जांहि कहींकै।
केई प्रनाम करैं गढ़ि मूरति,
केई पहार चढैं चढ़िछींकै।।
केई कहैं असमानकै ऊपरि,
केई कहै प्रभु हेठि जमींकै।

Page 205 of 444
PDF/HTML Page 232 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 20p
मेरो धनी नहि दूर दिसन्तर,
मोहीमैं है मोहि सूझत नीकै।। ४८।।
shabdArtha– udAs = virakta. gaDhi = banAvIne. mUrati (mUrti) = pratimA.
pahAr (pahAD) = parvat. asamAn (AsamAn) = Urdhvalok. heThi = nIche. jamIn
(jamIn) = dharatI. disantar (deshAntar) = anya kShetra, videsh.
artha– AtmAne jANavA mATe arthAt ishvaranI khoj karavA mATe koI to
tyAgI banI gayA chhe, koI bIjA kShetramAn yAtrA Adi mATe jAy chhe, koI pratimA
banAvIne namaskAr, pUjan kare chhe, koI DoLImAn besIne parvat par chaDe chhe, koI kahe
chhe Ishvar AkAshamAn chhe ane koI kahe chhe ke pAtALamAn chhe, parantu ApaNA prabhu dUr
deshamAn nathI-ApaNAmAn ja chhe te ApaNane sArI rIte anubhavamAn Ave chhe. 48.
vaLI–(doharA)
कहै सुगरु जो समकिती, परम उदासी होइ।
सुथिर चित्त अनुभौ करै,
प्रभुपद परसै सोइ।। ४९।।
shabdArtha– param = atyant. udAsI = vItarAgI. parasai = prApta kare.
artha– shrIguru kahe chhe ke je samyagdraShTi atyant vItarAgI thaIne manane khUb
sthir karIne Atma-anubhav kare chhe te ja AtmasvarUpane prApta thAy chhe. 49.
mananI chanchaLatA (savaiyA ekatrIsA)
छिनमैं प्रवीन छिनहीमैं मायासौं मलीन,
छिनकमैं दीन छिनमांहि जैसौ सक्र है।
लियैं दौर धूप छिन छिनमैं अनंतरूप,
कोलाहल ठानत मथानकौसौ तक्र है।।
नटकौसौ थार किधौं हार है रहटकौसौ,
धारकौसौ भौंर कि कुंभारकौसौ चक्र है।

Page 206 of 444
PDF/HTML Page 233 of 471
single page version

background image
206 samayasAr nATak
ऐसौ मन भ्रामक सुथिरु आजु कैसै होई,
औरहीकौ चंचल अनादिहीकौ वक्र है।। ५०।।
shabdArtha– pravIN = chatur. sakra (shakra) = indra. ThAnat = kare chhe. mathAn =
valoNun. takra = chhAsh. thAr = thALI. hAr = mALA. chakra = chAkaDo. bhrAmak =
bhramaN karanAr. chanchaL = chapaL. vakra = vAnkun.
artha– A man kShaNamAtramAn panDit banI jAy chhe, kShaNamAtramAn mAyAmAn
malin thaI jAy chhe, kShaNamAtramAn viShayone mATe dIn bane chhe, kShaNamAtramAn garvathI
indra jevun banI jAy chhe, kShaNamAtramAn jyAn-tyAn doDe chhe ane kShaNamAtramAn anek veSh
kADhe chhe. jem dahIn valovatAn chhAshanI uthal-pAthal thAy chhe tevo kolAhal machAve chhe;
naTano thAL, rahenTachakranI mAL, nadInA pravAhanun vamaL athavA kumbhAranA chAkaDAnI
jem ghUmyA ja kare chhe. Avun bhramaN karanArun man Aje kevI rIte sthir thaI shake ke
je svabhAvathI ja chanchaL ane anAdikALathI vakra chhe. pa0.
mananI chanchaLatA upar gnAnano prabhAv. (savaiyA ekatrIsA)
धायौ सदा काल पै न पायौ कहूं साचौ सुख,
रूपसौं विमुख दुखकूपवास बसाहै।
धरमकौ घाती अधरमकौ संघाती महा,
कुरापाती जाकी संनिपातकीसी दसा है।।
मायाकौं झपटि गहै कायासौं लपटि रहै,
भूल्यौ भ्रम–भीरमैं बहीरकौसौ ससाहै।
ऐसौ मन चंचल पताकासौ अंचल सु,
ग्यानके जगेसौं निरवाण पथ धसा है।। ५१।।
shabdArtha– dhAyau = doDayo. vimukh = viruddha. sanghAtI = sAthI. kurApAtI =
upadravI. gahai = pakaDe. bahIr = shikArI. sasA (shashA) = sasalun. patAkA = dhvajA.
anchal = kapaDun.
artha– A man sukhane mATe sadAy bhaTakatun rahyun chhe paN kayAny sAchun sukh
meLavyun nathI. potAnA svAnubhavanA sukhathI viruddha thaI dukhanA kuvAmAn paDI rahyo

Page 207 of 444
PDF/HTML Page 234 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 207
chhe. dharmano ghAtak, adharmano sAthI, mahAupadravI sanepAtanA rogI jevo asAvadhAn
thaI rahyo chhe. dhan-sampatti Adinun sphUrtithI grahaN kare chhe ane sharIramAn sneh kare
chhe, bhramajALamAn paDayo thako evo bhUlI rahyo chhe jevo shikArInA gherAmAn sasalun
bhaTakI rahyun hoy. A man dhajAnA vastranI jem chanchaL chhe, te gnAnano uday thavAthI
mokShamArgamAn pravesh kare chhe. pa1.
mananI sthiratAno prayatna (doharA)
जो मन विषै–कषायमैं, बरतै चंचल सोइ।
जो मन ध्यान विचारसौं, रुकै सु अविचल होइ।। ५२।।
shabdArtha– rukai = rokAy. avichal = sthir.
artha– je man viShay-kaShAy AdimAn varte chhe te chanchaL rahe chhe ane je
AtmasvarUpanA chintavanamAn lAgyun rahe chhe te sthir thaI jAy chhe. pa2.
vaLI–(doharA)
तातैं विषै–कषायसौं, फेरि सु मनकी बांनि।
सुद्धातम अनुभौविषै,
कीजै अविचल आनि।। ५३।।
shabdArtha– bAnni = Adat-svabhAv. avichal = sthir. Ani = lAvIne.
artha– mATe mananI pravRutti viShay-kaShAyathI khaseDIne tene shuddha AtmAnubhav
taraph lAvo ane sthir karo. pa3.
AtmAnubhav karavAno upadesh. (savaiyA ekatrIsA)
अलख अमूरति अरूपी अविनासी अज,
निराधार निगम निरंजन निरंध है।
नानारूप भेस धरै भेसकौ न लेस धरै,
चेतन प्रदेस धरै चेतनकौ खंध है।।
मोह धरै मोहीसौ विराजै तोमैं तोहीसौ,
न तोहीसौ न मोहीसौ न रागी निरबंध है।

Page 208 of 444
PDF/HTML Page 235 of 471
single page version

background image
208 samayasAr nATak
ऐसौ चिदानंद याही घटमें निकट तेरे,
ताहि तू विचारु मन और सब धंध है।। ५४।।
shabdArtha– amUrati (amUrti) = AkAr rahit. avinAsI = nitya. aj
= janma rahit. nigam = gnAnI. nirandh = akhanD. khandh (skandh) = pinD dhandh
(dvandva) = dvividhA.
artha– A AtmA alakh, amUrtik, arUpI, nitya, ajanma, nijAdhAr,
gnAnI, nirvikAr ane akhanD chhe. anek sharIr dhAraN kare chhe paN te sharIronA koI
ansharUp thaI jato nathI, chetan pradeshone dhAraN karel chaitanyano pinD ja chhe. jyAre
AtmA sharIr Adi pratye moh kare chhe tyAre mohI thaI jAy chhe ane jyAre anya
vastuomAn rAg kare chhe tyAre te rUp thaI jAy chhe, vAstavamAn na sharIrarUp chhe ane
na anya vastuo rUp chhe, te sarvathA vItarAg ane karmabandhathI rahit chhe. he man!
Avo chidAnand A ja sharIramAn tArI pAse chhe teno tun vichAr kar, te sivAyanI
bIjI badhI janjAL chhe. pa4.
AtmAnubhav karavAnI vidhi (savaiyA ekatrIsA)
प्रथम सुद्रिष्टिसौं सरीररूप कीजै भिन्न,
तामें और सूच्छम सरीर भिन्नमानिये।
अष्टकर्मभावकी उपाधि सोऊ कीजै भिन्न,
ताहूमें सुबुद्धिकौ विलास भिन्न जानिये।।
तामें प्रभु चेतन विराजत अखंडरूप,
वहै श्रुतग्यानके प्रवांन उर आनिये।
वाहीकौ विचार करि वाहीमैं मगन हूजै,
वाकौ पद साधिबेकौं ऐसी विधि ठानिये।। ५५।।
shabdArtha– sharIr = audArik, vaikriyak, AhArak. sUchchham sarIr (sUkShma
sharIr) = taijas, kArmaN. aShTakarmabhAvakI upAdhi = rAg-dveSh-moh. subuddhikau
vilAs = bhedavignAn.
artha– pahelAn bhedavignAnathI sthUL sharIrane AtmAthI bhinna mAnavun

Page 209 of 444
PDF/HTML Page 236 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 209
joIe, pachhI te sthUL sharIramAn taijas, kArmAN sUkShma sharIr chhe, temane bhinna jANavA
yogya chhe. pachhI ATh karmanI upAdhijanit rAg-dveShane bhinna karavA ane pachhI
bhedavignAnane paN bhinna mAnavun joIe. te bhedavignAnamAn akhanD AtmA birAjamAn
chhe, tene shrutagnAn-pramAN athavA nay-nikShep AdithI nakkI karIne teno ja vichAr
karavo ane temAn ja lIn thavun joIe. mokShapad pAmavAnI nirantar AvI ja rIt chhe.
pap.
AtmAnubhavathI karmabandh thato nathI. (chopAI)
इहि विधि वस्तु व्यवस्था जानै।
रागादिक निज रूप न मानै।।
तातैं ग्यानवंत जगमांही।
करम बंधकौ करता नांही।। ५६।।
artha– sansAramAn samyagdraShTi jIv upar kahyA pramANe AtmAnun svarUp jANe chhe
ane rAg-dveSh Adine potAnun svarUp mAnatA nathI tethI te karmabandhananA kartA nathI.
pa6.
bhedagnAnInI kriyA (savaiyA ekatrIsA)
ग्यानी भेदग्यानसौं विलेछि पुदगल कर्म,
आतमीक धर्मसौंनिरालो करि मानतौ।
ताकौ मूल कारन असुद्ध रागभाव ताके,
नासिबेकौं सुद्ध अनुभौ अभ्यास ठानतौ।।
याही अनुक्रम पररूप सनबंध त्यागि,
आपमांहि अपनौ सुभाव गहिआनतौ।
_________________________________________________________________
इत्यालोच्य विवेच्य तत्किल परद्रव्यं समग्रं बलात्
तन्मूलां बहुभावसन्ततिमिमामुद्धर्तुकामः समम्।
आत्मानं समुपैति निर्भरवहत्पूर्णैकसंविद्युतम्
येनोन्मूलितबन्ध एष भगवानात्मात्मनि स्फूर्जति।। १६।।

Page 210 of 444
PDF/HTML Page 237 of 471
single page version

background image
210 samayasAr nATak
साधि सिवचाल निरबंध होत तिहूं काल,
केवल विलोक पाइ लोकालोक जानतौ।। ५७।।
shabdArtha– vilechhi = judo jANavo. nirAlau = bhinna. anukram = kram
pramANe. sAdhi = siddha karIne. sivachAl = mokShamArga. nirabandh = bandh rahit.
vilok = gnAn.
artha– gnAnI jIv bhedavignAnanA prabhAvathI pudgal karmane judun jANe chhe ane
AtmasvabhAvathI bhinna mAne chhe. te pudgal karmonun mUL kAraN rAg, dveSh, moh Adi
vibhAvo chhe, teno nAsh karavA mATe shuddha anubhavano abhyAs kare chhe ane pa4mA
kavittamAn kahelI rIte AtmasvabhAvathI bhinna ane pararUp evI bandhapaddhatine dUr
karIne potAmAn ja potAnA gnAnasvabhAvanun grahaN kare chhe. A rIte te sadaiv
mokShamArganun sAdhan karIne bandhan rahit thAy chhe ane kevaLagnAn prApta karIne
lokAlokano gnAyak thAy chhe. pa7.
bhedagnAnInun parAkram (savaiyA ekatrIsA)
जैसैं कोऊ मनुष्य अजान महाबलवान,
खोदि मूल वृच्छकौ उखारै गहि बाहूसौं।
तैसैं मतिमान दर्वकर्म भावकर्म त्यागि,
ह्वै रहै अतीत मति ग्यानकी दशाहूसौं।।
याही क्रिया अनुसार मिटै मोह अंधकार,
जगै जोति केवल प्रधान सविताहूसौं।
चुकै न सकतीसौं लुकै न पुदगल मांहि,
धुकै मोख थलकौं रुकै न फिर काहूसौं।। ५८।।
_________________________________________________________________
रागादीनामुदयमदयं दारयत्कारणानां
कार्यं बन्धं विविधमधुना सद्य एव प्रणुद्य ।
ज्ञानज्योतिः क्षपिततिमिरं साधु सन्नद्धमेतत्
तद्वद्यद्वत्प्रसरमपरः कोऽपि नास्यावृणोति।। १७।।
iti bandho niShkrAnta।। 8।।

Page 211 of 444
PDF/HTML Page 238 of 471
single page version

background image
bandh dvAr 211
shabdArtha– atIt = khAlI, shUnya. savitAhU = sUrya. lukai = chhupAy. dhukai =
chAle chhe.
artha– jevI rIte koI ajANyo mahA baLavAn manuShya potAnA bAhubaLathI
koI vRukShane mULamAnthI ukhADI nAkhe chhe tevI ja rIte bhedavignAnI manuShya gnAnanI
shaktithI dravyakarma ane bhAvakarmane dUr karIne halakA thaI jAy chhe. A rIte mohano
andhakAr nAsh pAme chhe ane sUryathI paN shreShTha kevaLagnAnanI jyot jAge chhe, pachhI
karma ane nokarmathI chhupAI na shakavA yogya anantashakti pragaT thAy chhe jethI te sIdhA
mokShamAn jAy chhe ane koInA rokayA rokAtA nathI.pa8.
AThamA adhikArano sAr
joke siddhAlayamAn anant kArmaN vargaNAo bharelI chhe topaN siddha bhagavAnane
karmano bandh thato nathI, arihant bhagavAn yog sahit hovA chhatAn abandh rahe chhe,
pramAd vinA hinsA thaI javA chhatAn munione bandh thato nathI, samyagdraShTi jIv
asanyamI hovA chhatAn paN bandh rahit chhe. ethI spaShTa chhe ke kArmaN vargaNAo, yog,
hinsA ane asanyamathI bandh thato nathI, kevaL shubh-ashubh ashuddhopayog ja bandhanun
kAraN chhe. ashuddha upayog rAg-dveSh-moharUp chhe ane rAg-dveSh-mohano abhAv
samyagdarshan chhe, mATe bandhano abhAv karavA mATe samyagdarshananI sambhAL karavI
joIe. emAn pramAd karavo uchit nathI kem ke samyagdarshan ja dharma, artha, kAm ane
mokSha e chAre puruShArthono dAtA chhe. A samyagdarshan viparIt abhinivesh rahit hoy
chhe. men karyun, mArun chhe, hun ichchhun te karIsh, e mithyAbhAv samyagdarshanamAn hoto nathI.
emAn sharIr, dhan, kuTumb athavA viShay-bhogathI viraktabhAv rahe chhe ane chanchaL
chittane vishrAm maLe chhe. samyagdarshan jAgRut thatAn vyavahAranI tallInatA rahetI nathI,
nishchayanayanA viShayabhUt nirvikalpa ane nirupAdhi AtmarAmanun svarUp-chintavan hoy
chhe ane mithyAtvane AdhIn thaIne sansArI AtmA je anAdikALathI ghANInA
baLadanI jem sansAramAn paribhramaN karI rahyo hato tene vilakShaN shAnti maLe chhe.
samyaggnAnIone potAno ishvar potAnAmAn ja dekhAy chhe; ane bandhanA kAraNono
abhAv thavAthI temane parameshvarapad prApta thAy chhe.

Page 212 of 444
PDF/HTML Page 239 of 471
single page version

background image


mokSha dvAr
(9)
pratignA (doharA)
बंधद्वार पूरौ भयौ, जो दुख दोष निदान।
अब बरनौं संक्षेपसौं,
मोखद्वार सुखथान।। १।।
shabdArtha– nidAn = kAraN. varanaun = varNan karun chhun. sankShepasaun = thoDAmAn.
artha– dukho ane doShonA kAraNabhUt bandhano adhikAr samApta thayo. have
TunkAmAn sukhanA sthAnarUp mokSha adhikAranun varNan karun chhun. 1.
mangaLAcharaN (savaiyA ekatrIsA)
भेदग्यान आरासौं दुफारा करै ग्यानी जीव,
आतम करम धारा भिन्न भिन्नचरचै।
अनुभौ अभ्यास लहै परम धरम गहै,
करम भरमकौ खजानौ खोलि खरचै।।
यौही मोख मुख धावै केवल निकट आवै,
पूरन समाधि लहै परमकौ परचै।
भयौ निरदौर याहि करनौ न कछु और,
ऐसौ विश्वनाथ ताहि बनारसी अरचै।। २।।
_________________________________________________________________
द्विधाकृत्य प्रज्ञाक्रकचदलनाद्बन्धपुरुषौ
नयन्मोक्षं साक्षात्पुरुषमुपलम्भैकनियतम्।
इदानीमुन्मज्जत्सहजपरमानन्दसरसं
परं पूर्ण ज्ञानं कृतसकलकृत्यं विजयते।। १।।

Page 213 of 444
PDF/HTML Page 240 of 471
single page version

background image
mokSha dvAr 213
shabdArtha– charachai = jANe. kharachai = dUr kare. parachai = oLakhe. niradaur =
sthir. vishvanAth = sansArano svAmI. arachai = vandan kare chhe.
artha– gnAnI jIv bhedavignAnanI karavatathI AtmapariNati ane
karmapariNatine bhinna karIne temane judIjudI jANe chhe ane anubhavano abhyAs tathA
ratnatrayanun grahaN karIne gnAnAvaraNAdi karma athavA rAg-dveSh Adi vibhAvano
khajAno khAlI karI nAkhe chhe. A rIte te mokShanI sanmukh doDe chhe. jyAre kevaLagnAn
tenI samIp Ave chhe tyAre pUrNa gnAn prApta karIne paramAtmA banI jAy chhe ane
sansAranun bhaTakavun maTI jAy chhe tathA karavAnun kAI bAkI rahetun nathI arthAt kRutakRutya
thaI jAy chhe. AvA trilokInAthane panDit banArasIdAsajI namaskAr kare chhe. 2.
samyaggnAnathI AtmAnI siddhi thAy chhe. (savaiyA ekatrIsA)
काहू एक जैनी सावधान ह्वै परम पैनी,
ऐसी बुद्धि छैनी घटमांहि डार दीनी है।
पैठी नो करम भेदि दरव करम छेदि,
सुभाउ विभाउताकी संधि सोधि लीनी है।।
तहां मध्यपाती होय लखी तिन धारा दोय,
एक मुधामई एक सुधारस–भीनी है।
मुधासौं विरचि सुधासिंधुमैं मगन भई,
ऐती सब क्रियाएक समै बीचि कीनी है।। ३।।
shabdArtha– sAvadhAn = pramAd rahit. painI = tIkShNa. paiThI = ghUsI. sandhi =
milanasthAn. madhyapAtI = vachche paDIne. mudhAmaI = agnAnamay. sudhAras =
amRutaras. virachi = chhoDIne.
_________________________________________________________________
प्रज्ञाछेत्री शितेयं कथमपि निपुणैः पातिता सावधानैः
सूक्ष्मेऽन्तःसन्धिबन्धे निपतति रभसादात्मकर्मोभयस्य।
आत्मानं मग्नमन्तःस्थिरविशदलसद्धाम्नि चैतन्यपूरे
बन्धं चाज्ञानभावे नियमितमभितः कुर्वती भिन्नभिन्नौ।। २।।