Page 177 of 315
PDF/HTML Page 201 of 339
single page version

कर्पटेन सर्व शरीरं प्रच्छाद्य स्तनं दादाति । रात्रौ तु १गृहपिण्डारेण सह कुकर्म करोति (?) । तद्दर्शनात् संजातवैराग्योऽहं संवलार्थं२ सुवर्णशलाकां वंशयष्टिमध्ये निक्षिप्य तीर्थयात्रायां निर्गतः । अग्रे गच्छतश्च ममैकबटुको मिलितो न तस्य विश्वासं गच्छाम्यहं यष्टिरक्षां यत्नतः करोमि । तेनाकलिता सा यष्टिःसगर्मेति । एकदा रात्रौ कुंभकारगृहे निद्रां कृत्वा द्राद्गत्वा तेन निजमस्तके लग्नं कुथितं तृणमालोक्यातिकुक्कुटेन ममाग्रतो, हा हा मया परतृणमदत्तं ३

ममागत्य मिलितः । भिक्षार्थं गच्छतस्तस्यातिशुचिरयमिति मत्वा विश्वसितेन मया यष्टिः कुक्कुरादिनिवारणार्थं समर्पिता । तां गृहीत्वा स गतः (२) । ततो मया महाटव्यां गच्छतातिवृद्धपक्षिणोऽतिकुर्कुटं दृष्टं । यथा एकस्मिन् महति वृक्षे मिलिताः पक्षिगणो रात्रावेकेनातिवृद्धपक्षिणा निजभाषया भणितो रे रे पुत्राः ! अहं अतीव गन्तुं न शक्नोमि । sAthe vyabhichAr (kukarma) kare chhe. te dekhIne mane vairAgya thayo ane musApharInA kharcha mATe suvarNanI lagaDIne vAnsanI lAkaDImAn nAkhIne hun tIrthayAtrAe nIkaLyo chhun.

2. AgaL jatAn mane ek brahmachArI chhokaro maLyo. hun teno vishvAs rAkhato nahi. hun lAkaDInI rakShA (tenAthI) yatnapUrvak karato ane lAkaDI hun sAthe ja rAkhato. tethI te bALak – chhokaro samajI gayo ke A lAkaDInI andar k kdhan chhe. ek divas rAtre kumbhAranA gher Ungh laI savAre tyAnthI nIkaLIne dUr jatAn potAnA mastak par saDelun taNakhalun lAgelun joIne kapaTavash mArI AgaL te bolyo —

‘‘hAy hAy! pArakAnun tRuN ApyA vinA men lIdhun em kahIne pAchho jaIne kumbhAranA ghar AgaL tyAn ja tRuN nAkhIne divasanA ante mane te maLyo. jyAre men bhojan karI lIdhun hatun. ‘‘A bahu pavitra chhe’’ em mAnI vishvAs lAvI men bhikShA mATe jatAn tene kUtarAn vagere hAnkavA mATe lAkaDI ApI. te laIne te chAlyo gayo.

3. pachhI mahAaraNyamAn thaIne jatAn ek ativRuddha pakShInun mahAkapaT mArA jovAmAn Avyun. te A pramANe —

ek moTA vRukSha upar ghaNA pakShIonun ToLun maLyun hatun. rAtre ek ativRuddha pakShIe potAnI bhAShAmAn kahyun ‘‘re re putro! hun bahu chAlI shakun tem nathI. bhUkhathI pIDit thaIne १. पिण्डारो महिषी वाले क्षेपक्षेपण शाखि । २. शान्बलार्थमिति ख, ग । ३. हिसितं घ ।

Page 178 of 315
PDF/HTML Page 202 of 339
single page version

बुभुक्षितमनाः कदाचिद्भवत्पुत्राणां भक्षणं करोमि चित्तचापल्यादतो मम मुखं प्रभाते बध्वा सर्वेऽपि गच्छन्तु । तैरुक्तं हा हा जात ! पितामहस्त्वं किं तवैतत् संभाव्यते ? तेनोक्तं — ‘‘बुभुक्षितः किं न करोति पापं’’ इति । एवं प्रभाते तस्य पुनर्वचनात् तन्मुखं बद्ध्वा ते गताः । स च बद्धो गतेषु चरणाभ्यां मुखाद्बन्धनं१ दूरीकृत्वा तद्बालकान् भक्षयित्वा तेषामागमनसमये पुनः चरणाभ्यां बन्धनं मुखे संयोज्यातिकुर्कुटेन क्षीणोदरो भूत्वा स्थितः (३) । ततो नगरगतेन चतुर्थमतिकुर्कुटं दृष्टं मया । यथा तत्र नगरे एकश्चौरस्तपस्विरूपं धृत्वा बृहच्छिलां च मस्तकस्योपरि हस्ताभ्यामूर्ध्वं गृहीत्वा नगरमध्ये तिष्ठति दिवा रात्रौ चातिकुकुर्टेन ‘अपसर जीव पादं ददामि, अपसर जीव पादं ददामीति’ भणन् भ्रमति । ‘अपसरजीवेति’ चासौ भक्तसर्वजनैर्भण्यते । स च गर्तादिविजनस्थाने दिगवलोकनं कृत्वा सुवर्णभूषित- मेकाकिनं प्रणमन्तं तया शिलया मारयित्वा तद्रव्यं गृह्णाति (४) । इत्यतिकुर्कुटचतुष्टयमालोक्य kadAchit chittanI chanchaLatAne lIdhe hun tamArAn bachchAnun bhakShaN karI jAun; tethI savAre mArun mukh bAndhIne badhAn jAo.’’

pakShIoe kahyun ‘‘hAy hAy! bApu, tame to dAdA, tamane e kem sambhave?’’ teNe kahyun ‘‘bhUkhyo shun pAp nathI karato?’’ em savAre tenA pharIthI kahevAthI tenun mukh bAndhIne (badhAn) gayA. teo jyAre gayA tyAre bandhAyelo te be pagathI mukhanun bandhan dUr karIne temanAn bachchAn khAI jato ane temanA AvavAnA samaye pharIthI pag vaDe mukhe bandhan bAndhIne atikapaTathI bhUkhyun (kShIN) peT karIne paDI raheto.

4. pachhI ek nagaramAn jatAn chothun mahAkapaT mArA jovAmAn Avyun. te A rIte —

tyAn nagaramAn ek chor tapasvInun rUp dhAraN karIne be hAth vaDe mastak upar moTI shilA Unche pakaDI rAkhIne rAt – divas atikapaTathI ‘he jIv! AghA khaso, hun pag mAnDun chhun. he jIv! AghA khaso, hun pag mAnDun chhun.’ em bolato bolato bhamato hato. tenA sarva bhaktajano tene ‘apasar jIv’ evA nAmathI kahevA lAgyA. te chor jyAre koI tene khADA Adi nirjan sthAnamAn maLe to badhI taraph najar nAkhIne suvarNathI vibhUShit, praNAm karatA evA ekalA (mANas)ne te shilAthI mArI nAkhI tenun dhan laI leto. १. बन्धनमुत्तार्य घ ।

Page 179 of 315
PDF/HTML Page 203 of 339
single page version

मया श्लोकोऽयं कृतः —

इति कथयित्वा तलारं धीरयित्वा सन्ध्यायां ब्राह्मणः शिक्यतपस्विसमीपं गत्वा तपस्विप्रतिचारकैर्निर्घाटयमानोजोऽपि रात्र्यन्धो भूत्वा तत्र पतित्वैकदेशे स्थितः । ते च प्रतिचारकाः रात्र्यन्धपरीक्षणार्थं तृणकट्टिकांगुल्यादिकं तस्याक्षिसमीपं नयन्ति । स च पश्यन्नपि न पश्यति । बृहद्रात्रौ गुहायामन्धकूपे नगरद्रव्यं ध्रियमाणमालोक्य तेषां खादनपानादिकं वालोक्य१ प्रभाते राज्ञा मार्यमाणस्तलारो रक्षितः तेन रात्रिदृष्टमावेद्य । स शिक्यस्थस्तपस्वी चौरस्तेन तलारेण बहुकदर्थनादिभिः कदर्थ्यमानो मृत्वा दुर्गतिं गतस्तृतीयाव्रतस्य ।

evAn chAr tIvra kapaT joIne men A shlok banAvyo chhe —

putrane nahi sparshatI nArI, tRuNaahinsak brAhmaN, vanamAn kAShThamukh pakShI ane nagaramAn apasarajIvak — e chAr mahAkapaT men joyA.

em kahI koTavALane dhIraj ApIne sandhyAsamaye brAhmaN sInkAmAn rahevAvALA tapasvI pAse gayo ane tapasvInA nokaroe tene tyAnthI hAnkI kADhavA mAnDyo, paN rAtri – andh (ratAndhaLo) thaIne tyAn ek ThekANe paDI rahyo. te nokaro te ratAndhaLAnI parIkShA karavA mATe tRuN – kanDuk, AngaLI vagere tenI Ankh samIp lAvatA, parantu te dekhavA chhatAn na dekhato rahyo.

pAchhalI rAtre guphArUpI andhakUpamAn rAkhelun nagaranun dhan teNe joyun ane temanAn khAn – pAnAdik paN joyAn. savAre teNe je kAI rAtre joyelun te kahIne rAjA dvArA mAryA jatA koTavALane bachAvyo.

koTavALe sInkAmAn besavAvALA tapasvIne bahu prakAre dukhI karyo ane te marIne durgatie gayo.

e pramANe tRutIy avratanI kathA pUrNa thaI. 3. १. खानपानस्त्र्यादिकं चालोक्य घ ।

Page 180 of 315
PDF/HTML Page 204 of 339
single page version

२

माता बहुसुन्दरी तरुणरण्डा पुंश्चली । सा एकदा बध्वा धर्तुं समर्पिताभरणं गृहीत्वा रात्रौ संकेतितजारपार्श्वे गच्छन्ती यमदण्डेन दृष्टा सेविता चैकान्ते । तदाभरणं चानीय तेन निजभार्याया दत्तं । तया च दृष्ट्वा भणितं — १मदीयमिदमाभरणं, मया श्वश्रूहस्ते धृतं’ तद्वचनमाकर्ण्य तेन चिन्तितं या मया सेविता सा मे जननी भविष्यतीति । ततस्तस्या जारसंकेतगृहं गत्वा तां सेवित्वा तस्यामासक्तो गूढवृत्त्या तया सह कुकर्मरतः स्थितः । एकदा तद्भार्ययाऽसहनादतिरुष्टया रजक्याः कथितं । मम भर्ता निजमात्रा सह तिष्ठति । रजक्या च मालाकारिण्याः कथितं । अतिविश्वस्ता मालाकारिणी च कनकमालाराज्ञीनिमित्तं पुष्पाणि

koTavAL (yamadanD) kushIl tyAganA abhAve dukh pAmyo.

AhIradeshamAn nAsik nagaramAn rAjA kanakarath ane rANI kanakamALA hatA. yamadanD temano koTavAl hato. tenI mAtA bahusundarI hatI. te taruN avasthAmAn rAnDI hatI ane vyabhichAriNI hatI.

te ek divas potAnI putravadhUe rAkhavA Apelun ghareNun paherIne rAtre sanket pramANe potAnA yAr pAse jaI rahI hatI. yamadanDe tene dekhI ane ekAntamAn tenun sevan karyun. teNe tenun ghareNun lAvIne potAnI strIne Apyun. teNe joIne kahyun ‘‘A ghareNun mArun chhe, men mArI sAsune te rAkhavA Apyun hatun.’’

tenun vachan sAmbhaLIne teNe (koTavALe) vichAryun ‘‘jene men sevI te mArI mAtA hovI joIe.’’ pachhI tenA yAranA sanket gRuhe jaIne tenAmAn Asakta thaI tene sevato ane potAnun rUp chhupAvI tenI sAthe kukarma (vyabhichAr) karavAmAn rat raheto.

ek divas tenI strIe sahan nahi thavAthI bahu roShe bharAIne dhobaNane kahyun ‘‘mAro pati potAnI mAtA sAthe lAgu chhe.’’ dhobaNe A vAt mAlaNane kahI. mAlaN rANInI ati vishvAsapAtra hatI. te jyAre kanakamALA rANI mATe puShpo laIne gaI tyAre १. आरक्षेण घ । २. अहीरदेशे ख, ग । ३. तलवरो घ । ४. मदीयमाभरणं घ ।

Page 181 of 315
PDF/HTML Page 205 of 339
single page version

गृहीत्वा गता । तया च पृष्टा सा कुतूहलेन, जानासि हे कामप्यपूर्वां१ वार्तां । तया च तलारद्विष्टतया कथितं राज्ञ्याः, देवि ! यमदण्डतलारो२ निजजनन्या सह तिष्ठति । कनकमालया च राज्ञः कथितं । राज्ञा च गूढपुरुषद्वारेण तस्य कुकर्म निश्चित्य ३तलारो ४

परिग्रहनिवृत्यभावात् श्मश्रुनवनीतेन बहुतरं दुःखं प्राप्तं ।

अस्त्ययोध्यायां श्रेष्ठी भवदत्तो भार्या धनदत्ता पुत्रो लुब्धदत्तः वाणिज्येन दूरं गतः । तत्र ५स्वमुपार्जितं तस्य चौरेर्नीतं । ततोऽतिनिर्धनेन६ तेन मार्गे आगच्छता तत्रैकदा गोदुहः७ तक्रं पातुं याचितं । तक्रे पीते स्तोकं नवनीतं कूर्चे लग्नमालोक्य गृहीत्वा चिन्तितं तेन वाणिज्यं भविष्यत्यनेन मे, एवं च तत्संचिन्वतस्तस्य श्मश्रुनवनीत इति नाम जातं । rANIe kutuhalathI tene pUchhyun ‘‘tame koI apUrva vAt jANo chho?’’

mAlaN koTavAL upar dveSh rAkhatI hovAthI teNe rANIne kahI dIdhun ke ‘‘devI! yamadanD koTavAL potAnI mAtA sAthe lAgu chhe.’’

kanakamAlAe e vAt rAjAne kahI. rAjAe chhUpA mANaso dvArA tenun kukarma nakkI karIne koTavALane pakaDyo ane te durgatie gayo.

A chaturtha avratanI kathA chhe. 4. parigrahatyAganA abhAve shmashrunavanIt adhikatar dukh pAmyo.

ayodhyAmAn bhavadatta sheTh ane tenI strI dhanadattA hatAn. temano putra lubdhadatta vepArArthe dUr (desh) gayo. tenun svayam kamAyelun (dhan) choroe laI lIdhun. pachhI bahu nirdhan thaIne tyAn mArge jatAn ek divas teNe govALiyAo pAse chhAsh pIvA mAgI. chhAsh pItAn thoDunk mAkhaN tenI mUchh par lAgyun, teNe te dekhyun ane laI lIdhun. teNe vichAryu ‘‘AnAthI mane vepAr thashe.’’ A rIte te pratidin mAkhaNano sangrah karavA lAgyo. jethI tenun ‘shmashrunavanIt’ evun nAm prachalit thaI gayun. १. कामष्यपूर्ववार्ता घ । २. तलवरो घ । ३. तलवरो घ । ४. निगृहीतो घ । ५. समुपार्जितं द्रव्यं तत्तस्य घ । ६. ततो निर्धनेन घ । ७. गोकुले ख-ग-घ ।

Page 182 of 315
PDF/HTML Page 206 of 339
single page version

एवमेकदा प्रस्थप्रमाणे घृते जाते घृतस्य१ भाजनं पादान्ते धृत्वा शीतकाले तृणकुटीरकद्वारे अग्निं च पादान्ते कृत्वा२ रात्रो संस्तरे पतितः संचिन्तयति, अनेन घृतेन बहुतरमर्थमुपार्ज्य सार्थवाहो भूत्वा ३सामन्तमहासामन्तराजाधिराजपदं प्राप्य क्रमेण सकलचक्रवर्ती भविष्यामि यदा, तदा च मे सप्ततलप्रासादे शय्यागतस्य पादान्ते४ समुपविष्टं स्त्रीरत्नं पादौ मुष्टया ग्रहीष्यति न जानासि पादमर्दनं कर्तुमिति स्नेहेन भणित्वा स्त्रीरत्नमेवंपादेन ताडयिष्यामि, एवं चिन्तयित्वा५

द्वारे संधुक्षितोऽग्निः सुतरां प्रज्वलितः । ततो द्वारे प्रज्वलिते निःसर्तुमशक्तो दग्धो मृतो दुर्गति गतः इच्छाप्रमाणरहितपंचमाव्रतस्य ।।६५।।

e pramANe ek divas prasthapramAN ghI thatAn, ghInun vAsaN paganI AgaL mUkyun ane shiyALAmAn ghAsanI jhUmpaDInAn bAraNe paganI najIk agni saLagAvI bistarA par paDI vichAr karavA lAgyo ‘‘A ghIthI bahu dhan kamAIne hun vepArI thaIsh ane krame – krame sAmanta, mahAsAmanta ane rAjAdhirAjanun pad prApta karIne badhAno chakravartI thaIsh jyAre hun mArA sAt mALanA mahelamAn palangamAn poDhIsh, tyAre pag AgaL beThelI mArI sundar strI hAthanI muThThIthI mArA be pag dAbashe. (te vakhate) ‘‘tane pag dAbatAn AvaDatun nathI’’ — em snehathI kahIne te sundar strIne AvI rIte pagathI lAt mArIsh.’’

em vichArIne chakravartInA rUpanA AveshamAn pag vaDe lAt mArI; tethI te ghInun vAsaN paDI gayun ane bAraNA AgaL saLagAvelo agni te ghIthI vadhu prajvalit thayo. bAraNun saLagatAn te bahAr nIkaLI shakyo nahi, tethI te baLIne marI gayo ane durgati pAmyo.

A pramANe ichchhAparimANarahit pAnchamA avratanI kathA chhe. 5.

bhAvArtha : — 1. hinsAmAn dhanashrI sheTh, 2. asatyamAn satyaghoSh, 3. chorImAn ek tapasvI, 4. kushIlamAn yamadanD koTavAL ane 5. parigrahamAn shmashrunavanIt (lubdhadatta) vaishya — e visheShapaNe prasiddha thayAn chhe.

‘‘........koI rUDun AcharaN thatAn samyakchAritra thayun kahIe chhIe. tyAn jeNe jainadharma angIkAr karyo hoy athavA koI nAnI – moTI pratignA grahaN karI hoy tene shrAvak kahIe १. तस्य घ । २. धृत्वा ग । ३. राज्यपदं । ४. तदुपविष्टं घ । ५. चिन्तयता नेम घ । ६. पतितं घ श्रवणोत्तमाः घ ।

Page 183 of 315
PDF/HTML Page 207 of 339
single page version

यानि चेतानि पंचाणुव्रतान्युक्तानि मद्यादित्रयत्यागसमन्वितान्यष्टौ मूलगुणा भवन्तीत्याह —

‘गृहिणामष्टौ मूलगुणानाहुः’ । के ते ? श्रमणोत्तमा जिनाः । किं तत् ? ‘अणुव्रतपंचकं’ । कैः सह ? ‘मद्यमांसमधुत्यागैः’ मद्यं च मांसं च मधु च तेषां त्यागास्तैः ।।६६।। chhIe. have shrAvak to pancham guNasthAnavartI thatAn ja thAy chhe, parantu pUrvavat upachArathI tene shrAvak kahyo chhe......’’²

jene pAchhaLathI pancham guNasthAn prApta karyun hoy tene ja A upachAr lAgu paDe chhe, bIjAne te lAgu paDato nathI.

vrat sambandhI je draShTAnto (kathArUpe) AvyAn chhe te badhAn A draShTithI samajavAn. 65. je A pAnch aNuvrat kahyAn te madyAdi trayanA tyAgasahit ATh mUlaguN chhe, em kahe chhe —

anvayArtha : — [श्रमणोत्तमाः ] muniomAn uttam gaNadharAdik dev [मद्यमांस- मधुत्यागैः ] madyatyAg, mAnsatyAg ane madhutyAg sAthe [अणुव्रतपंचकम् ] pAnch aNuvratone (ahinsANuvrat, satyANuvrat, achauryANuvrat, brahmacharyANuvrat ane parigrahaparimANaaNuvratane) [गृहिणां ] gRuhasthonAn [अष्टौ ] ATh [मूलगुणान् ] mUlaguN [आहुः ] kahe chhe.

TIkA : — ‘गृहिणां अष्टौ मूलगुणान् आहुः’ gRuhasthonAn ATh mUlaguN kahe chhe. koN te (kahe chhe)? ‘श्रमणोत्तमा’ uttam shramaNo jino. kone (kahe chhe)? ‘अणुव्रतपञ्चकम्’ pAnch aNuvratone, konI sAthe? ‘मद्यमांसमधुत्यागौः’ madya (dAru), mAns ane madhu (madh) temanA tyAg sAthe. १. श्रवणोत्तमाः घ । 2. gujarAtI mokShamArga prakAshak, adhyAy 8, pRuShTha 276.

Page 184 of 315
PDF/HTML Page 208 of 339
single page version

एवं पंचप्रकारमणुव्रतं प्रतिपाद्येदानीं त्रिप्रकारं गुणव्रतं प्रतिपादयन्नाह —

bhAvArtha : — 1. madyatyAg, 2. mAnsatyAg, 3. madhutyAg sahit, 4. ahinsANuvrat, 5. satyANuvrat, 6. achauryANuvrat, 7. brahmacharyANuvrat ane 8. parigrah-parimANaaNuvrat — e shrAvakanA ATh mUlaguN chhe.

ATh mUlaguN sambandhI keTalAk AchAryonI vivakShAmAn bhed chhe, paN temAn virodh nathI.

shrI samantabhadrAchArye A granthamAn (shlok 66mAn) traN makAr (madya, mAns ane madhu)nA tyAg sahit, ahinsAdi pAnch aNuvratanA pAlanane ATh mUlaguN kahyA chhe.

shrI amRutachandrAchArye puruShArthasiddhi – upAyamAn gAthA 61mAn kahyun chhe ke, ‘‘hinsAno tyAg karavAnI ichchhA rAkhanAr puruShe pratham ja yatnapUrvak madya, mAns ane madhu tathA pAnch udumbar phaLono tyAg karavo joIe; ane shlok 42mAn kahyun chhe ke, ‘‘samasta hinsAdi pAnch pAp kahyAn chhe te hinsA ja chhe,’’ tethI traN prakAranA tyAgamAn ahinsAdi pAnch aNuvratonun pAlan paN svayam AvI jAy chhe.

chAritrapAhuDamAn gAthA 23, pRuShTha 95nI hindI TIkAmAn panDit jayachandajI chhAbaDAe lakhyun chhe ke —

‘‘pAnch udumbar ane madya, mAns ane madhusahit — A AThano tyAg karavo te ATh mUlaguN chhe, athavA koI granthamAn em kahyun chhe ke jo pAnch aNuvrat pALe ane madya, mAns tathA madhuno tyAg kare – evA ATh mUlaguN chhe. AmAn virodh nathI, vivakShAbhed chhe.

pAnch udumbar phaL ane traN makArano tyAg karavAmAn je vastuomAn sAkShAt tras jIv dekhe te sarvane bhakShaN kare nahi.....to AmAn to ahinsA – aNuvrat Avyun.......’’

A pramANe ATh mUlaguN sambandhI AchAryonA kathanonA bhAvamAn pher nathI, em samajavun. 66.

e pramANe pAnch prakAranAn aNuvratonun pratipAdan karIne have traN prakAranAn guNavratonun pratipAdan kare chhe —

Page 185 of 315
PDF/HTML Page 209 of 339
single page version

‘आख्यान्ति’ प्रतिपादयन्ति । कानि ? ‘गुणव्रतानि’ । के ते ? ‘आर्याः’ गुणैर्गुणवद्भिर्वा अर्यन्ते प्राप्यन्त इत्यार्यास्तीर्थकरदेवादयः । किं तद्गुणव्रतं ? ‘दिग्व्रतं’ दिग्विरतिं । न केवलमेतदेव किन्तु ‘अनर्थदण्डव्रतं’ चानर्थदण्डविरतिं । तथा ‘भोगोपभोग- परिमाणं’ सकृद्भुज्यत इति भोगोऽशनपानगन्धमाल्यादिः पुनः पुनरुपभुज्यत इप्युपभोगो १

कस्माद्गुणवतान्युच्यन्ते ? ‘अनुबृंहणात्’ वृद्धिं नयनात् । केषां ? ‘गुणानाम्’ अष्टमूल- गुणानाम् ।।६७।।

anvayArtha : — [आर्याः ] tIrthankar devAdi [गुणानाम् ] ATh mUlaguNonI [अनुबृंहणात् ] vRuddhi karanAr hovAthI [दिग्व्रतम् ] digvratane, [अनर्थदण्डव्रतम् ] anarthadanDavratane [च ] ane [भोगोपभोगपरिमाणम् ] bhogopabhogaparimAN vratane [गुणव्रतानि ] guNavrat [आख्यान्ति ] kahe chhe.

TIkA : — ‘आख्यान्ति’ kahe chhe. shun? ‘गुणव्रतानि’ guNavrato. koN te (kahe chhe)? ‘आर्याः’ guNothI vA guNavAnothI prApta thAy te Aryo – tIrthankar devAdi, te kayun guNavrat? ‘दिग्व्रतं’ digviratine, keval e ja nahi, kintu ‘अनर्थदण्डव्रतम्’ anarthadanDaviratine tathA ‘भोगोपभोगपरिमाणम्’ ek vakhat bhogavAy te bhog – bhojan, pAn, gandh, mAlA Adi ane vAramvAr bhogavAy te upabhog — vastra, AbhUShaN, vAdan, strIjananun sevan Adi – te bannenun (bhog – upabhoganun) kALanA niyamanathI (maryAdAthI) athavA jIvanaparyant parimAN (maryAdA) karavun tene (bhogopabhogaparimANane) – e traN guNavrato kem kahevAy chhe? ‘अनुबृंहणात्’ vRuddhi karavAthI. konI? ‘गुणानाम्’ ATh mUlaguNonI.

bhAvArtha : — 1. digvrat, 2. anarthadanDavrat ane 3. bhogopabhogaparimANavrat — e traN guNavrat chhe. teo ATh mUlaguNonI vRuddhi kare chhe, tethI tIrthankaradev temane guNavrat kahe chhe. १. स्त्रीजनोपसेवनादि स्र जंफ नादि घ ।

Page 186 of 315
PDF/HTML Page 210 of 339
single page version

तत्र दिग्व्रतस्वरूपं प्ररूपयन्नाह —

‘दिग्व्रतं’ भवति । कोऽसौ ? ‘संकल्पः’ । कथंभूतः ? ‘अतोऽहं बहिर्न यास्यामी’त्येवंरूपः । किं कृत्वा ? ‘दिग्वलयं परिगणितं कृत्वा’ समर्याद कृत्वा । कथं ? ‘आमृति’ मरणपर्यन्तं यावत् । किमर्थं ? ‘अणुपापविनिवृत्त्यै’ सूक्ष्मस्यापि पापस्य विनिवृत्त्यर्थम् ।।६८।।

je ek ja vakhat bhogavavAmAn Ave te bhog kahevAy chhe. jem ke bhojan, pAn, gandh, puShpa – mALA vagere. ane je vAramvAr bhogavavAmAn Ave tene upabhog kahevAy chhe. jem ke vastra, AbhUShaN, makAn, vAdan, strIjan vagere. (juo shlok 83).

bhog ane upabhog e banne prakAranI vastuonI tyAg – maryAdA niyamapUrvak athavA yamapUrvak hoy chhe. je tyAg amuk kALanI maryAdAthI karavAmAn Ave tene niyam kahe chhe ane je tyAg jIvanaparyant karavAmAn Ave tene yam kahe chhe. (juo, shlok 87). 67.

temAn digvratanA svarUpanun prarUpaN karIne kahe chhe —

anvayArtha : — [अणुपापविनिवृत्त्यै ] sUkShma pApothI (paN) nivRutta (mukta) thavA mATe [दिग्वलयम् ] dishAonA samUhane (dashe dishAone) [परिगणितम् ] maryAdit [कृत्वा ] karIne [अतः ] enAthI [बहिः ] bahAr [अहम् ] hun [आमृति ] maraNaparyanta [न यास्यामि ] nahi jAun, [इति ] evo [संकल्पः ] sankalpa vA pratignA karavI te [दिग्व्रतं ] digvrat chhe.

TIkA : — ‘दिग्व्रतं’ digvrat chhe, te shun chhe? ‘संकल्पः’ sankalpa, kevo (sankalpa)? ‘अतः बहिः न यास्यामि’ ‘hun AnAthI bahAr nahi jAun’ — evA prakArano. shun karIne? ‘दिग्वलयं परिगणितं कृत्वा’ dishAonA samUhanI (dashe dishAonI) sImA bAndhIne (temanI maryAdA karIne) shI rIte? ‘आमृति’ maraNaparyanta. shA mATe? ‘अणुपापविनिवृत्त्यै’ sUkShma pApanI (paN) nivRutti mATe.

Page 187 of 315
PDF/HTML Page 211 of 339
single page version

तत्र दिग्वलयस्य परिगणितत्वे कानि मर्यादा इत्याह —

मकराकरसरिदटवीगिरिजनपदयोजननानि मर्य्यादाः ।

प्राहुर्दिशां दशानां प्रतिसंहारे प्रसिद्धानि ।।६९।।

‘प्राहुर्मर्यादाः’ । कानीत्याह — ‘मकराकरेत्यादि’ — मकराकरश्च समुद्रः सरितश्च नद्यो

bhAvArtha : — sUkShma pApothI paN bachavA mATe dashe dishAonI maryAdA karIne (parimAN karIne), ‘tenI bahAr hun jIvanaparyant jaIsh nahi’ evA sankalpane – pratignAne digvrat kahe chhe.

pAnch guNasthAnavartI aNuvratadhArIne sthUL pApono to hammeshA sarvatra tyAg hoy chhe, parantu sUkShma pApono tyAg hoto nathI. tene sUkShma pAp sambandhI atyAgabhAv hovAthI dravyahinsAnA abhAvamAn paN tene sUkShma pAp sambandhI karmabandh thAy chhe. A nirarthak karmabandh aTakAvavA mATe tathA tyAgabhAvanI vRuddhi mATe te dashe dishAonI maryAdA karI, maryAdAnI bahAr jIvanaparyanta nahi javAnI pratignA kare chhe. A pratignAthI maryAdA bahAr pAnche pApano (sthUL ane sUkShmano) sarvathA jIvanaparyanta tyAg thaI javAthI teno te tyAg mahAvrat jevo hoy chhe. (juo gAthA 70)

digvratamAn kShetra sImit (maryAdit) rahevAthI tyAgabhAvamAn vRuddhi thAy chhe — ahinsAvrat puShTa thAy chhe ane lobhavRutti maryAdit thaI jAy chhe. 68.

tyAn digvratanun parimAN karavAmAn maryAdA kevA prakAranI hoy chhe te kahe chhe —

anvayArtha : — gaNadharAdik [दशानाम् ] ¹dashe [दिशाम् ] dishAonun [प्रतिसंहारे ] parimAN karavAmAn (sankoch karavAmAn) [प्रसिद्धानि ] prasiddha [मकराकर- सरिदटवीगिरिजनपदयोजनानि ] samudra, nadI, jangal, parvat, desh ane yojanane [मर्यादाः ] maryAdA [प्राहुः ] kahe chhe.

TIkA : — ‘प्राहुर्मर्यादाः’ maryAdA kahe chhe. kone kahe chhe? ‘मकराकरेत्यादि’ 1. chAr dishAo — pUrva, pashchim, uttar, dakShiN; chAr vidishAo – ishAn, agni, naiRUtya ane vAyavya;

Page 188 of 315
PDF/HTML Page 212 of 339
single page version

गंगाद्याः, अटवी दंडकारण्यादिका, गिरिश्च पर्वतः सह्यविन्ध्यादिः, जनपदो देशो वराट१ – वापीतटादिः, ‘योजनानि’ विंशतित्रिंशदादिसंख्यानि । किंविशिष्टान्येतानि ? ‘प्रसिद्धानि’ दिग्विरतिमर्यादानां दातुर्गृहीतुश्च प्रसिद्धानि । कासां मर्यादाः ? ‘दिशां’ । कतिसंख्यावच्छिन्नानां ‘दशानां’ । कस्मिन् कर्त्तव्ये सति मर्यादाः ? ‘प्रतिसंहारे’ इतः परतो न यास्यामीति व्यावृतौ ।।६९।। मकराकरः eTale samudra, सरितः gangA vagere nadIo, अटवी danDakAraNya Adi jangalo, गिरिः sahyAdri, vindhyAdi parvat, जनपदः virAT, vApItaT Adi desh ane ‘योजनानि’ vIs, trIs Adi sankhyAmAn yojano, teo kevA prakAranAn chhe? ‘प्रसिद्धानि’ digviratinI maryAdAo ApanAr ane grahaN karanArane prasiddha (jANItAn) chhe. konI maryAdA? ‘दिशां’ dishAonI. keTalI sankhyAnA vibhAgavALI (dishAonI)? ‘दशानां’ dash. kyA kartavyamAn maryAdA? ‘प्रतिसंहारे’ ‘ahInthI bIje (AgaL) jaIsh nahi’ evI maryAdArUp – vyAvRuttirUp kAryamAn.

bhAvArtha : — digvratamAn, lokamAn samudra, nadI, jangal, parvat, desh, yojan vagere je prasiddha chhe, tenAthI chAr dishA, chAr vidishA ane upar tathA nIche – em dashe dishAmAn javA – AvavA mATe pratignApUrvak maryAdA karI jindagIparyant A maryAdAnI bahAr na javun – tene digvrat kahe chhe.

ahIn pahAD vagere tathA havAI jahAjathI upar chaDavAnI apekShAe uparanI dishAmAn ane kUvA ke samudrAdimAn nIche javAnI apekShAe nIchenI dishAnun grahaN samajavun. upar – nIche javA mATe je maryAdA bAndhI hoy te maryAdAnI bahAr na javun.

digvratanA dhArak puruSho evo niyam kare chhe ke hun amuk dishAmAn amuk samudra sudhI, amuk nadI sudhI, amuk aTavI sudhI, amuk desh sudhI ke ATalA yojan sudhI jaIsh, tenI bahAr nahi jAun.

parigrahanI lAlasAo ochhI thatAn em karavAthI hinsAdi pAp svayamev aTakI jAy chhe. 69. १. वरतटादिः घ ।

Page 189 of 315
PDF/HTML Page 213 of 339
single page version

एवं दिग्विरतिव्रतं धारयतां मर्यादातः परतः किं भवतीत्याह —

‘अणुव्रतानि प्रपद्यन्ते’ । कां ? ‘पंचमहाव्रतपरिणतिं’ । केषां ? ‘धारयतां’ । कानि ? ‘दिग्व्रतानि’ । कुतस्तत्परिणतिं प्रपद्यन्ते । ‘अणुपापप्रतिविरतेः’ सूक्ष्ममपि पापं प्रतिविरतेः व्यावृत्तेः । क्व ? ‘बहिः’ । कस्मात् ? ‘अवधेः’ कृतमर्यादायाः ।।७०।।

e pramANe digvirati vrat dhAraN karanArAone maryAdAnI bahAr shun thAy chhe te kahe chhe —

anvayArtha : — [अवधेः ] karelI maryAdAnI [बहिः ] bahAr [अणुपापंप्रतिविरतेः ] sUkShma pAponA tyAgathI [दिग्व्रतानि ] digvrato [धारयताम् ] dhAraN karanArAonAn [अणुव्रतानि ] aNuvrat, [पञ्चमहाव्रतपरिणतिम् ] pAnch mahAvratonI pariNatine (sadrashatAne) [प्रपद्यन्ते ] prApta thAy chhe.

TIkA : — ‘अणुव्रतानि प्रपद्यन्ते’ aNuvrato prApta thAy chhe. kone? ‘पञ्चमहाव्रतपरिणतिम्’ pAnch mahAvratonI pariNatine. konAn (aNuvrat)? ‘धारयताम्’ dhAraN karanArAonAn. shun? ‘दिग्व्रतानि’ digvrato. shAthI temanI (mahAvratonI) pariNatine prApta thAy chhe? ‘अणुपापंप्रतिविरतेः’ sUkShma pAponA (paN) tyAgathI. kayAn? ‘बहिः’ bahAr. konI (bahAr)? ‘अवधेः’ karelI maryAdAnI (bahAr).

bhAvArtha : — karelI maryAdAnI bahAr sUkShma hinsAdik pAponA tyAgathI, digvratadhArIonAn aNuvrat pAnch mahAvratonA pariNAmane prApta thAy chhe arthAt upachArathI teo mahAvrat kahevAy chhe, parantu antarangamAn mahAvratonA nimittarUp ghAtak pratyAkhyAnAvaraN kaShAyanI sattA rahevAthI teo paramArthata mahAvrat kahI shakAtAn nathI.

digvratadhArIne karelI maryAdAnI bahAr tRuShNA ghaTI jAy chhe. bahAranA kShetra sambandhI koI prakArano vikalpa manamAn utpanna thato nathI ane tras – sthAvar jIvonI hinsAnA AsravabhAvano abhAv thAy chhe. A kAraNathI te maryAdA bahAranA kShetramAn mahAvratI samAn AcharaN kare chhe. 70.

Page 190 of 315
PDF/HTML Page 214 of 339
single page version

तथा तेषां तत्परिणतावपरमपि हेतुमाह : —

‘चरणमोहपरिणामा’ भावरूपाश्चारित्रमोहपरिणतयः । ‘कल्प्यन्ते’ उपचर्यन्ते । किमर्थं ? महाव्रतनिमित्तं । कथंभूताः सन्तः ? ‘सत्वेन’ ‘दुःखधारा’ अस्तित्वेन महता कष्टेनावधार्यमाणाः सन्तोऽपि तेऽस्तित्वेन लक्षयितुं न शक्यन्त इत्यर्थः । कुतस्ते दुखधाराः ? ‘मन्दतरा’ अतिशयेनानुत्कटाः । मन्दतरत्वमप्येषां कुतः ? ‘प्रत्याख्यानतनुत्वात्’ । प्रत्याख्यान- शब्देन हि प्रत्याख्यानावरणाः द्रव्यक्रोधमानमायालोभा गृह्यन्ते । नामैकदेशे हि प्रवृत्ताः शब्दा नाम्न्यपि वर्तन्ते भीमादिवत् । प्रत्याख्यानं हि सविकल्पेन हिंसादिविरतिलक्षणः संयमस्तदा-

tathA temane (aNuvratone) mahAvratonA pariNAmane paN prApta thavAmAn bIjun kAraN kahe chhe —

anvayArtha : — [प्रत्याख्यानतनुत्वात् ] pratyAkhyAnAvaraN kaShAyano mand uday hovAthI [मंदतराः ] atyant mand avasthAne prApta thayel, [सत्त्वेनदुःखधाराः ] astitvapaNe (teo chhe evA hayAtI rUpe) mahAmushkelIthI jANavAmAn Ave tevA [चरणमोहपरिणामाः ] chAritramohanIyanAn pariNAmone [महाव्रताय प्रकल्प्यन्ते ] mahAvrat jevA kalpavAmAn Ave chhe.

TIkA : — ‘चरणमोहपरिणामाः’ bhAvarUp chAritramohanA pariNAmo ‘प्रकल्प्यन्ते’ kalpavAmAn Ave chhe – upachArathI kahevAmAn Ave chhe. shA rUpe? mahAvrat tarIke. kevAn te pariNAmo? ‘सत्त्वेन दुःखधाराः’ ‘teonun astitva chhe’ – em mahAmushkelIe nirdhAr karI shakAy tevA – astipaNe paN teo lakShamAn na AvI shake tevA. shAthI teo mahAmushkelIe nirdhAr karI shakAy tevA chhe? ‘मन्दतराः’ atishay mand chhe evA hotA thakA. teo atimand paN shAthI chhe? ‘प्रत्याख्यानतनुत्वात्’ pratyAkhyAn shabdathI pratyAkhyAnAvaraN dravya krodh – mAn – mAyA – lobh samajavAn, kAraN ke nAmanA ekadeshane kahenArA shabdo AkhA nAmane paN batAve chhe, bhImAdinI mAphak. (jem bhIm kahevAthI bhImasen samajAy chhe

Page 191 of 315
PDF/HTML Page 215 of 339
single page version

वृण्वन्ति ये ते प्रत्याख्यानावरणा द्रव्यक्रोधादयः, यदुदये ह्यात्मा कार्स्न्यात्तद्विरतिं कर्तुं न शक्नोति, अतो द्रव्यरूपाणां क्रोधादीनां तनुत्वान्मन्दोदयत्वाद्भावरूपाणामेषां मन्दतरत्वं सिद्धं ।

ननु कुतस्ते महाव्रताया कल्प्यन्ते न पुनः साक्षान्महाव्रतरूपा भवन्तीत्याह : —

tem) kem ke pratyAkhyAn shabdano artha vikalpapUrvak hinsAdi pAponA tyAgarUp sanyam thAy chhe; te sanyamane je AvaraN kare teo arthAt jemanA udayathI A jIv hinsAdi pApono sampUrNapaNe tyAg karavA mATe samartha thaI shakato nathI teo pratyAkhyAnAvaraN krodh, mAn, mAyA, lobh kahevAy chhe. tethI dravyarUp krodhAdinA pAtaLApaNAnA nimitte – mand udayanA nimitte bhAvarUp chAritramohanA pariNAmonun atyant mandapaNun siddha chhe.

bhAvArtha : — ‘pratyAkhyAnAvaraN’ kaShAyanun mand pariNaman hovAthI chAritramohanIy karmanA pariNAm paN mandatar thaI jAy chhe. teo ‘chhe’ vidyamAn chhe evun paN mahA mushkelIthI nakkI karI shakAy chhe, kintu te pariNAmo mahAvratone vikRut kare chhe, kAraN ke temane pratyAkhyAnAvaraN kaShAyano uday chhe ane jyAn sudhI kaShAy – vedanIyanI trIjI chokaDI (pratyAkhyAnAvaraN krodh – mAn – mAyA – lobh)no abhAv na kare, tyAn sudhI mahAvrat pragaTe nahi — evo siddhAnta chhe.

karelI maryAdAonI bahAranA kShetromAn sthAvar jIvonI hinsA, chorI Adi sUkShma pAponI pravRuttiono tathA potAnA nimitte thavA sambhavit virodhI, ArambhI ane udyamI sthUL hinsAno parityAg hovAthI, guNavratI shrAvakanAn aNuvrat upachArathI mahAvratapaNAne pAme chhe. 71.

temAn (digvratamAn maryAdAnI bahAr shrAvakanAn aNuvratomAn) mahAvratanI kalpanA kem karavAmAn Ave chhe (arthAt upachArathI teo mahAvrat kem kahevAy chhe) ane teo sAkShAt mahAvratarUp kem nathI? te kahe chhe —

anvayArtha : — [हिंसादीनाम् ] hinsA Adik [पञ्चानाम् ] pAnch [पापानाम् ]

Page 192 of 315
PDF/HTML Page 216 of 339
single page version

‘त्यागस्तु’ पुनर्महाव्रतं भवति । केषां त्यागः ‘हिंसादीनां’ ‘पंचानां’ । कथंभूतानां ‘पापानां’ पापोपार्जनहेतुभूतानां । कैस्तेषां त्यागः ‘मनोवचःकायैः’ । तैरपि कैः कृत्वा त्यागः ? ‘कृतकारितानुमोदैः’ । अयमर्थ : — हिंसादीनां मनसा कृतकारितानुमोदैस्त्यागः । तथा वचसा कायेन चेति । केषां तैस्त्यागो महाव्रतं ? ‘महतां’ प्रमत्तादिगुणस्थानवर्तिनां विशिष्टात्मनाम् ।।७२।। pApono [मनोवचःकायैः ] man, vachan ane kAyathI tathA [कृतकारितानुमोदैः ] kRut, kArit ane anumodanAthI [त्यागः ] tyAg karavo te [महताम् ] (chhaThThA Adi guNasthAnavartI) mahApuruShonun [महाव्रतम् ] mahAvrat chhe.

TIkA : — ‘त्यागस्तु’ tyAg mahAvrat chhe. kono tyAg? ‘हिंसादीनां पञ्चानाम्’ hinsAdi pAnchano. kevA (pAnchano)? ‘पापानाम्’ pApanA upArjanamAn kAraNabhUt (hinsAdi pApono). temano tyAg konI dvArA? ‘मनोवचःकायैः’ man, vachan ane kAy dvArA. vaLI tethI paN shI rIte tyAg? ‘कृतकारितानुमोदैस्त्यागः’ kRut, kArit ane anumodanAthI tyAg. artha e chhe ke – hinsAdino (pAnch pApono) manathI kRut, kArit ane anumodanAthI tyAg; vachanathI kRut, kArit ane anumodanAthI tyAg ane kAyathI kRut, kArit ane anumodanAthI tyAg. temanAthI (kRut, kArit ane anumodanAdi nav koTithI) tyAgarUp mahAvrat kone hoy chhe? ‘महताम्’ pramattAdi guNasthAnavartI vishiShTa mahAtmAone. (hinsAdi pAnch pApono kRut, kArit ane anumodanA Adi nav koTithI tyAg karavo – te mahAvrat chhe.)

bhAvArtha : — man, vachan, kAy tathA kRut, kArit, anumodanAnA bhAvathI – e nav vikalpothI arthAt manathI kRut, kArit, anumodanA bhAvathI; vachanathI kRut, kArit, anumodanAbhAvathI ane kAyathI kRut, kArit, anumodanAbhAvathI — em nav koTithI hinsAdik pApono parityAg karavo te mahAvrat kahevAy chhe. te mahAvrat pramattasanyat nAmanA chhaThThA guNasthAnathI ja hoy chhe, kem ke temane kaShAyanI traN chokaDIno abhAv hoy chhe.

digvratadhArIone paN maryAdA bahAr pAnch pApono nav koTithI tyAg hoy chhe; parantu temano te tyAg sAkShAt mahAvratarUp nathI, kAraN ke temanA mahAvratane vikRut kare yA ghAte tevo pratyAkhyAnAvaraN krodh – mAn – mAyA – lobhano uday nimitta hoy chhe. tethI digvratadhArIone karelI maryAdAnI bahAr pAnch pApono tyAg sAkShAt mahAvratarUp hoto nathI, parantu te upacharit mahAvratarUp hoy chhe. 72.

Page 193 of 315
PDF/HTML Page 217 of 339
single page version

इदानीं दिग्विरतिव्रतस्यातिचारानाह —

‘दिग्विरतेरत्याशा’ अतीचाराः ‘पंच मन्यन्तेऽ’भ्युपगम्यन्ते । तथा हि । अज्ञानात् प्रमादाद्वा ऊर्ध्वदिशोऽधस्ताद्दिशस्तिर्यंग्दिशश्च व्यतीपाता १विशेषेणातिक्रमणानि त्रयः । तथाऽज्ञानात् प्रमादाद्वा ‘क्षेत्रवृद्धिः’ क्षेत्राधिक्यावधारणं । तथाऽ‘वधीनां’ दिग्विरतेः कृतमर्यादानां ‘विस्मरणं’ मिति ।।७३।।

have digvirati vratanA atichAr kahe chhe —

anvayArtha : — ajANatAthI athavA pramAdathI [ऊर्ध्वाधस्तात्तिर्यग्व्यतिपाताः ] upar, nIche tathA tiryak dishAonI maryAdAnun ullanghan karavun. [क्षेत्रवृद्धिः ] kShetranI maryAdA vadhArI levI ane [अवधीनाम् ] karelI maryAdAonI [विस्मरणम् ] bhUlI javI te [पञ्च ] pAnch [दिग्विरतेः ] digvratanA [अत्याशाः ] atichAro [मन्यन्ते ] mAnavAmAn AvyA chhe.

TIkA : — ‘दिग्विरतेरत्याशाः’ digvratanA atichAro ‘पञ्च मन्यन्ते’ pAnch mAnavAmAn AvyA chhe te A pramANe chhe — agnAnathI (ajANatAthI) vA pramAdathI, ‘ऊर्ध्वाधस्तात्तिर्यग्व्यतिपाताः’ nIchenI dishA, uparanI (Urdhva) dishA tathA tiryak dishAonI maryAdAonun ullanghan karavun, temano visheSh prakAre atikram karavo — e traN (atichAro) tathA ajANatAthI ke pramAdathI ‘क्षेत्रवृद्धिः’ kShetranI vRuddhi karavI ane ‘अवधीनां’ digvratanI karelI maryAdAonun ‘विस्मरणं’ vismaraN thavun ( – e pAnch digvratanA atichAro chhe.)

bhAvArtha : — digvratanA pAnch atichAro mAnavAmAn AvyA chhe ane te nIche pramANe chhe — १. विशेषातिक्रमणानि घ ।

Page 194 of 315
PDF/HTML Page 218 of 339
single page version

१

ajANatAthI ke pramAdathI —

vRukSha AdinA shikhar upar karelI maryAdAnI bahAr chaDhavun.

samudra AdimAn karelI maryAdA karatAn vadhu nIche Utaravun.

karelI maryAdAnun ullanghan jo ajANatAn yA asAvadhAnIthI karavAmAn Ave to tethI anAchArano doSh thato nathI, parantu atichArano doSh lAge chhe. jo irAdApUrvak jANI joIne yA lobhavashAt maryAdAnun ullanghan karavAmAn Ave to tethI vratabhang thAy chhe. A vAt TIkAkAre ‘अज्ञानात् प्रमादात् वा’ shabdo dvArA spaShTa karI chhe. 73.

have anarthadanDanI viratisvarUp bIjA guNavratanun vyAkhyAn karatAn kahe chhe —

anvayArtha : — [व्रतधरागण्य ] vratadhArIomAn pradhAn tIrthankaradev, [दिगवधेः ] dishAonI (karelI) maryAdAnI [अभ्यन्तरम् ] andar [अपार्थकेभ्यः ] prayojanarahit [सपापयोगेभ्यः ] pApasahit man, vachan, kAyanI pravRuttiothI [विरमणम् ] aTakavun (virakta thavun) tene [अनर्थदण्डव्रतम् ] anarthadanDavrat [विदुः ] kahe chhe. १. इदानीं द्वितीयमनर्थदण्डव्रतं इति ख ।

Page 195 of 315
PDF/HTML Page 219 of 339
single page version

‘अनर्थदण्डव्रतं विदु’र्जानन्ति । के ते ? ‘व्रतधराग्रण्यः’ व्रतधारणां यतीनां मध्येऽग्रण्यः प्रधानभूतास्तीर्थंकरदेवादयः । ‘विरमणं व्यावृत्तिः । केभ्यः ? ‘सपापयोगेभ्यः’ पापेन सह योगः सम्बन्धः पापयोगस्तेन सह वर्तमानेभ्यः पापोपदेशाद्यनर्थ- दण्डेभ्यः । किंविशिष्टेभ्यः ? ‘अपार्थकेभ्यः’ निष्प्रयोजनेभ्यः । कथं तेभ्यो विरमणं । ‘अभ्यन्तरं दिगवधेः’ दिगवधेरभ्यन्तरं यथा भवत्येवं तेभ्यो विरमणं । अतएव दिग्विरतिव्रतादस्य भेदः । तद्व्रते हि मर्यादातो बहिः पापोपदेशादिविरमणं अनर्थदण्डविरतिव्रते तु ततोऽभ्यन्तरे तद्विरमणं ।।७४।।

अथ के ते अनर्थदण्डा यतो विरमणं स्यादित्याह —

TIkA : — ‘अनर्थदण्डव्रतं विदुः’ anarthadanDavrat jANe chhe – kahe chhe. koN te (kahe chhe) ‘व्रतधरागण्यः’ vratadhArI muniomAn pradhAnabhUt tIrthankaradev Adi, (kone kahe chhe?) ‘विरमणम्’ vyAvRuttine (viraktine), konAthI (vyAvRutti,) ‘सपापयोगेभ्यः’ pApasahit yog eTale sambandh – te pApayog (yog) sahit vartatA pApopadeshAdi anarthadanDathI (vyAvRutti). kevA anarthadanDothI? अपाथकेभ्यः’ niShprayojan (anarthadanDathI). temanAthI kevI rIte vyAvRutti? ‘अभ्यंतरंदिगवधेः’ dishAonI maryAdAnI andar thAy temanAthI vyAvRutti. tethI digvirativratathI Ano bhed chhe – Anun judApaNun chhe. kAraN ke digvratamAn maryAdAnI bahAr pApopadeshAdithI virati (vyAvRutti) hoy chhe ane anarthadanDavirati vratamAn to maryAdAnI andar tenAthI (arthAt pApopadeshAdithI) vyAvRutti hoy chhe.

bhAvArtha : — digvratamAn karelI maryAdAnI andar niShprayojan (bematalab) pApopadeshAdirUp pApapUrNa man – vachan – kAyanI pravRuttithI viramavun – virakta thavun, tene tIrthankaradevAdi anarthadanDavrat kahe chhe.

digvratamAn ane anarthadanDavratamAn pher (taphAvat) e chhe ke —

digvratamAn karelI maryAdAnI bahAr pApopadeshAdi sambandhI man – vachan – kAyanI pravRuttithI vyAvRutti (virakti) hoy chhe, jyAre anarthadanDavratamAn digvratathI karelI maryAdAnI andar prayojanarahit pApopadeshAdinI pravRuttithI vyAvRutti hoy chhe. 74.

have te anarthadanD kayA chhe ke jenAthI vyAvRutti hovI joIe? te kahe chhe —

Page 196 of 315
PDF/HTML Page 220 of 339
single page version

दंडा इव दण्डा अशुभमनोवाक्कायाः परपीडाकरत्वात्, तान्न धरन्तीत्यदण्डधरा गणधरदेवादयस्ते प्राहुः । कान् ? ‘अनर्थदण्डान्’ । कति ? ‘पंच’ । कथमित्याह ‘पापेत्यादि’ । पापोपदेशश्च हिंसादानं च अपध्यानं च दुःश्रुतिश्च एताश्चतस्रः ‘प्रमादचर्या’ चेति पंचामी ।।७५।।

तत्र पापोपदेशस्य तावत् स्वरूपं प्ररूपयन्नाह —

anvayArtha : — [अदण्डधराः ] man, vachan ane kAyanA yogathI ashubh pravRuttirUp danDathI rahit gaNadharAdik [पापोपदेशहिंसादानापध्यानदुःश्रुतीः ] pApopadesh, hinsAdAn, apadhyAn, dushruti ane [प्रमादचर्यां ] pramAdacharyA — e [पञ्च ] pAnchane [अनर्थदण्डान् ] anarthadanD [प्राहुः ] kahe chhe.

TIkA : — ‘अदण्डधराः’ man, vachan, kAyanI ashubh pravRutti bIjAne pIDAkArak hovAthI te danD samAn chhe. te danDane je dhAraN karatA nathI (arthAt te ashubh pravRuttirUp danDathI je rahit chhe) evA je gaNadharadevAdi ‘प्राहुः’ kahe chhe. kone kahe chhe? ‘अनर्थदण्डान्’ anarthadanDane. te keTalA chhe? ‘पञ्च’ pAnch. kaI rIte? te kahe chhe ‘पापेत्यादि’ pApopadesh, hinsAdAn, apadhyAn ane dushruti — e chAr (anarthadanD) ane pAnchamo ‘प्रमादचर्या’ pramAdacharyA (anarthadanD).

bhAvArtha : — prayojan vinA man – vachan – kAyarUp yoganI parane pIDAkArak ashubh pravRuttine anarthadanD kahe chhe. tenA pAnch bhed kahyA chhe —

1. pApopadesh, 2. hinsAdAn, 3. apadhyAn, 4. dushruti ane 5. pramAdacharyA. darekanun svarUp granthakAr svayam AgaL batAvashe. 75. temAn (pAnch anarthadanDomAn) pratham pApopadeshanAn svarUpanun prarUpaN karIne kahe chhe — १. अनर्थदण्डः पंचधाऽपध्यानपापोपदेशप्रमादाचरितहिंसाप्रदानाशुभश्रुतिभेदात् ।।