Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Introduction; Edition Information; Thanks & Our Request; Version History; Shree KanjiSwami; Arpan; Publisher's Note; About Translator; Method of understanding shastras; Prastavna (gujarati tika); Prastavna (3rd edition-gujarati); Moksh Shastra.

Next Page >


Combined PDF/HTML Page 1 of 36

 

Page -54 of 655
PDF/HTML Page 1 of 710
single page version

श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवाय नमः
bhagavAn shrI umAsvAmI AchAryavirachit
mokShashAstra arthAt tattvArthasUtra
(gujarAtI TIkA)
TIkA sangrAhaka
rAmajI mANekachand doshI
(eDavokeT)

prakAshaka

pU. shrI kAnajIsvAmI smArak TrasTa
lAm roD devalAlI (mahArAShTra)

Page -53 of 655
PDF/HTML Page 2 of 710
single page version

prAptisthAna (1) pU. shrI kAnajIsvAmI smArak TrasTa,

lAm roD, devalAlI (2) shrI digambar jain svAdhyAyamandir TrasTa

sonagaDh-3642pa0 (3) shrI digambar jain svAdhyAyamandir TrasTa,

pa, panchanAth ploT, rAjakoT 360001 (4) shrI sImandhar jinAlay,

173/ 17p mumbAdevI roD, mumbaI-2
vIr samvat 2pa17 pAnchamI AvRutti
vikram samvat 2047prata 2000
bhAdaravA sud pa

Page -52 of 655
PDF/HTML Page 3 of 710
single page version

background image
Thanks & Our Request
This shastra has been kindly donated by Dr Vinod B Shah,
Blackburn, UK, who has paid for it to be "electronised" and made
available on the internet as a token of respect and affection for
Dr Arvindbhai D Shah, Bhogilalbhai D Shah and Shardaben B Shah.

Our request to you:

1) We have taken great care to ensure this electronic version of Moksh
Shastra is a faithful copy of the paper version. However if you find any
corrections have been made you can replace your copy with the
corrected one.

Page -51 of 655
PDF/HTML Page 4 of 710
single page version

Version History

Version NumberDateChanges

00116 Sept 2002First electronic version.


Page -49 of 655
PDF/HTML Page 6 of 710
single page version

arpaN

कल्याणमूर्तिश्रीसद्गुरुदेवने
jemaNe A pAmar par apAr upakAr karyo chhe, jeo
svayam mokShamArge vicharI rahyA chhe ane potAnI
divya-shrutadhArA vaDe bharatabhUminA jIvone satatpaNe
mokShamArga darshAvI rahyA chhe, jemanI pavitra
samyagdarshananun mAhAtmya nirantar varasI rahyun
chhe, ane jemanI param kRupAvaDe A granth
taiyAr thayo chhe evA, kalyANamUrti
samgdarshananun svarUp samajAvanAr,
kalyANamUrti shrI sadgurudevane
A ganrath atyant bhaktibhAve
arpaN karIe chhIe.
pU. shrI kAnajIsvAmI smArak TrasTa devalAlI
–TrasTIgaN–

Page -48 of 655
PDF/HTML Page 7 of 710
single page version

chothI AvRutti sambandhamAn
prakAshakIy nivedan

A shAstranI gujarAtI TIkAnI chhellI ane bIjI AvRutti AjathI bAvIsh varSha pUrve shrI di. jain sva. mandir TrasTa sonagaDh taraphathI samvat 2019 eTale ke I. sa. 1963 mAn chhapAel. tyArabAd tenI mAng hovA chhatAn A pustak I. sa. 1973 thI lagabhag alabhya hatun. phanDanA abhAve tem ja anya prakAshanonI vadhAre lAbhadAyak jarUrIAt hovAnA ange A shAstrano gujarAtI TIkA sangrah shrI rAmajIbhAI rachit Aj sudhI punarjanma na pAmI shakayo.

ApaNA sArA nasIbe shrI rAmajIbhAInI janmashatAbdI ujavaNI vakhate judI- judI sansthAo taraphathI bhanDoL ubhu karavAmAn Avel ane temAnthI “mokShashAstra” nun prakAshan turat ja karavun tem nakkI thayel chhatAn tyArabAd traN varSha prasAr thaI gayA. parantu koI ne koI kANosar “mokShashAstra” prakAshit thaI shakayun nahIn.

din pratidin tattva samajavAnI ruchivALo darek phirakAno AbAlavRuddha varga vadhato ja jAy chhe ane temane kharekhar jainasiddhAnt sugamatAthI samajavA mATe mAtRubhAShA (gujarAtI) mAn Avo granth upalabdha hoy to gharamAn vasAvI potAne tyAn potAnA parivArane lAbhanun kAraN samaje.

A dhyeyane lakShamAn rAkhI nIchenA navA TrasTanI rachanA karavAmAn AvI chhe ane jemanun pratham kArya bhagavAn shrI umAsvAmI virachit mokShashAstra (tattvArthasUtra) nun rAmajIbhAI mANekachand doshInI gujarAtI TIkA sahit prakAshan karavun em nakkI karel chhe ane tyArabAd paN bIjA aprApya pustako anukrame prasiddha karavA.

shrI sumati prinTing prese A shAstra sAvadhAnI pUrvak shIdhra chhApI Apel chhe te badal temano AbhAr mAnavAmAn Ave chhe.

shrI rAmajIbhAI vakIl shatAbdI sat–sAhitya TrasTa vatI
chImanalAl kasaLachand mAvANI
sumanabhAI rAmajIbhAI doshI
mathurabhAI gokuladAs sanghavI
-TrasTIo

Page -47 of 655
PDF/HTML Page 8 of 710
single page version

pAnchamI AvRutti sabandhamAn
prakAshakIy nivedan

A shAstranI gujarAtI TIkAnI chothI AvRutti 1200 prat lagabhag chha varSha pahelAn shrI rAmajIbhAI vakIl shatAbdI sat-sAhitya TrasTa taraphathI chhapAyel je thoDA ja vakhatamAn khalAs thaI gaI. jain dharmanA chArey phIrakAo ne mAnya evun A “ tattvArtha sutranI TIkA” pustak nI ek paN prat upalabdha na hovAthI ane dhaNI ja mAng hovAthI pU. shrI kAnajIsvAmI smArak TrasTa devalAlInA TrasTIoe A pustak chhapAvavAnun nakkI karyun ane mu. shrI nemachandakAkA tathA shrI ramesh bhAIe sabhAmAn A pustakanI upayogItA viShenI vAt karI ane lokoe e ja vakhate pUstakanI kimmat ghaTADavA mATe sundar pratisAd Apyo. DAo. bhArIlla jeo te vakhate devalAlI hatA temaNe suchan karyun ke jayapur chhapAvasho to dhaNun sastu paDashe. tethI A pustakanI chhapAvavAnI javAbadArI bhAIshrI akhIl bansalane sompI ane temaNe saharSha svIkArI A pUstak thoDA samayamAn chhapAvI Apyun te badal sansthA temanI AbhArI chhe je je bhAI-bahenoe A pustakanI kimat ghaTADavA mATe Arthik sahayog karyo chhe. temano sansthA atyant AbhAr mAne chhe. temanA sahayog vagar ATalun jaldI kAm thAt nahi. shrI rAmajIbhAI vakil shatAbdI sat sAhitya TrasTano paN puro sahakAr maL‌yo chhe je badal TrasTa temano paN AbhAr mAne chhe. jayapuranA prese jaldIthI kAm sundararIte karI Apyun te badal temano paN AbhAr mAnIe chhIe

lI. TrasTIgaN
pU. shrI kAnajIsvAmI smArak TrasTa devalAlI

Page -46 of 655
PDF/HTML Page 9 of 710
single page version

murabbI shrI rAmajIbhAI mANekachand doshI vakIlanun sankShipta
jIvan–vRuttAnt

ApaNe temane “bApujI” tarIkhe oLakhIye chhIe. pU. gurudevanI bApujI pratye amIbharI kRupAdraShTi hatI.

pU. gurudev bApujIne vAtsalya jharatAn madhur shabdomAn “bhAI” tarIke sambodhatA.

bApujInun sAnsArik jIvan pratibhAshALI, uttamanItivALun, pramANik ane nIDar hatun. e brITIsh jamAnAnA angrejI nyAyAdhIshone “dhoLe divase tArA” dekhADanArA vakIl tarIke prakhyAt hatA.

temanun dhArmik jIvan satdharma pratye atiruchivant ane asIm gurubhaktivALun chhe. sonagaDhanI sarva pravRuttionA janmadAtA, poShak ane vardhak pitA tarIke bApujInun nAm suvarNapurInA itihAsamAn suvarNa akShare ankit raheshe.

pU. bApujI anek varShothI sarvArpaNapaNe gurubhaktithI sUkShmapaNe shAstraavagAhan karIne ane sahRudayapaNe nisvArtha sevA pU. gurudevanI tapobhUmi sonagaDhamAn ApI rahyA chhe. teoe nItimattA, udAratA, sAdAI, nIDaratA, sajjanatA, AtmArthitA, udyam parAyaNatA, dharmashraddhA, vidvatA, gurucharaN upAsanA, pitAtulya vAtsalyatA evA anek guNoethI mumukShujanonAn hRudayo jItI lIdhAnchhe.

Aje teo 103 mAn janma divasamAn pravesh kare chhe. temaNe “mokShashAstra” athAg mahenat laIne ghaNA varaso pahelAn banAvelun, tenI chothI AvRuttinun prakAshan Aje karatAn amane ati Anand thAyachhe. pU. bApujI ApaNI vachche ghaNA varaso sudhI rahe ane dhArmik unnattinA uttam udAharaN tarIke ApaNane saune protsAhan ApatA rahe te ja amArI prArthanA chhe.

shrI rAmajIbhAI vakIl shatAbdI sat–sAhitya TrasTa vatI
-TrasTIo

Page -45 of 655
PDF/HTML Page 10 of 710
single page version

jainashAstranI kathanapaddhati samajIne
sAchI shraddhA karavAnI rIt

nishchayanay vaDe je nirUpaN karyun hoy tene to satyArtha mAnI tenun shraddhAn angIkAr karavun, tathA vyavahAranay vaDe je nirUpaN karyun hoy tene asatyArtha mAnI tenun shraddhAn chhoDavun. shrI samayasAr kalash 173 mAn paN e ja kahyun chhe ke-‘jethI badhAy hinsAdi vA ahinsAdimAn adhyavasAy chhe te badhAy chhoDavA evun shrI jinadeve kahyun chhe, tethI hun (-AchAryadev) em mAnun chhun ke-je parAshrit vyavahAr te saghaLoy chhoDAvyo chhe; to satpuruSh ek nishchayane ja bhalA prakAre nishchayapaNe angIkAr karI shuddhagnAnaghanarUp potAnA mahimAmAn sthiti kem karatA nathI? (bhAvArtha-) ahIn vyavahArano to tyAg karAvyo chhe, mATe nishchayane angIkAr karI nijamahimArUp pravartavun yukta chhe. vaLI aShTaprAbhRutamAn mokShaprAbhRutanI 31 mI gAthAmAn kahyun chhe ke ‘je vyavahAramAn sUtA chhe te yogI potAnA kAryamAn jAge chhe tathA je vyavahAramAn jAge chhe te potAnA kAryamAn sUtA chhe, mATe vyavahAranayanun shraddhAn chhoDI nishchayanayanun shraddhAn karavun yogya chhe. vyavahAranay svadravya-paradravyane vA tenA bhAvone vA kAraN-kAryAdikane koInA koImAn meLavI nirUpaN kare chhe mATe evA ja shraddhAnathI mithyAtva chhe, tethI teno tyAg karavo, vaLI nishchayanay tene ja yathAvat nirUpaN kare chhe tathA koIne koImAn meLavato nathI, tethI evA ja shraddhAnathI samyaktva thAy chhe, mATe tenun shraddhAn karavun.

prashna– jinamArgamAn banne nayonun grahaN karavun kahyun chhe, tenun shun kAraN? uttara– jinamArgamAn koI ThekANe to nishchayanayanI mukhyatA sahit vyAkhyAn chhe, tene to “satyArtha em ja chhe” em jANavun, tathA koI ThekANe vyavahAranayanI mukhyatA sahit vyAkhyAn chhe tene “em nathI paN nimittAdinI apekShAe A upachAr karyo chhe” em jANavun; ane e pramANe jANavAnun nAm ja banne nayonun grahaN chhe, paN banne nayonA vyAkhyAnane samAn satyArtha jANI “A pramANe paN chhe tathA A pramANe paN chhe” evA bhramarUp pravartavAthI to banne nayo grahaN karavA kahyAn nathI.


Page -44 of 655
PDF/HTML Page 11 of 710
single page version

mokShashAstra–gujarAtI TIkA
prastAvanA
(1) shAstranA kartA tathA shAstranI TIkAo

A mokShashAstranA kartA bhagavAn shrI umAsvAmI AchArya chhe. bhagavAn shrI kundakundAchAryadevanA teo mukhya shiShya hatA ane teo ‘shrI umAsvAti’ nAmathI paN oLakhAy chhe. bhagavAn shrI kundakundAchArya pachhI teoshrI AchAryapade birAjamAn thayA hatA. teoshrI vikram samvatanA bIjA saikAmAn thaI gayA chhe.

jain samAjamAn A shAstra atyant prasiddha chhe. AnI ek e visheShatA chhe ke jain AgamomAn sanskRit bhAShAmAn sarva pratham A shAstra rachAyun chhe; A shAstra upar shrI pUjyapAdasvAmI, shrI akalankasvAmI ane shrI vidyAnandIsvAmI jevA samartha AchAryadevoe vistRut TIkAnI rachanA karI chhe. shrI sarvArthasiddhi, rAjavArtik, shlokavArtik, arthaprakAshikA Adi grantho A shAstra uparanI ja TIkAo chhe. bALakathI mAnDIne mahApanDit e sarvene A shAstra upayogI chhe. A shAstranI rachanA ghaNI ja AkarShak chhe, ghaNA alpa shabdomAn darek sUtranI rachanA chhe ane te sUtro sahelAIthI yAd rAkhI shakAy tevAn chhe. ghaNA jaino tenA sUtro moDhe kare chhe. jain pAThashALAonA pAThay-pustakomAn A ek mukhya chhe. hindImAn A shAstranI ghaNI AvRuttio chhapAI gaI chhe.

(2) shAstranA nAmanI sArthaktA

A shAstramAn prayojanabhUt tattvonun varNan ghaNI ja khUbIthI AchAryabhagavAne bharI dIdhun chhe. pathabhrAnta sansArI jIvone AchAryadeve mokShano mArga darshAvyo chhe; sharUAtamAn ja ‘samyagdarshan-gnAn-chAritranI ekatA te mokShamArga chhe’ em jaNAvIne samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritranun varNan karyun chhe. e rIte mokShamArganun prarUpaN hovAthI A shAstra ‘mokShashAstra’ nAmathI oLakhAy chhe. tem ja AmAn jIv-ajIvAdi sAt tattvonun varNan hovAthI tattvArthasUtra nAmathI paN A shAstra prasiddha chhe.

(3) shAstranA viShayo

A shAstra kul 10 adhyAyomAn vibhakta chhe ane temAn kul 3pa7 sUtro chhe. pahelA adhyAyamAn 33 sUtro chhe; temAn pahelA ja sUtramAn samyagdarshan-gnAn-chAritra


Page -43 of 655
PDF/HTML Page 12 of 710
single page version

[10]

e traNenI ekatAne mokShamArga tarIke jaNAvIne pachhI samyagdarshan ane samyaggnAnanun vivechan karyun chhe. bIjA adhyAyamAn pa3 sUtro chhe, temAn jIvatattvanun varNan chhe. jIvanA pAnch asAdhAraN bhAvo, jIvanun lakShaN tathA indriy, yoni, janma, sharIrAdi sAthenA sambandhanun vivechan karyun chhe. trIjA adhyAyamAn 39 sUtro chhe tathA chothA adhyAyamAn 42 sUtro chhe. A banne adhyAyomAn sansArI jIvane rahevAnAn sthAnarUp adho, madhya ane Urdhva e traN lokanun varNan chhe ane narak, tiryanch, manuShya tathA dev e chAr gationun vivechan chhe. pAnchamA adhyAyamAn 42 sUtro chhe ane temAn ajIvatattvanun varNan chhe; tethI pudgalAdi ajIvadravyonun varNan karyun chhe; e uparAnt dravya, guN, paryAyanA lakShaNanun varNan ghaNun TUnkAmAn vishiShTa rIte jaNAvyun chhe-e A adhyAyanI khAs visheShatA chhe. chhaThThA adhyAyamAn 27 tathA sAtamA adhyAyamAn 39 sUtro chhe; A banne adhyAyomAn Asravatattvanun varNan chhe. chhaThThA adhyAyamAn pratham Asravanun svarUp varNavIne pachhI AThe karmonA AsravanAn kAraNo jaNAvyAn chhe. sAtamA adhyAyamAn shubhAsravanun varNan chhe, temAn bAr vratonun varNan karIne tenA AsravanA kAraNamAn samAvesh karyo chhe, A adhyAyamAn shrAvakAchAranA varNanano samAvesh thaI jAy chhe. AThamA adhyAyamAn 26 sUtro chhe ane temAn bandhatattvanu varNan chhe. bandhanA kAraNonun tathA tenA bhedonun ane sthitinun varNan karyun chhe. navamA adhyAyamAn 47 sUtro chhe ane temAn samvar tathA nirjarA e be tattvonun ghaNun sundar vivechan chhe; tathA nirgranth munionun svarUp paN jaNAvyun chhe. eTale A adhyAyamAn samyakchAritranA varNanano samAvesh thaI jAy chhe. pahelA adhyAyamAn samyagdarshan tathA samyaggnAnanun varNan karyun hatun ane A navamA adhyAyamAn samyakchAritranun (-samvar, nirjarAnun) varNan karyun. e rIte samyagdarshan-gnAn-chAritrarUp mokShamArganun varNan pUrun thatAn chhelle dashamA adhyAyamAn navasUtro dvArA mokShatattvanun varNan karIne shrI AchAryadeve A shAstra pUrNa karyun chhe.

sankShepathI jotAn A shAstramAn samyagdarshan-samyaggnAn-samyakchAritrarUp mokShamArga, pramAN-nay-nikShep, jIv-ajIvAdi sAt tattvo, Urdhva madhya-adho-e traN lok, chAr gatio, chha dravyo ane dravya-guN-paryAy-e badhAnun svarUp AvI jAy chhe. e rIte AchAryabhagavAne A shAstramAn tattvagnAnano bhanDAr ghaNI khUbIthI bharI dIdho chhe.

(4) shAstranA kathanano prakAr

A shAstramAn paryAyArthikanayanI mukhyatAthI vastusvarUpanun kathan karavAmAn Avyun chhe, tethI temAn ek dravyano bIjA dravyanI sAthe sambandh paN jaNAvyo chhe, parantu vartamAn jain samAjamAn ‘nay’-sambandhInA yathArthagnAnanI prAya shUnyatA dekhAy chhe, tethI


Page -42 of 655
PDF/HTML Page 13 of 710
single page version

[11]

samAjano moTo bhAg A shAstranA sAchA marmathI agnAt chhe. ek dravya bIjA dravyanun kAI karI shake nahi-evun vastusvarUp chhe, tethI jyAn jyAn ek dravyane bIjA dravyanI sAthe sambandh jaNAvavAmAn Ave tyAn tyAn em samajavun ke te sambandh mAtra nimitta- naimittikapaNAno chhe, paN judAn dravyone kartAkarmasambandh jarA paN hoI shakto nathI. jyAn paryAyanun ane tenA nimittanun gnAn karAvavun hoy tyAn ghaNI vAr nimittanI mukhyatAthI kathan karavAmAn Ave chhe. paN nimittathI koI kArya thatun nathI. A shAstramAn paN ghaNI jagyAe nimittanI mukhyatAthI kathan karavAmAn Avyun chhe. sAdhak dashAnI bhUmikAnusAr amuk prakArano ja rAg ane nimitta-naimittikano meL hoy chhe. enAthI viruddha hoy nahIn em gnAn karAvavA mATe vyavahAranay ane teno viShay jANavA mATe tenun kathan hoy chhe. ane tevA sUtronI TIkAmAn te kathananA bhAvone spaShTa karavAmAn Avyo chhe. tenA abhyAsathI dharma jignAsuone satyasvarUp samajavun sugam thashe.

(pa) A shAstranI gujarAtI TIkAnA AdhArabhUt shAstro

A TIkAno sangrah mukhyapaNe shrI sarvArthasiddhi, shrI tattvArtharAjavArtik; shrI shlokavArtik, shrI arthaprakAshikA, shrI samayasAr, shrI pravachanasAr, shrI panchAstikAy, shrI niyamasAr, shrI dhavalAshAstra, tathA shrI mokShamArga-prakAshak vagere anek satshAstronA AdhAre karavAmAn Avel chhe.

(6) param upakArI pUjya gurudevashrInI kRupAnun phaL

paramapUjya satpuruSh adhyAtmayogI paramasatya jainadharmanA marmanA pAragAmI ane advitIy upadeshak shrI kAnajIsvAmIne, A granthanun lakhAN taiyAr karyA pachhI vAnchI javA mATe men vinanti karatAn teoshrIe te svIkAravA kRupA karI; tenA phaLarUpe teoshrIe je je sudhArAo sUchavyA te dAkhal karI A granthanun lakhAN presamAn mokalavAmAn Avyun hatun. e rIte A granth teoshrInI kRupAnun phaL chhe-em jaNAvavA rajA laun chhun. teoshrInI A kRupA mATe teoshrIno jeTalo upakAr mAnIe teTalo ochho chhe em kahevAnI bhAgye ja jarUr chhe.

(7) mumukShu vAnchakone bhalAmaN

mumukShuoe A granthano sUkShmadraShTithI ane madhyasthapaNe abhyAs karavo. satshAstrano dharmabuddhi vaDe abhyAs karavo te samyagdarshananun kAraN chhe, A uparAnt shAstrAbhyAsamAn nIchenI bAbato khAs lakShamAn rAkhavI-


Page -41 of 655
PDF/HTML Page 14 of 710
single page version

[12]

1. samyagdarshanathI ja dharmanI sharUAt thAy chhe. 2. samyagdarshan pragaT karyA sivAy koI paN jIvane sAchAn vrat, sAmAyik, pratikramaN, tap, pratyAkhyAn vagere kriyAo hoy nahi, kem ke te kriyAo pratham pAnchamA guNasthAne shubhabhAvarUpe hoy chhe.

3. shubhabhAv gnAnI ane agnAnI bannene thAy chhe, paN agnAnI jIv em mAne chhe ke-tenAthI dharma thashe. paN gnAnIone te heyabRuddhie hovAthI, tenAthI dharma thashe em teo kadI mAnatA nathI.

4. A uparathI shubhabhAv karavAnI nA pADavAmAn Ave chhe em samajavun nahi; paN te shubhabhAvane dharma mAnavo nahi, tem ja tenAthI kramekrame dharma thashe em mAnavun nahi; kem ke te vikAr hovAthI anant vItarAgadevoe tene bandhanun kAraN kahyun chhe.

pa. darek vastu dravya-guN-paryAyathI svatantra chhe; ek vastu bIjI vastunun kAI karI shake nahi, pariNamAvI shake nahi, preraNA karI shake nahi. asar-madad ke upakAr karI shake nahi, lAbh-nukashAn karI shake nahi, mArI-jIvADI shake nahi, sukh-dukh ApI shake nahi-evI darek dravya-guN-paryAyanI svatantratA anant gnAnIoe pokArI pokArIne kahI chhe.

6. jinamatamAn to evI paripATI chhe ke pahelAn samyaktva hoy pachhI vrat hoy; have samyaktva to sva-paranun shraddhAn thatAn thAy chhe, mATe yathArtha shraddhAn karI samyagdraShTi thavun.

7. pahelA guNasthAne jignAsu jIvone gnAnI puruShanA dharmopadeshanun shravaN, nirantar temano samAgam, satshAstrano abhyAs, vAnchan-manan, devadarshan, pUjA bhakti, dAn vagere shubhabhAvo hoy chhe parantu pahelA guNasthAne sAchAn vrat-tap vagere hotAn nathI.

A shAstra taiyAr karavAmAn bhAIshrI khImachand jeThAlAl sheTh, tathA brahmachArI gulAbachandabhAI vagere bhAIoe anek prakAranI madad ApI chhe te badal te sarveno AbhAr mAnavAnI rajA laun chhun.

rAmajI mANekachand doshI
vIr nirvAN san. 247p-pramukh-
aShADh sud-2shrI di
0 jain svAdhyAyamandir TrasTa
sonagaDh

Page -40 of 655
PDF/HTML Page 15 of 710
single page version

mokShashAstra gujarAtI trIjI AvRuttinI
prastAvanA

A shAstramAn AvelA viShayo ane tenI sAthe sambandh rAkhatA bIjA viShayonI spaShTatAnI jarUriyAt hovAthI A prastAvanA lakhavAmAn AvI chhe.

tattvArthonI yathArtha shraddhA karavA mATe keTalAk viShayo upar prakAsh 1. a. 1 sUtra 1. “samyagdarshan-gnAn-chAritrANi mokShamArga” A sUtranA sambandhamAn

shrI niyamasArashAstra gA. ranI TIkAmAn shrI padmaprabhamaladhArIdeve kahyun chhe ke
‘samyagdarshan-gnAn-chAritrANi mokShamArga’ evun vachan hovAthI mArga to shuddha
ratnatray chhe. nijaparamAtmatattvanAn samyakshraddhAn-gnAn-anuShThAnarUp shuddharatnatray
mArga paramanirapekSha hovAthI mokShano upAy chhe... tethI A sUtramAn shuddharatnatray
arthAt nishchay mokShamArganI vyAkhyA chhe, vyavahAramokShamArganI A vyAkhyA nathI.

ra. sUtra ra. ‘tattvArtha shraddhAnam’ samyagdarshanam’ ahIn samyagdarshan shabda chhe te

nishchayasamyagdarshan chhe. ane te ja pahelA sUtra sAthe susangat arthavALo chhe.
shAstromAn jyAre sAt tattvone bhedarUp dekhADavAnun prayojan hoy chhe tyAre paN
tattvArtha shraddhAnam’ AvA shabdo lakhelA hoy chhe, tyAn teno artha ‘vyavahAr
samyagdarshan’ karavo joIe.
A sUtramAn to ‘tattvArthashraddhAn’ shabda sAt tattvone abhedarUp dekhADavAne mATe

chhe tethI sUtra ra mAn nishchay samyagdarshananI vyAkhyA chhe.

A sUtramAn ‘nishchay samyagdarshan’nI vyAkhyA karI chhe, tenAn kAraNo A shAstramAn

pAnA 6 thI 1r sudhImAn spaShTapaNe jaNAvyAn chhe. te jignAsuone sAvadhAnI pUrvak vAnchavAnI bhalAmaN karavAmAn Ave chhe. 3. prashna– vastusvarUp anekAntAtmak chhe ane jain shAstro anekAnta vidyAnun

pratipAdan kare chhe, to sUtra 1mAn kahel nishchayamokShamArga arthAt shuddha ratnatray
ane bIjA sUtramAn kahel nishchay samyagdarshanane anekAnta kaI rIte ghaTe chhe?
uttara– (1) nishchay mokShamArga ja kharo mokShamArga chhe ane vyavahAr mokShamArga
sAcho mokShamArga nathI; ane nishchay samyagdarshan te ja sAchun
samyagdarshan chhe, vyavahAr samyagdarshan sAchun samyagdarshan nathI. Avun
anekAnta chhe.

Page -39 of 655
PDF/HTML Page 16 of 710
single page version

[14]
(ra) te svAshraye ja pragaTI shake chhe, ane parAshraye kadI pragaTI shakatun
nathI evun anekAnta chhe;
(3) mokShamArga param nirapekSha chhe arthAt tene paranI apekShA nathI ane
te traNe kALe potAnI apekShAthI ja pragaT thaI shake chhe, A
anekAnta chhe.
(4) tethI te pragaT thavAmAn Anshik svAshrayapaNun ane Anshik parAshrayapaNun
chhe- (eTale tene nimitta, vyavahAr, bhed vagereno Ashray chhe) em
mAnavun te sAchun anekAnta nathI paN mithyA-anekAnta chhe, e
pramANe nisandeh nirNay karavo te ja anekAnta vidyA chhe.
(pa) nishchay mokShamArga svAshraye paN pragaTe ane parAshraye paN pragaTe,
em mAnavAmAn Ave to nishchay ane vyavahAranun svarUp (ke je
paraspar viruddhatA lakShaN sahit chhe te tevun na rahIne) ekamek thaI
jAy ane tethI nishchay ane vyavahAr banneno nAsh thaI jAy.
(6) a. 1. sU. 7 8mAn nishchay samyagdarshanAdi pragaT karavAnA amukhya-
(gauN) upAyonun varNan karyun chhe. tevA upAyo amukhya arthAt bhed
ane nimittamAtra chhe. jo temanA AshrayathI ansh mAtra paN nishchay
dharma pragaT thaI shake chhe em mAnavAmAn Ave to te upAyo
amukhya na rahIne, mukhya (nishchay) thaI jAy em samajavun,
amukhya eTale gauN ane gauN (upAy) ne hey=chhoDavAyogya
kahel chhe (juo, pravachanasAr gAthA pa3 nI TIkA.)

je jIve svasanmukh thaIne nishchay samyagdarshan pragaT karyun hoy tevA jIvane nimitta-je amukhya upAy chhe te kevAn kevAn hoy chhe te A sUtramAn batAvyun chhe. nimitta parapadArtha chhe tene jIv meLavI shake nahIn; lAvI shake ke grahaN karI shake nahIn.

उपादान निश्चय जहाँ, तहँ निमित्त पर होय
(बनारसीदासजी)

vaLI A viShayamAn mokShamArga-prakAshak pAnun ra99 (AvRutti sAt) em kahyun chhe ke “mATe je jIv puruShArtha karIne mokShano upAy kare chhe, tene to sarva kAraNo maLe chhe, ane tene avashya mokShanI prApti thAy chhe, em nakkI karavun.”

shrI pravachanasAr gA. 16nI TIkAmAn shrI amRutachandrAchAryadev paN kahe chhe ke- “nishchayathI par (dravya) sAthe AtmAne kArakatAno sambandh nathI, ke jethI shuddhAtmasvabhAvanI prAptine mATe sAmagrI (bAhya sAdhan) gotavAnI vyagratAthI jIv (vyartha) paratantra thAy chhe.”


Page -38 of 655
PDF/HTML Page 17 of 710
single page version

[1p]

(7) A shAstranA AThamA pAnAmAn niyamasArashAstrano AdhAr ApIne nishchay-samyagdarshan-gnAn-chAritra paramanirapekSha chhe em darshAvyun chhe tethI tenun ek ang je nishchayasamyagdarshan chhe te paN paramanirapekSha chhe eTale ke te svAtmAnA Ashraye ja ane parathI nirapekSha ja thAy chhe em samajavun. ‘ja’ shabda vastusthitinI maryAdArUp sAcho niyam batAvavAne mATe chhe.

a. 1 sUtra 33, naigamanayanA traNabhed temAn bhUtanaigamanayanI mukhyatA.
naigamanay

A shAstramAn nayo sAt kahevAmAn AvyA chhe temAn pahelo nay naigamanay chhe. e naigamanay traN prakArano chhe. bhUtanaigam, vartamAnanaigam ane bhAvInaigam. A nayonAn draShTAnto nIche mujab chhe.

bhUtanaigamanay

1. shrI niyamasAr gA. 19nI TIkAmAn kahyun chhe ke “ahIn bhUtanaigamanayanI apekShAe bhagavant siddhone paN vyanjanaparyAyavALApaNun ane ashuddhapaNun sambhave chhe, kemake pUrva kALe te bhagavanto sansArI hatA evo vyavahAr chhe.

juo, siddha bhagavanto vartamAnamAn sansArI nathI paN siddha chhe chhatAn temane bhUtanaigamanay lAgu pADI teo vartamAnamAn sansArI chhe em kahevAmAn Ave chhe. tenun prayojan e batAvavAnun chhe ke teo bhUtakALamAn sansArI hatA ane samyagdarshan- gnAn-chAritranI ekatA karI, mokShamArga pragaT karI mokSha pAmyA. mATe bhavya jIvoe te nishchayamokShamArga angIkAr karavo joIe. ra. shrI paramAtmaprakAsh a. ra gA. 14nI TIkA pRu. 1ra9 trIjI AvRuttimAn kahyun chhe ke-

“××× athavA sAdhak vyavahAr mokShamArga, sAdhya nishchay mokShamArga. ahIn shiShya kahe chhe ke nishchayamokShamArga nirvikalpa chhe, te kALe savikalpa mokShamArga nathI. nathI te sAdhak kevI rIte thAy? tyAn teno parihAr e chhe ke bhUtanaigamanaye paramparAe chhe.”

juo, A svarUp barAbar dhyAnamAn rAkhavA jevun chhe. shrI tattvagnAn-tarangiNI shAstra a. 7 gA. pa mAn kahyun chhe ke he Atman! A vyavahAramArga chintA, kalesh, kaShAy ane shokathI jaTil (munjhavaN bharelo) chhe. dehAdi dvArA sAdhya hovAthI parAdhIn chhe, karmone lAvavAnun kAraN chhe, atyant vikaTamay tem ja AshAthI vyApta chhe ane vyAmoh karavAvALo chhe, parantu shuddhanishchayanayarUp mArgamAn evI koI vipatti nathI. tethI tun vyavahAranayano tyAg karI shuddhanishchayanayarUp mArganun avalamban kar,


Page -37 of 655
PDF/HTML Page 18 of 710
single page version

[16]

kemake A lokanI to shun vAt! paralokamAn paN te sukhano devAvALo chhe. ane samasta doShothI rahit nirdoSh chhe.

bhAvArtha– vyavahAranayarUp mArgamAn gaman karavAthI nAnA prakAranI chintAono judI judI jAtanAn kalesh-kaShAy-shokono sAmano karavo paDe chhe. temAn deh indriyaman AdinI AvashyakatA paDe chhe tethI te parAdhIn chhe. shubh–ashubh banne prakAranA karma paN vyavahAranayanA avalambanamAn Ave chhe, atyant viSham chhe, tene anusaranArA puruShone anek prakAranA bhay ane AshAothI utpanna thatun dukh bhogavavun paDe chhe. parantu shuddha nishchayanayarUp mArgamAn gaman karatAn te svAdhIn chhe. temAn sharIrAdikanI AvashyakatA paDatI nathI. tenA avalambanamAn koI paN prakAranAn karmono paN Asrav thato nathI. temAn vikaT ane bhay tathA AshAjanya dukh paN bhogavavAnun hotun nathI. te vyAmoh paN utpanna karato nathI, te banne lokamAn sukh devAvALo ane nirdoSh chhe. mATe evA bhayankar vyavahAr mArgane chhoDI sarvottam nishchay mokShamArgamAn gaman karavun joIe. pa.”

3. e barAbar khyAlamAn rAkhavun joIe ke samyagdraShTi jIvane Anshik shuddha pariNati sahit upar kahyo tevo vyavahAr mokShamArga guNasthAnakramamAn jabaradastIthI potAnI bhUmikA anusAr AvyA vinA raheto nathI te pratye tene heyabuddhi hoy chhe- viyogabuddhie atanmayapaNe hoy chhe. tene te dUrathI oLangI jaIne, nirvikalpa dashA pragaT kare chhe; bIjA shabdomAn kahIe to teno te parihAr kare chhe. (juo, shrI pravachanasAr gA. pa nIchenI banne AchAryonI TIkA)

4. te samyagdraShTi jIv, vyavahAranun Alamban puruShArtha vadhArI chhoDe chhe ane nirvikalpa dashA pragaT kare chhe, tyAre tene te shAstranA nay adhikAranI gA. 16-17 lAgu paDe chhe.

te gAthAono artha nIche pramANe chhe- pa. “je mahAnubhAv mokSharUpI sampattine prApta thayA-prApta kare chhe ane karashe te sahue pratham vyavahAranayanun Alamban karyun hatun; kemake vinA kAraN, kArya kadApi thaI shakatun nathI. vyavahAranay kAraN chhe ane nishchayanay kArya chhe tethI vinA vyavahAr, nishchay paN kadApi hoI shakato nathI. ।। 16-17।।

6. ahIn je jIvone heyabuddhie, je vyavahAr mArgarUp sarAg chAritra hatun teno temaNe abhAv karyo tyAre vyavahArane bhUtanaigamanaye kAraN kahyun. jeo vyavahAr karatAn karatAn nishchay pragaTashe em mAne chhe te to vyavahArano tyAg karI shake nahIn,


Page -36 of 655
PDF/HTML Page 19 of 710
single page version

[17]

te to vyavahArane dUr oLangI javA mAgatA nathI, te to parAdhInatAmAn rahetAn rahetAn, svAdhInatA pragaTashe em mAne chhe-e mAnyatA viparIt hovAthI, temane nirvikalpa dashArUp nishchay chAritra kadI thAy nahIn. -te kadI pragaTe ja nahIn. mithyA mAnyatA sAthe yathArtha vyavahAr kadI hoto nathI; tethI tene vyavahArano abhAv thAy nahIn. tethI tevo vyavahAr kAraN chhe te bhUtanaigamanayanun kathan chhe. te bhUtanaigamanayanun kathan hovAthI, vyavahArano abhAv te kAraN chhe ane teno abhAv thAy tyAre vyavahArane bahirang kAraN kahevAy chhe. (juo, shrI panchAstikAy gA. 160, shrI jayasen AchAryakRut TIkA)

7. A gAthAo pahelo vyavahAr ane pachhI nishchay em kahe chhe. tyAn vyavahArano abhAv thatAn thatAn nishchay thAy chhe em samajavun. jem pratham bALakapaNun, pachhI yuvAnapaNun-temAn je jIv bALakapaNAmAn gujarI na jAy tene yuvAnapaNun thatAn bALakapaNAno abhAv thAy chhe-tethI bALakapaNun kAraN ane yuvAnapaNun kArya-tenI mAphak bhUtanaigamanaye paramparAe vyavahAr (abhAv thatAn) kAraN ane nishchay kArya em samajavun.

uparanA kathanano sAr
(1) samyagdraShTi jIvone anshe nishchay dashA ane anshe vyavahAr dashA ekI

sAthe hoy chhe.

(ra) temAnthI krame krame vyavahAr dashAno abhAv ane nishchayadashAnI vRuddhi pot

potAnA guNasthAn anusAr thayA kare chhe; e pramANe pUrNa vItarAgarUp nishchayadashA bAramA guNasthAnamAn hoy chhe, tyAn vyavahAr chAritrano abhAv hoy chhe; bIjA vyavahAr hoy chhe te judI vAt chhe.

(3) temAn je dashAno abhAv thayo te vartamAn ansh chhe em gaNI tene

bhUtanaigamanaye vyavahArasAdhan, kAraNasAdhan-bahirangasAdhak-nimittakAraN kahevAmAn Ave chhe.

(4) vyavahAradashAno anshe paN abhAv na thAy to nishchayadashAmAn vRuddhi na

thAy tethI vyavahAr vinA nishchay na thAy em kahevAmAn Ave chhe paN kharekhar to vyavahAranA abhAvathI ja nishchayadashAmAn vRuddhi thAy chhe.

(pa) bhUtanaigamanayanun gnAn karAvavAnun ek prayojan e paN chhe ke anek
sampradAyo sAdhakadashAnI bhUmikAthI viruddha-anek prakAranA vyavahAro kahe
chhe te yathArtha nathI. paN bhagavAn sarvagnanAn gnAnamAn AvyA pramANeno
ja vyavahAr (nimittapaNe-

Page -35 of 655
PDF/HTML Page 20 of 710
single page version

[18]

sahacharahetupaNe) hovo joIe ane A jAtanA vyavahArano abhAv karI nishchayadashAnI vRuddhi thAy chhe.

(6) vyavahAr panchAchArarUp sahakArI kAraNathI utpanna nishchay panchAchAr

kahevAmAn Ave chhe te bhUtanaigamanayanun kathan chhe. nimitta kAraNo batAvatAn vartamAn kAraNo batAve te to RujusUtranayano viShay chhe tathA bhUtakALamAn vyavahAr hato teno vartamAnamAn abhAv thayo tene batAve te bhUtanaigamanayano viShay chhe em be nayanA viShayanun gnAn karAvavAmAn Ave to ja nimittakAraN (vyavahAr) nA viShayanun pUrun gnAn (-pramANagnAn) thAy chhe.

(7) samyakmatignAnapUrvak samyakshrutagnAn thAy chhe te bhUtanaigamanayanun kathan chhe.
bhUtanaigamanay sambandhI visheSh

shrI tattvArthasUtra a. 10 mAn mokSha adhikAranun varNan chhe, tenA navamA sUtramAn siddha bhagavantone lagatun alpabahutva, kShetra-kAL Adi bAr prakAre sAdhya karavAnun kahyun chhe. tenI sanskRit TIkAmAn bhUtanaigamanay judA judA bol sambandhI 10 prakAre lAgu pADel chhe te mUL TIkAmAnthI tathA pt.. shrI jayachandrajIkRut sarvArthasiddhi vachanikAmAnthI joI levA. ahIn tenA vistAranI jarUr nathI.

vartamAn naigam ane bhAvInaigamanayanI charchA jarUrI nathI parantu bhAvI naigamanun svarUp jANavA mATe pravachanasAr charaNAnuyog adhikAr gA. 7, sIrIal gAthA nan. ra07 nI shrI jayasenAchAryakRut san. TIkA vAnchI levI.

nishchay–vyavahAr mokShamArganA svarUpamAn kevo nirNay karavo joIe
(8) “nishchaye vItarAgabhAv ja mokShamArga chhe, vItarAgabhAvo ane vratAdikamAn
kathanchit kArya-kAraNapaNun chhe* mATe vratAdikane mokShamArga kahe chhe. paN te
kahevAmAtra ja chhe.”
(mokShamArga-prakAshak pRu. ra47)

dharmapariNat jIvane vItarAg bhAvanI sAthe je shubhabhAvarUp ratnatray (vyavahAr-darshan-gnAn-chAritra) hoy chhe tene vyavahAranay dvArA upachArathI vyavahAramokShamArga kahyo chhe. joke te rAgabhAv hovAthI bandhamArga ja chhe evo nirNay karavo joIe.

(9) vyavahAr mokShamArga kharekhar bAdhak hovA chhatAn paN tenun nimittapaNun _________________________________________________________________

*naimittik (kArya), nimitta (kAraN)