Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Fifth Chapter Pg. 311 to 389; Sutra: 1-13 (Chapter 5).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 36

 

Page 306 of 655
PDF/HTML Page 361 of 710
single page version

a. 4 upasanhAr ] [ 30p

4. anekAnta vastune ek-anekasvarUp batAve chhe. ‘ek’ kahetAn ja‘anek’nI apekShA AvI jAy chhe. tun tArAmAn ek chho ane tArAmAn ja anek chho. tArA guN-paryAyathI anek chho, vastuthI ek chho.

pa. anekAnta vastune nitya-anityasvarUp batAve chhe. pote nitya chhe ane pote ja paryAye anitya chhe; temAn je taraphanI ruchi te taraphano palaTo (pariNAm) thAy. nityavastunI ruchi kare to nitya TakanArI evI vItarAgatA thAy ane anitya evA paryAyanI ruchi thAy to kShaNik evA rAg-dveSh thAy.

6. anekAnt darek vastunI svatantratA jAher kare chhe. vastu parathI nathI ane svathI chhe em kahyun temAn ‘sva apekShAe darek vastu paripUrNa ja chhe’ e AvI jAy chhe. vastune paranI jarUr nathI, potAthI ja pote svAdhIn-paripUrNa chhe.

7. anekAnta ekek vastumAn asti-nAsti Adi be viruddha shaktio batAve chhe. ek vastumAn vastupaNAnI nipajAvanArI be viruddha shaktio thaIne ja tattvanI pUrNatA chhe, evI be viruddha shaktionun hovun te vastuno svabhAv chhe.

8. shAstronA artha karavAnI paddhati

vyavahAranay svadravya-paradravyane vA tenA bhAvone vA kAraN-kAryAdikane koInA koImAn meLavI nirUpaN kare chhe mATe evA ja shraddhAnathI mithyAtva chhe tethI teno tyAg karavo. vaLI nishchayanay tene ja yathAvat nirUpaN kare chhe tathA koIne koImAn meLavato nathI tethI evA ja shraddhAnathI samyaktva thAy chhe mATe tenun shraddhAn karavun.

prashna– jo em chhe to jinamArga mAn banne nayonun grahaN karavun kahyun chhe, tenun shun kAraN?

uttara– jinamArgamAn koI ThekANe to nishchayanayanI mukhyatA sahit vyAkhyAn chhe tene to ‘satyArtha em ja chhe’ em jANavun, tathA koI ThekANe vyavahAranayanI mukhyatA sahit vyAkhyAn chhe tene “ em nathI paN nimittAdinI, apekShAe A upachAr karyo chhe” em jANavun; ane e pramANe jANavAnun nAm ja banne nayonun grahaN chhe. paN banne nayonA vyAkhyAnane samAn satyArtha jANI “ A pramANe paN chhe tathA A pramANe paN chhe” evA bhramarUp pravartavAthI to banne nayo grahaN karavA kahyA nathI.

prashna– jo vyavahAranay asatyArtha chhe to jinamArgamAn teno upadesh shA mATe Apyo? ek nishchayanayanun ja nirUpaN karavun hatun?


Page 307 of 655
PDF/HTML Page 362 of 710
single page version

306 ] [ mokShashAstra

uttara– evo ja tarka shrI samayasAramAn karyo chhe tyAn A uttar Apyo chhe ke- jem koI anArya-malechchhane malechchhabhAShA vinA artha grahaN karAvavA koI samartha, nathI, tem vyavahAr vinA paramArthano upadesh ashakya chhe tethI vyavahArano upadesh chhe. vaLI e ja sUtranI vyAkhyAmAn em kahyun chhe ke-e pramANe nishchayane angIkAr karAvavA mATe vyavahAr vaDe upadesh ApIe chhIe paN vyavahAranay chhe te angIkAr karavA yogya nathI. [–shrI mokShamArga prakAshak]

9. mumukShuonun kartavya

atyAre A panchamakALamAn A kathanIne samajanAr samyaggnAnI gurunun nimitta sulabh nathI, paN jyAn maLI shake tyAn temanI pAsethI mumukShuoe A svarUp samajavun; ane jyAn na maLI shake tyAn shAstra samajavAno nirantar udyam rAkhIne A samajavun. AnA Ashraye samyagdarshananI prApti thAy chhe mATe A yathArtha samajavun satshAstranun shravaN karavun, paThan karavun, chintan karavun-bhAvanA karavI, dhAravun, hetu- yukti vaDe nayavivakShA samajavI, upAdAn-nimittanun svarUp samajavun ane vastunA anekAnta svarUpano nishchay karavo. te samyagdarshan prAptinun mukhya kAraN chhe tethI mumukShu jIvoe teno upAy nirantar karavAyogya chhe.

A pramANe jIvano adhikAr pUro thayo; have paragneyanun eTale ke ajIv tattvanun svarUp pAnchamA adhyAyamAn varNavashe, temAn badhAn dravyone lAgu paDatA niyamo tathA temAnthI jIvane lAgu paDatI bAbato AchArya bhagavAn batAvashe.

e pramANe shrI umAsvAmI virachit mokShashAstranA
chothA adhyAyanI gujarAtI TIkA pUrI thaI.

Page 308 of 655
PDF/HTML Page 363 of 710
single page version

a. 4 ] [ 307

devagati vyavasthA (bhavanatrik)
devnivAsbhed indraleshyAsharIr nI
UnchAIutkRuShTaAyujaghanyaAyupravIchAr
bhavanavAsIkRiShNa, nIl,
1040 kApot tathAkAyapravIchar
jaghanya pIt
1. asurakumArratnaprabhAnopank
bhAg
2p dhanuSh1 sAgardas hajAr
varSha
2. nAgakumAr10 dhanuSh3 palya
3. vidhutakumAr10 dhanuSh1।। palya
ratnaprabhA
4. suparNa kumAr10 dhanuSh2।। palya
pRithvInA
pa. agnikumAr10 dhanuSh1।। palya
upar
6. vAt kumAr10 dhanuSh1।। palya
-nIche
7. stanitakumAr10 dhanuSh1।। palya
ekek
8. udadhikumAr10 dhanuSh1।। palya
hajAr
9. dvIpakumAr10 dhanuSh2 palya
10. dik kumAr
chhoDIne
khar bhAgamAn10 dhanuSh1।। palya

Page 309 of 655
PDF/HTML Page 364 of 710
single page version

308 ] [ mokShashAstra

devnivAsbhed indraleshyAsharIr nI
UnchAIutkRuShTaAyujaghanyaAyupravIchAr
vyantar832 kRiShNa, nIl,
1 palyathI
das
kAy pravIchAr
kApot tathA
jaghanya pIt
k
hajAr
adhik
varSha
1. kinnaruparano
kharabhAg’’10 dhanuSh
2. kimpuruSh’’
3.mahorag’’
4. gandharva’’
pa. yakSha’’
6. rAkShaspank bhAg’’
7. bhUtuparano
kharabhAg’’
8. pishAch’’
jyotiShIpa21 palyathI
1/8 palyakAy pravIchAr
k
adhik
1. sUrya’’7 dhanuSh
samAn dharAtaLathI
2. chandramA’’
790 yojananI
UnchAIthI
3. grah’’
sharU karI
4. nakShatra’’
900 yojan
UnchAI sudhInA
pa. prakIrNak
madhyalokamAn’’

Page 310 of 655
PDF/HTML Page 365 of 710
single page version

a. 4] [ 309

devagati vyavasthA (vaimAnik dev)
devnivAsbhed indraleshyAsharIr nI
UnchAIutkRuShTaAyujaghanyaAyupravIchAr
kalpa
saudharma-aishAnUrdhvalok1224pIt7 hAth2 sAgarathI adhik 1 palyathI
adhikkAy
sAnatkumAr-mAhendra’’pIt-padma6 hAth7 ’’ ’’2 sAgarsparsha
brahma-brahmottar’’padmapa hAth10 ’’ ’’7 ’’rUp
lAntav-kApiShTa’’pa ’’14 ’’ ’’10 ’’rUp
shukra-mahAshukra’’padma-shukla4 ’’16 ’’ ’’14 ’’shabda
satAr-sahasrAr’’4 ’’18 ’’ ’’16 ’’shabda
Anat-prANat’’shukla3।। ’’20 sAgar18 ’’man
AraN-achyut’’3 ’’22 sAgar20 ’’man
gaiveyak
sudarshan’’ah
mindra
shukla2।। hAth23 sAgar22 sAgar16 svargathI
amogh’’’’ ’’24 sAgar23 ’’uparanA badhA
suprabuddha’’’’ ’’2p sAgar24 ’’devo apravI-
yashodhar’’2 hAth26 sAgar2p ’’chArI chhe, kem
subhadra’’’’ ’’27 ’’26 ’’ke teone
vishAl’’’’ ’’28 ’’27 ’’kAmavAsanA
suman’’1।। hAth29 ’’28 ’’ja utpanna
sauman’’’’ ’’30 ’’29 ’’thatI nathI.
prItinkar’’’’ ’’31 ’’30 ’’

Page 311 of 655
PDF/HTML Page 366 of 710
single page version

310] [मोक्षशास्त्र

devnivAsbhed indraleshyAsharIr nI
UnchAIutkRuShTaAyujaghanyaAyupravIchAr
anudishurdhvalokah-
mindra
param shukla 1।। hAth32 sAgar 31 sAgar
Aditya
archi’’
archimAlI’’
vairochan’’
prabhAs’’
archiprabh’’
archimadhya’’
archirAvarta’’
16 svarga
thI uparanA
badhA devo
apravIchArI
chhe, kem
ke teone
kAmavAsanA
ja utpanna
thatI nathI.
archirvishiShTha’’
anuttar
vijay’’1 hAth33 sAgar 31 sAgar’’
vaijayanta’’
jayanta’’
aparAjit’’jaghanya
AyuShya
sarvArthasiddhihotu ja nathI

nondha– 1. vemAnik devonAn svarga 16 chhe, parantu temanA indra chhe. ahIn indronI apekShAe 12 bhed

kahyA chhe. pahelAn chAr tathA chhellAn chAr svarga mAn darekano ek Indra chhe ane vachalAn ATh svargomAn babbe svargano ek indra chhe.

2. pAnchamA svarga mAn je laukAntik devo rahe chhe temanun AyuShya 8 sAgaranun hoy chhe.

Page 312 of 655
PDF/HTML Page 367 of 710
single page version

mokShashAstra gujarAtI TIkA
adhyAy pAnchamo

bhUmikA

A shAstra sharU karatAn AchArya bhagavAne pahelA adhyAyanA pahelA ja sUtramAn jaNAvyun ke, sAchA sukhano ek ja mArga chhe, ane te mArga samyagdarshan-gnAn- chAritranI ekatA chhe. tyAr pachhI tattvArthashraddhAn te samyagdarshan chhe em jaNAvyun; pachhI sAt tattvo jaNAvyAn; te tattvomAn pahelun jIvatattva chhe tenI samajaN bIjA trIjA ane chothA adhyAyomAn ApI.

bIjun ajIvatattva chhe, tenun gnAn A pAnchamA adhyAyamAn karAvavAmAn Avyun chhe. pudgal, dharmAstikAy, adharmAstikAy, AkAsh ane kAL e pAnch ‘ajIv’ dravyo’ chhe em jaNAvyA pachhI tene oLakhavA mATe temanAn khAs lakShaNo tathA temanAn kShetro batAvyAn chhe. jIv sahit chha dravyo chhe em jaNAvIne dravya, guN, paryAy, nitya, avasthit tathA anekAnt vagerenun svarUp batAvyun chhe.

Ishvar A jagatano kartA chhe evI mAnyatA bhram bharelI chhe; jagatanAn badhAn dravyo potAthI sat chhe, koIe temane banAvyAn nathI; Am batAvavA mATe ‘सत् द्रव्य लक्षणं’ ‘dravyanun lakShaN sat chhe’ em 29 mA sUtramAn kahyun. jagatanA badhA padArtho TakIne kShaNe kShaNe potAmAn ja potAnI avasthA pote potAthI badalyA kare chhe; Am satnun svarUp batAvavA mATe 30 mun sUtra kahyun. darek vastu dravyapaNe nitya ane paryAyapaNe anitya chhe; em batAvavA mATe, ‘guN-paryAyavALun dravya chhe’ evun dravyanun bIjun lakShaN 38 mA sUtramAn kahyun chhe. darek dravya pote potAthI pariName chhe, tethI ek dravya bIjA dravyanun kAI karI shake nahi; Am batAvavA mATe 42 mun sUtra kahyun chhe. vastunun svarUp anekAntamay chhe, paN te ek sAthe kahI shakAtun nathI tethI kathanamAn mukhya-gauNapaNun Ave chhe; Am 32 mA sUtra mAn batAvyun. A rIte ghaNA upayogI siddhAnto A adhyAyamAn levAmAn AvyA chhe.

A adhyAy mAn सद्द्रव्यलक्षणम्; उत्पादव्ययध्रव्ययुक्तं सत्ः गुणपर्यायवत्

द्रव्यंः अर्पितानर्पित सिद्धेः ane तद्भावः परिणामः e pAnch (29, 30, 38, 32, ane 42) sUtro vastusvarUpanA pAyArUp chhe-vishvadharmanA pAyArUp chhe. A adhyAy siddha kare chhe ke, sarvagna sivAy bIjun koI jIv ane ajIvanun satyasvarUp kahI shake nahI. jIv


Page 313 of 655
PDF/HTML Page 368 of 710
single page version

312 ] [ mokShashAstra ane bIjA pAnch ajIv (-pudgal, dharmAstikAy, adharmAstikAy, AkAsh tathA kAL) dravyonun svarUp je A shAstramAn temaj bIjAn jainashAstromAn Apyun chhe te advitIy chhe, tenAthI viruddha mAnyatA jagatanA koI paN jIvonI hoy to te asatya chhe. mATe jignAsuoe sAchun samajIne satyasvarUp grahaN karavun ane asatya mAnyatA tathA agnAn chhoDavAn.

dharmanA nAme jagatamAn jain sivAyanI bIjI paN anek mAnyatAo chAle chhe, paN temanAmAn vastusvarUpanun yathArtha kathan maLI Avatun nathI; jIv, ajIv vagere tattvonun svarUp teo anyathA kahe chhe; AkAsh ane kALanun je svarUp teo kahe chhe te sthUL ane anyathA chhe; ane dharmAstikAy tathA adharmAstikAyanA svarUpathI to teo taddan agnAt chhe. A uparathI siddha thAy chhe ke, vastunA sAchA svarUpathI viruddha chAlatI te badhI mAnyatAo asatya chhe, tattvathI viruddha chhe.

ajIvatattvanun varNan
अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः।। १।।
artha– [धर्माधर्माकाशपुद्गलाः] dharma(dravya), adharma (dravya), AkAsh ane

pudgal e chAr [अजीव] ajIv tathA [कायाः] bahupradeshI chhe.

TIkA

(1) samyagdarshananI vyAkhyA karatAn tattvArthashraddhAn samyaktva chhe em pahelA adhyAyanA bIjA sUtramAn kahyun chhe; pachhI trIjA sUtramAn tattvonAn nAm jaNAvyAn chhe, temAnthI jIvano adhikAr pUrA thatAn ajIvatattva kahevun joIe, tethI A adhyAyamAn mukhyapaNe ajIvanun svarUp kahyun chhe.

(ra) jIv anAdithI potAnun svarUp jANato nathI ane tethI sAt tattvo sambandhI tene agnAn varte chhe. sharIr je pudgalapinD chhe tene te potAnun gaNe chhe; tethI ahIn te pudgalatattva jIvathI taddan bhinna chhe ane jIv vagaranun chhe, eTale ke ajIv chhe em jaNAvyun chhe.

(3) sharIr janmatAn hun janmyo ane sharIrano viyog thatAn mAro nAsh thayo- em anAdithI jIv mAne chhe, e tenI ‘ajIvatattva’ sambandhI mukhyapaNe viparIt shraddhA chhe. AkAshanA svarUpanI paN tene bhramaNA chhe ane pote teno mAlik chhe em paN jIv mAne chhe, e UndhI shraddhA TALavA A sUtramAn ‘te dravyo ajIv chhe’ em kahyun chhe. dharma ane adharmane paN jANato nathI tethI chhatI vastuno nakAr chhe te doSh paN A


Page 314 of 655
PDF/HTML Page 369 of 710
single page version

a. pa sUtra 4-pa ] [ 313 sUtra TALe chhe. AkAshanun svarUp sUtra 4-6-7-9-18 mAn Apyun chhe, dharmadravya ane adharmadravyanun svarUp sUtra 4-6-7-8-12 ane 17 mAn Apyun chhe. dishA te AkAshano bhAg chhe.

(4) prashna– ‘kArya’no artha to sharIr thAy chhe chhatAn ahIn dharmAdi dravyane kAy kem kahyAn?

uttara– ahIn upachArathI temane kAy kahyAn chhe. jem sharIr pudgaladravyanA samUharUp chhe tem dharmAdi dravyone paN pradeshonA samUharUp kAy sarIkho vyavahAr chhe. ahIn kAyano artha bahupradesh karavo.

(pa) prashna– pudgaladravya to ekapradeshI chhe tene ‘kAy’ shabda kem lAgu paDe chhe? uttara– temAn bIjAn pudgalo sAthe bhaLavAnI ane tethI bahupradeshI thavAnI shakti chhe te apekShAe tene ‘kAy’ kahevAmAn Ave chhe.

(6) dharma ane adharma e be dravyo sarvagnapraNIt shAstromAn chhe. e nAm shAstrarUDhithI ApavAmAn AvyAn chhe. ।। 1।।

e ajIvakAy shun chhe?
द्रव्याणि।। २।।
artha– e chAr padArtha [द्रव्याणि] dravya chhe. (dravyanun lakShaN sUtro 29-30-38

mAn Avashe.)

TIkA

(1) trikAL potAnA guN-paryAyane drave-prApta thAy chhe tene dravya kahevAmAn Ave chhe.

(2) potAnA guN-paryAyane dravya prApta thAy chhe eTale ke paranA guN- paryAyane koI prApta na thAy em (asti-nAstirUp) anekAntadraShTie artha thAy chhe. pudgal potAnA paryAyarUp sharIrane prApta thAy paN jIv ke bIjun koI dravya sharIrane prApta na thAy. jo jIv sharIrane prApta thAy to sharIr jIvano paryAy thaI jAy; tethI e siddha thayun ke jIv ane sharIr atyant bhinna padArtha chhe ane tethI jIv sharIrane prApta thato nahi hovAthI sharIranun kAI paN traNe kALamAn karI shake nahi. ।। 2।।

dravyamAn jIvanI gaNanA
जीवाश्च।। ३।।
artha– [जीवाः] jIvo [च] paN dravya chhe.

Page 315 of 655
PDF/HTML Page 370 of 710
single page version

314 ] [ mokShashAstra

TIkA
(1) ahIn ‘जीवाः’ shabda bahuvachanamAn chhe; te em sUchave chhe ke jIvo ghaNA

chhe. jIvanun vyAkhyAn pUrve (pahelI chAr adhyAyomAn) thaI gayun chhe; e sivAy 39 mA sUtramAn ‘kAL’ dravya batAvyun chhe; tethI badhAn maLI chha dravyo thayAn.

(ra) jIvo ghaNA chhe ane darek jIv ‘dravya’ chhe em A sUtramAn pratipAdan karyun; teno artha shun chhe tenI vichAraNA karIe. jIv potAnA ja guN-paryAyane prApta thAy chhe tethI tene paN dravya kahevAmAn Ave chhe. sharIr to jIvadravyano paryAy nathI, paN te pudgaladravyano paryAy chhe, kem ke temAn sparsha, ras, gandh ane varNa chhe ane chetan nathI. koI dravya bIjA dravyanA guN-paryAyane prApta thAy ja nahi, tethI pudgaladravya ke tenA sharIrAdi paryAy chetanapaNAne-jIvapaNAne ke jIvanA koI guN- paryAyane prApta kadI paN thAy nahi. e niyam pramANe jIv sharIrane kharekhar prApta thAy em bane ja nahi. jIv darek samaye potAnA paryAyane prApta thAy ane sharIrane prApta thAy nahi; tethI jIv sharIranun kAI karI shake nahi. e trikALI abAdhit siddhAnt chhe. A siddhAnt samajyA vinA jIv-ajIv tattvanI anAdinI chAlI AvatI bhUl kadI TaLe nahi.

(3) sharIr sAthe jIvano je sambandh adhyAy 2, 3 ane 4 mAn batAvyo chhe te ekakShetrAvagAhasambandh mAtra batAvyo chhe, tAdAtmya sambandh batAvyo nathI; tethI e vyavahArakathan chhe. vyavahAranAn vachanone kharekharAn (-nishchayanAn) vachano jeo mAne chhe teo ‘ghIno ghaDo’ em kahetAn ghaDAne kharekhar ghIno banelo mAne chhe, mATI ke dhAtuno banelo mAnatA nathI mATe teo mithyAdraShTi chhe. shAstramAn tevA jIvone ‘vyavahAravimUDhatA’ kahyA chhe. jignAsu sivAyanA jIvo A vyavahAravimUDh chhoDashe nahi ane vyavahAr vimUDh jIvonI mahAmoTI sankhyA (majority) traNe kAL raheshe. mATe dharmapremI jIvoe (-dukhane TALavAnA sAchA umedavAroe) A adhyAyanA sUtra 1- ra-3 nI TIkAmAn je svarUp batAvyun chhe te lakShamAn laI, A svarUp barAbar samajIne jIv ane ajIvatattva svarUpanI anAdithI chAlI AvatI bhramaNA TALavI. ।। 3।।

pudgaladravya sivAyanAn dravyonI visheShatA
नित्यावस्थितान्यरूपाणि।। ४।।
artha– upar kahelAmAnthI chAr dravyo [अरूपाणि] rUp rahit, [नित्य] nitya

ane [अवस्थितानि] avasthit chhe.


Page 316 of 655
PDF/HTML Page 371 of 710
single page version

a. pa sUtra 4 ] [ 31p

TIkA

(1) nitya-kadI naShTa na thAy te nitya (juo, sUtra 31 tathA tenI TIkA.) avasthit–potAnI sankhyAne ullanghan na kare te avasthit. arUpI–sparsha-ras-gandh-varNa rahit te arUpI. (ra) pahelA be svabhAv badhAn dravyomAn hoy chhe. Unche AsamAnI rang dekhAy chhe tene loko AkAsh kahe chhe paN te to pudgalano rang chhe; AkAsh to sarvavyApak arUpI, ajIv ek dravya chhe.

‘nitya’ ane ‘avasthit’no visheSh khulAso

(3) ‘avasthit’ shabda em sUchave chhe ke-darek dravya potapotAnA pariNAmane kare chhe. pariNAm ane pariNAmIpaNun bIjI koI rIte banI shakatun nathI. jo ek dravya, tenA guN ke paryAy bIjA dravyanun kAI paN kare ke karAve to te tanmay (paradravyamay) thaI jAy. parantu koI dravya paradravyamay to thatun nathI. jo koI dravya anya dravyamay thaI jAy to te dravyanA nAshanI Apatti Ave ane dravyanun ‘avasthitapaNun’ rahe nahi. vaLI dravyono nAsh thatAn tenun ‘nityapaNun’ paN rahe nahi.

(4) darek dravya anant guNono pinD chhe. dravya nitya hovAthI teno darek guN nitya rahe chhe. vaLI ek guN te ja guNarUp rahe chhe, bIjA guNarUp thaI jato nathI. A rIte darek guNanun avasthitapaNun chhe; jo tem na hoy to guNano nAsh thAy, ane guNano nAsh thatAn AkhA dravyano nAsh thAy ane tem thatAn dravyanun ‘nityapaNun’ rahe nahi.

(pa) je dravyo anekapradeshI chhe teno darek pradesh paN nitya ane avasthit rahe chhe. temAnthI ek paN pradesh bIjA pradesharUp thato nathI. jo ek pradeshanun sthAn bIjA pradesharUp thAy to pradeshonun avasthitapaNun rahe nahi. ek paN pradeshano nAsh thAy to AkhA dravyano nAsh thAy ane tem thAy to tenun nityapaNun rahe nahi.

(6) darek dravyano paryAy potapotAnA avasare pragaTe chhe ane pachhI pachhInA avasaroe pachhI pachhIno paryAy pragaTe chhe ane pahelAn pahelAnno paryAy pragaTato nathI -e rIte paryAyonun avasthitapaNun siddha thAy chhe. jo paryAy potapotAnA avasare pragaT na thAy ane bIjA paryAyanA avasare pragaT thAy to paryAyano pravAh avasthit rahe nahi ane tem thatAn dravyanun avasthitapaNun paN rahe nahi. ।। 4।।


Page 317 of 655
PDF/HTML Page 372 of 710
single page version

316 ] [ mokShashAstra

ek pudgaladravyanun rUpIpaNun
रूपिणः पुद्गलाः।। ५।।
artha– [पुद्गलाः] pudgal dravya [रूपिणः] rUpI arthAt mUrtik chhe.
TIkA

(1) ‘rUpI’no artha sparsha, ras, gandh ane varNa sahit em thAy chhe (juo sUtra 23). pud + gal e be pad vaDe pudgal shabda banyo chhe. pud eTale bhegun thavun-maLI javun, ane gal eTale chhUTA paDI javun. sparshaguNanA paryAyanI vichitratAnA kAraNe maLI javun ane chhUTA paDavun pudgalamAn ja bane chhe. e kAraNe jyAre temAn sthULatA Ave chhe tyAre pudgaladravya indriyono viShay bane chhe. rUp-ras- gandh-sparshanun goL, trikoN, choras, lAmbo vagere AkAre pariNaman te mUrti chhe.

(2) pRithvI, jaL, agni, vAyu ane dravyaman te varNa, gandh, ras ane sparshavALAn chhe, tethI te pAnchey pudgaladravya chhe. dravyaman sUkShma pudgalanA prachayarUp ATh pAnkhaDInA khIlelA kamaLanA AkAre hRudayasthAnamAn rahelun chhe. te rUpI eTale ke sparsha, ras, gandh ane varNavALun hovAthI pudgaladravya chhe. (juo, A adhyAyanA sUtra 19 nI TIkA)

(3) netrAdi indriy samAn man sparsha, ras, gandh ane varNavALun hovAthI rUpI chhe, mUrtik chhe; gnAnopayogamAn te nimitta chhe.

shankA– shabda mUrtikashUnya hovA chhatAn gnAnopayog vakhate nimitta chhe mATe je gnAnopayogane nimitta hoy te pudgal hoy tem kahevAmAn vyabhichArI hetu Ave chhe. (arthAt shabda amUrtik hovA chhatAn gnAnopayogane nimitta jovAmAn Ave chhe mATe te hetu pakSha, sapakSha, ane vipakShamAn raheto hovAthI vyabhichArI thayo) to man mUrtik chhe em kyA kAraNe mAnavun?

samAdhAna– shabda amUrtik nathI. shabda pudgalajanya hovAthI temAn mUrtikapaNun chhe, mATe upar Apel hetu vyabhichArI nathI, paN sapakShamAn ja rahenAro chhe tethI dravyaman pudgal chhe em siddha thayun.

(4) A uparathI em samajavAnun nathI ke indriyothI gnAn thAy chhe. indriyo to pudgal chhe tethI gnAn rahit chhe; jo tenAthI gnAn thAy to jIv chetan maTI jaD-pudgal thaI jAy; paN tem bane nahi. jIvanA gnAnopayoganI je prakAranI lAyakAt hoy te pramANe pudgal-indriyono sanyog hoy, evo temano nimitta-naimittik sambandh chhe; paN


Page 318 of 655
PDF/HTML Page 373 of 710
single page version

a. pa sUtra 6-7 ] [ 317 tethI nimitta-ke je par chhe ane AtmAmAn nathI te-AtmAmAn kAI karI shake ke madad-sahAy karI shake em mAnavun te viparItatA chhe.

(pa) sUtramAn “पुद्गलाः” em bahuvachan chhe, te em jaNAve chhe ke pudgalonI

sankhyA ghaNI chhe tathA pudgalanA aNu, skandhAdi bhedanA kAraNe prakAro ghaNA chhe.

(6) man tathA sUkShma pudgalo to indriyo dvArA jANI shakAtAn nathI. paN te sUkShmatA chhoDIne jyAre sthULatA dhAraN kare tyAre indriyo dvArA jANI shakAy chhe, ane tyAre temAn sparsha, ras, gandh ane varNanI avasthA pratyakSha dekhAy chhe; mATe sUkShma avasthAmAn paN te sparsha, ras, gandh ane varNavALAn chhe em nakkI thAy chhe.

(7) pudgal paramANuonun ek dashAmAnthI bIjI dashAmAn palaTavun thayA kare chhe. jem mATInA paramANuomAnthI jaL thAy chhe, jaLamAnthI pRithvI thAy chhe. pRithvI- kAShThAdithI agni thAy chhe, pANImAnthI vIjaLI-agni thAy chhe, vAyunA sammelanathI jaL thAy chhe. mATe pRithvI, jaL, agni, vAyu, man vagerenA paramANuo judI judI jAtanA hoy chhe e mAnyatA yathArtha nathI, kem ke pRithvI Adi samasta pudgalanA ja vikAr chhe. ।। pa।।

dharmAdi dravyonI sankhyA
आ आकाशादेकद्रव्याणि।। ६।।
artha– [आ आकाशात्] AkAshaparyant [एक] ek ek [द्रव्याणि] dravya chhe

arthAt dharmadravya, adharmadravya ane AkAshadravya ek ek chhe.

TIkA

jIvadravya anant chhe, pudgaladravya anantAnant chhe; ane kAladravya asankhyAt aNurUp chhe. pudgaladravya ek nathI em batAvavA ‘’ shabda A sUtramAn pahelA sUtranI sandhi karIne vAparyo chhe. ।। 6।।

gamanarahitapaNun
निष्क्रियाणि च।। ७।।
artha– [च] vaLI e dharmadravya, adharmadravya ane AkAshadravya [निष्क्रियाणि]

kriyArahit chhe, arthAt teo ek sthAnathI bIjA sthAnane prApta thatAn nathI.

TIkA
(1) kriyA shabdanA ghaNA artha thAy chhe. jem ke-guNanI pariNati, paryAy, ek

Page 319 of 655
PDF/HTML Page 374 of 710
single page version

318 ] [ mokShashAstra kShetrathI bIjA kShetre gaman. A arthamAnthI chhello artha ahIn lAgu paDe chhe. kAladravya paN kShetragamanAgamanarahit chhe, paN ahIn te jaNAvel nathI kem ke pahelA sUtramAn kahelAn chAr dravyo pUrato viShay chAle chhe, jIv ane kALano viShay chAlato nathI. aNu ane skandh banne dashAo vakhate pudgaladravya gaman kare chhe arthAt ek kShetrathI bIjA kShetre gaman kare chhe tethI tene ahIn bAtal karel chhe. A sUtramAn traN dravyomAn kriyAnI nAsti jaNAvI ane bAkI rahel pudgaladravyamAn kriyA-halanachalananI asti jaNAvIne anekAnt siddhAnt pramANe kriyAnun svarUp siddha karyun.

(ra) utpAd-vyayarUp kriyA darek dravyamAn samaye samaye hoy chhe, te A dravyomAn paN chhe em samajavun.

(3) dravyomAn bhAvavatI tathA kriyAvatI em be prakAranI shaktio chhe; temAn bhAvavatI shakti badhAn dravyomAn chhe ane tethI te shaktinun pariNaman-utpAd-vyay darek dravyamAn dravyapaNun TakIne thAy chhe. kriyAvatI shakti jIv ane pudgal e be ja dravyomAn chhe; te banne ek kShetrathI bIjA kShetre jAy chhe; paN temAn vishiShTatA eTalI chhe ke jIv vikArI hoy tyAre ane siddhagatimAn jatI vakhate kriyAvAn bane chhe ane siddhagatimAn te sthirapaNe rahe chhe. (siddhagatimAn jatI vakhate jIv ek samayamAn sAt rAju jAy chhe). sUkShma pudgalo paN shIghra gatie ek samayamAn chaud rAjalok jAy chhe eTale pudgalamAn mukhyapaNe halan-chalanarUp kriyA chhe, jyAre jIvadravyamAn sansArI avasthAmAn koI koI vakhate halan-chalanarUp kriyA thAy chhe.

dharmadravya, adharmadravya ane ek jIvadravyanA pradeshonI sankhyA

असंख्येयाः प्रदेशाः धर्माधर्मैकजीवानाम्।। ८।।

artha– [धर्माधर्मैकजीवानाम्] dharmadravya, adharmadravya ane ek jIvadravyanA

[असंख्येया] asankhyAt [प्रदेशाः] pradesho chhe.

TIkA

(1) pradesh-ek pudgal paramANu jeTalA AkAshanA kShetrane roke teTalA kShetrane ek pradesh kahe chhe.

(2) A darek dravyo dravyArthikanaye akhanD, ek, niransh chhe. paryAyArthikadraShTie asankhyAtapradeshI chhe. tene asankhyAt pradesho chhe, tethI kAI tenA asankhya khanD ke TukaDA paDI jatA nathI tem ja judA judA ekek pradesh jevaDA TukaDAnA milanathI thayelun te dravya nathI.


Page 320 of 655
PDF/HTML Page 375 of 710
single page version

a. pa sUtra 9-10 ] [ 319

(3) AkAsh paN dravyaapekShAe (dravyArthikanaye) akhanD, niransh, sarvagat, ek ane bhinnatA rahit chhe. paryAyArthikanayanI apekShAe paramANu roke teTalA vibhAgane pradesh kahe chhe; AkAshamAn kAI TukaDA nathI ke tenA khanD thaI jatA nathI. TukaDA to sanyogI padArthanA thAy; pudgalano skandh sanyogI chhe, tethI TukaDA lAyak thAy tyAre TukaDArUpe te pariName chhe.

(4) AkAshane A sUtramAn lIdhun nathI kemake tenA pradesho anant chhe tethI te navamAn sUtramAn kaheshe.

(pa) dharmAstikAy, adharmAstikAy ane jIvanA pradesho asankhyAt chhe ane te sankhyAe lokapramAN asankhyAt chhe, chhatAn te pradeshonI vyApak avasthAmAn pher chhe. dharma ane adharma dravyo AkhA lokamAn vyApel chhe (te bAramA ane teramA sUtramAn kahyun chhe), ane jIvanA pradesho te te vakhatanA jIvanA sharIr pramANe pahoLA-TUnkA thAy chhe (e soLamA sUtramAn kahyun chhe.) jIv kevaLasamudghAt avasthA dhAraN kare tyAre sampUrNa lokAkAshamAn tenA pradesho vyApta thAy chhe, tathA bIjA samudghAto vakhate te te sharIramAn pradesho rahI keTalAk pradesho bahAr nIkaLe chhe.

(6) samudghAtanun svarUp pUrve a. 1 sU. 16 nI TIkAmAn kahevAI gayun chhe. ।। 8।।
AkAshanA pradesho
आकाशस्यानन्ताः।। ९।।
artha– [आकाशस्य] AkAshanA [अनंताः] anant pradesho chhe.
TIkA

(1) AkAshanA be vibhAg chhe-alokAkAsh ane lokAkAsh. temAn lokAkAshanA pradesho asankhyAt chhe. jeTalA dharmAstikAy ane adharmAstikAyanA pradesho chhe teTalA ja lokAkAshanA chhe. vaLI teono vistAr ek sarakho chhe. lokAkAsh chhae dravyonun sthAn chhe. A bAbat bAramA sUtramAn kahI chhe.

(2) dishA, khUNA, upar, nIche e badhA AkAshanA vibhAg chhe. ।। 9।।
pudgalanA pradesho
संख्येयाऽसंख्येयाश्च पुद्गलानाम्।। १०।।
artha– [पुद्गलानाम्] pudgalonA [संख्येयाऽसंख्येयाः च] sankhyAt,

asankhyAt ane anant pradesh chhe.


Page 321 of 655
PDF/HTML Page 376 of 710
single page version

320 ] [ mokShashAstra

TIkA

(1) AmAn pudgalanA sanyogI paryAy (skandh) nA pradesho jaNAvyA chhe. ek ek aNu svatantra pudgaladravya chhe. tene ek ja pradesh hoy chhe, em sUtra 11mAn kahyun chhe.

(2) skandh be paramANuothI sharU karI anant paramANuonA thAy chhe, tenun kAraN sUtra 33 mAn Apyun chhe.

(3) shankA– jyAre lokAkAshanA asankhyAt ja pradesho chhe to temAn anant pradeshavALA pudgaladravya tathA bIjAn dravyo paN shI rIte rahI shake?

samAdhAna– pudgaladravyamAn be prakAranun pariNaman thAy chhe; ek sUkShma, bIjun sthUL. jyAre tenun sUkShma pariNaman thAy chhe tyAre lokAkAshanA ek pradeshamAn paN anant pradeshavALo pudgalaskandh rahI shake chhe. vaLI badhAn dravyomAn ekabIjAne avagAhan devAnun sAmarthya chhe, tethI alpa kShetramAn ja samasta dravyone rahevAmAn kAI bAdhA thatI nathI. AkAshamAn badhAn dravyone ekI sAthe sthAn devAnun sAmarthya chhe, tethI ek pradeshamAn anantAnant paramANu rahI shake chhe; jem oraDAmAn ek dIvAno prakAsh rahI shake chhe ane te ja oraDAmAn teTalA ja vistAramAn pachAs dIvAno prakAsh rahI shake chhe tem. ।। 10।।

aNu apradeshI chhe
नाणोः।। ११।।
artha– [अणोः] pudgalanA paramANune [न] be vagere pradesh nathI arthAt te

ekapradeshI chhe.

TIkA

(1) aNu ek dravya chhe, tene ek ja pradesh chhe, kem ke paramANuomAn khanDano abhAv chhe.

(ra) dravyonun anekAnt svarUp
1. dravyo mUrta ane amUrta em be prakAre chhe.
2. amUrta dravyo chetan ane jaD em be prakAre chhe.
3. mUrta dravyo aNu ane skandh em be prakAre chhe.
4. mUrta dravyo sUkShma ane bAdar em be prakAre chhe.

Page 322 of 655
PDF/HTML Page 377 of 710
single page version

a. pa sUtra 11 ] [ 321

pa. sUkShma mUrta dravya sUkShmasUkShma ane sUkShma em be prakAre chhe. 6. skandh sUkShma ane bAdar em be prakAre chhe. 7. sUkShma aNu be prakAre chhe-pudgalaaNu ane kAlANu. 8. dravyo be prakAre chhe-akriy (gamanAgaman rahit-chAr dravyo). ane sakriy (gamanAgaman sahit-jIv ane pudgal).

9. dravyo ekapradeshI ane bahupradeshI em be prakAre chhe. 10. bahupradeshI dravyo be prakAre chhe-sankhyAt pradeshavALA ane sankhyAthI par pradeshavALA.

11. sankhyAthI par bahupradeshI dravyo be prakAre chhe-asankhyAtapradeshI ane anantapradeshI.

12. anantapradeshI dravyo be prakAre chhe-akhanD AkAsh ane anantapradeshI pudgalaskandh.

13. asankhyAt lokapradesh rokatAn dravyo be prakAre chhe-akhanD dravyo (dharma, adharma tathA kevaLasamudghAt karato jIv) ane pudgal mahAskandh te sanyogI dravya chhe.

14. akhanD lokapramAN asankhyAtapradeshI dravyo be prakAre chhe 1. dharma tathA adharma (lokavyApak), ane ra. jIv (lokapramAN), sankhyAe asankhyAt pradeshI, ane vistAramAn sharIr pramANe vyApak.

1p. amUrta bahupradeshI dravyo be prakAre chhe-sankoch-vistAr rahit (AkAsh, dharmadravya, adharmadravya tathA siddhajIv) ane sankoch-vistAr sahit (sansArI jIvanA pradesho sankoch-vistAr sahit chhe). [siddhajIv charamasharIrathI kinchit nyUn hoy chhe].

16. dravyo be prakAre chhe-sarvagat (AkAsh) ane deshagat (bAkInAn pAnch dravyo).

17. sarvagat be prakAre chhe-kShetre sarvagat (AkAsh) ane bhAve sarvagat (gnAnashakti).

18. deshagat be prakAre chhe-ekapradeshagat (paramANu, kAlANu tathA ekapradeshasthit sUkShma pudgalaskandh), ane anekadeshagat (dharma, adharma, jIv ane pudgalaskandh).

19. dravyomAn asti be prakAre chhe-astikAy (AkAsh, dharma, adharma, jIv tathA pudgal), ane kAyarahit asti (kAlANu).


Page 323 of 655
PDF/HTML Page 378 of 710
single page version

322 ] [ mokShashAstra

20. atikAy be prakAre chhe-akhanD astikAy (AkAsh, dharma, adharma tathA jIv), ane upacharit astikAy (sanyogI pudgalaskandho, pudgalamAn samUharUp thavAnI shakti).

21. darek dravyanun guN tathA paryAyamAn astipaNun be prakAre chhe-potAthI astipaNun, ane parathI nAstipaNAnun astipaNun.

22. darek dravyamAn astipaNun be prakAre chhe-dhruv ane utpAd-vyay. 23. dravyomAn shakti bhAvavatI tathA kriyAvatI em be prakAre chhe. 24. dravyomAn vibhAv sambandhI be prakAr chhe-vibhAg sahit (jIv, pudgal; temane ashuddha dashAmAn vibhAv hoy chhe), ane vibhAv rahit (bIjAn dravyo trikAL vibhAvarahit chhe).

2p. dravyomAn vibhAv be prakAre chhe-(1) jIvane vijAtIy pudgal sAthe, (2) pudgalane sajAtIy ekabIjA sAthe tathA sajAtIy pudgal ane vijAtIy jIv, banne sAthe.

nondha– syAdvAd samasta vastuonA svarUpane sAdhanArun, arhant sarvagnanun ek askhalit shAsan chhe. te ‘badhun anekAntAtmak chhe’ em upadeshe chhe. te vastunA svarUpano yathArtha nirNay karAve chhe. te sanshayavAd nathI. keTalAk kahe chhe ke syAdvAd vastune nitya ane anitya vagere be prakAre banne pakShathI kahe chhe, mATe sanshayanun kAraN chhe; paN te khoTun chhe. anekAntamAn to banne pakSha nishchit chhe tethI te sanshayanun kAraN nathI. (3) dravyaparamANu tathA bhAvaparamANuno bIjo artha–je ahIn lAgu nathI.

prashna– ‘chAritrasAr’ vagere shAstromAn kahyun chhe ke je dravyaparamANu ane bhAvaparamANunun dhyAn kare tene kevaLagnAn thAy. teno shun artha chhe?

uttara– tyAn dravyaparamANuthI AtmadravyanI sUkShmatA ane bhAvaparamANuthI bhAvanI sUkShmatA kahI chhe. tyAn pudgalaparamANunun kathan nathI. rAgAdi vikalpanI upAdhirahit Atmadravyane sUkShma kahevAmAn Ave chhe, kAraN ke nirvikalpa samAdhino viShay Atmadravya, man ane indriyothI agochar chhe. bhAv shabdano artha svasamvedan pariNAm thAy chhe. paramANu shabdathI bhAvanI sUkShma avasthA samajavI, kem ke vItarAg, nirvikalpa, samarasIbhAv pAnch indriyo ane mananAn viShayathI atIt chhe.

(juo, paramAtma-prakAshak adhyAy 2 gAthA 33 nI TIkA, pAnun 168-169)
A artho ahIn lAgu paDatA nathI.

Page 324 of 655
PDF/HTML Page 379 of 710
single page version

a. pa sUtra 12 ] [ 323

prashna– dravyaparamANuno A artha ahIn kem lAgu nathI? uttara– A sUtramAn je paramANu lIdho chhe te pudgalaparamANu chhe tethI dravyaparamANuno uparano artha ahIn lAgu paDato nathI. ।। 11।।

samasta dravyone rahevAnun sthAn
लोकाकाशेऽवगाहः।। १२।।
artha– [अवगाहः] upar kahelAn samasta dravyono avagAh (sthAn)

[लोकाकाशे] lokAkAshamAn chhe.

(1) AkAshanA jeTalA bhAgamAn jIv vagere chhae dravyo chhe te bhAgane lokAkAsh kahe chhe. bAkInA AkAshane alokAkAsh kahe chhe.

(ra) AkAsh ek akhanD dravya chhe. temAn kaI bhAgalA paDatA nathI, paN paradravyanA avagAhanI apekShAe A bhed paDe chhe; eTale ke nishchaye AkAsh ek akhanD dravya chhe, vyavahAre-paradravyanA nimittanI apekShAe tenA be bhAg gnAnamAn paDe chhe. (lokAkAsh, alokAkAsh).

(3) darek dravya kharekhar potapotAnA kShetramAn rahe chhe; lokAkAshamAn rahe chhe te paradravyaapekShAe nimittanun kathan chhe; temAn parakShetranI apekShA Ave chhe tethI te vyavahAr chhe. AkAsh pahelun thayun, tathA bIjAn dravyo temAn pachhI utpanna thayAn em nathI, kem ke badhAn dravyo anAdi-anant chhe.

(4) AkAsh pote potAne avagAhe chhe, te potAne nishchayaavagAharUp chhe. AkAshathI bIjun dravya moTun chhe nahi ane hoI paN na shake. tethI temAn vyavahAr- avagAhanI kalpanA AvI shake nahi.

(pa) badhAn dravyone anAdi pAriNAmik yugapadatA chhe, pahelA-pachhIno bhed nathI. jem yutasiddhane vyavahArathI AdhAr-AdheyapaNun hoy chhe tem ayutasiddhane paN vyavahArathI AdhAr-AdheyapaNun hoy chhe.

yutasiddha=pAchhaLathI joDAyelAn; ayutasiddha=mULathI bhegAn. draShTAnt-1. kunDAmAn bor e pAchhaLathI joDAyelAnun draShTAnt chhe. 2. thAmbhalAmAn sAr te mULathI bhegAnun draShTAnt chhe.

(6) evambhUtanayanI apekShAe arthAt je svarUpe padArtha chhe te svarUp vaDe nishchay karanArA nayanI apekShAe badhAn dravyane potapotAno AdhAr chhe. draShTAnta- koIne


Page 325 of 655
PDF/HTML Page 380 of 710
single page version

324 ] [ mokShashAstra evo prashna pUchhIe ke tame kyAn chho? to te kahe chhe ke hun mArAmAn chhun. e rIte darek dravyane nishchayanaye potapotAno AdhAr chhe. AkAshathI bIjun koI dravya moTun nathI. AkAsh badhI bAju anant chhe tethI te dharmAdino AdhAr chhe em vyavahAranaye kahI shakAy chhe. dharmAdik lokAkAshanI bahAr nathI eTalun siddha karavA mATe A AdhAr- Adheyasambandh mAnavAmAn Ave chhe.

(7) dharmAdik dravyo jyAn dekhAy te AkAshano bhAg lok chhe ane jyAn na dekhAy te bhAg alok chhe. A bhed dharmAstikAy, adharmAstikAy, jIv, pudgal ane kALanA kAraNe paDe chhe, kem ke dharmadravya ane adharmadravya AkhA lokAkAshavyApI chhe. AkhA lokAkAshamAn evo ek paN pradesh nathI ke jyAn jIv na hoy. vaLI, jIv jyAre kevaLasamudghAt kare chhe tyAre AkhA lokAkAshamAn vyApe chhe. pudgalano anAdianant ek mahAskandh chhe, je lokAkAshavyApI chhe ane Akho lok judAn judAn pudgalothI paN vyApel chhe. vaLI, kAlANu ek ek chhUTAn hIrAnA DhagalAnI mAphak AkhA lokAkAshamAn vyApel chhe. ।। 12।।

dharmAdharmanun avagAhan
धर्माधर्मयोः कृत्स्ने।। १३।।
artha– [धर्माधर्मयाः] dharma ane adharmadravyano avagAh [कृत्स्ने] talamAn

telanI mAphak samasta lokAkAshamAn chhe.

TIkA

(1) lokAkAshamAn dravyanA avagAhanA prakAr judAjudA chhe em A sUtra batAve chhe. dharma ane adharmanA avagAhano prakAr A sUtramAn jaNAvyo chhe. pudgalanA avagAhano prakAr 14mA sUtramAn ane jIvanA avagAhano prakAr 1p mA tathA 16 mA sUtramAn Apel chhe. kALadravya asankhyAt chhUTAn chhUTAn chhe tethI teno prakAr spaShTa chhe, eTale kahevAmAn Avyo nathI, paN A sUtro uparathI tenun garbhit kathan samajI levun.

(ra) A sUtra em paN sUchave chhe ke dharmadravyanA ekek pradeshane adharmadravyanA ekek pradeshamAn vyAghAt rahit pravesh chhe, ane adharmadravyanA ekek pradeshano dharmadravyanA ekek pradeshamAn vyAghAt rahit pravesh chhe. A paraspar praveshapaNun dharma-adharmanI avagAhanashaktinA nimitte chhe.

(3) bhed-sanghAtapUrvak Adi (sharUAt) sahit jene sambandh hoy evA ati