Page 66 of 655
PDF/HTML Page 121 of 710
single page version
a. 1. sUtra 20] [63 (7) bhAvashrut ane dravyashrut
shrutagnAnamAn tAratamyatAnI apekShAe bhed paDe chhe; ane tenA nimittamAn paN bhed paDe chhe. bhAvashrut ane dravyashrut e bannemAn be, anek ane bAr bhed paDe chhe. bhAvashrutane bhAvAgam paN kahI shakAy chhe, ane temAn dravyaAgam nimitta hoy chhe. dravya Agam (shrut) nA be bhed-1-angapraviShTa ane ra-angabAhya chhe; ang- praviShTanA bAr bhed chhe. (8) anakSharAtmak ane akSharAtmak shrutagnAn
anakSharAtmak shrutagnAnanA be bhed-paryAyagnAn ane paryAyasamAs chhe. sUkShma nigodiyA jIvane utpanna thatI vakhate je pahele samaye sarva jaghanya shrutagnAn hoy chhe te paryAyagnAn chhe. bIjo bhed paryoyasamAs chhe. sarva jaghanya gnAnathI adhik gnAnane paryAyasamAs kahe chhe. [tenA asankhyAt lokapramAN bhed chhe.] nigodiyA jIvane samyak shrutagnAn hotun nathI paN mithyAshrut hoy chhe; mATe A be bhed sAmAnya shrutagnAnanI apekShAe kahyA chhe em samajavun. (9) samyak ane mithyA evA be bhed nahi letAn; sAmAnya mati-shrutagnAnano vichAr karIe to darek chhadmastha jIvane mati ane shrutagnAn hoy chhe. sparshavaDe koI vastunun jANavun thayun te matignAn chhe; ane tenA sambandhathI ‘A hitakArI nathI’ ityAdi gnAn thavun te shrutagnAn chhe, te anakSharAtmak shrutagnAn chhe. ekendriyAdik asangnI jIvone anakSharAtmak shrutagnAn ja hoy chhe. sangnI panchendriy jIvone banne prakAranun shrutagnAn hoy chhe.
pramANanA- be prakAranAn chhe-1-svArtha pramAN, ra-parArtha pramAN. svArtha pramAN to gnAnasvarUp chhe ane parArtha pramAN vachanarUp chhe. shrut sivAyanA chAr gnAn svArtha pramAN chhe. shrutapramAN svArtha-parArtha bannerUp chhe, tethI gnAnarUp ane vachanarUp chhe. shrut upAdAn chhe, vachan tenun nimitta chhe. [vikalpano samAvesh vachanamAn thaI jAy chhe.] parArthapramANano ansh te ‘nay’ chhe.
rAjavArtik-pAnun-1pa3; sarvArthasidvi pAnun-pa6 adhyAy-1 sUtra-6] (11) ‘shru’tano artha
Page 67 of 655
PDF/HTML Page 122 of 710
single page version
64] [mokShashAstra
shrutagnAn matignAn pachhI thaI shake chhe. topaN varNavavA lAyak tathA shikShAyogya sarva viShayo temAn (shrutagnAnamAn) Ave chhe, ane te sAmbhaLIne jANI shakAy chhe. e rIte ‘shrutagnAn’ mAn shrutano (shabdano) sambandh mukhyatAthI chhe; te kAraNe shrutagnAnane shAstragnAn (bhAvashAstragnAn) paN kahevAmAn Ave chhe. (shabdo sAmbhaLIne je shrutagnAn thAy chhe te sivAy bIjA prakAranun paN shrutagnAn thAy chhe.) samyaggnAnI puruShano upadesh sAmbhaLavA uparathI pAtra jIvone AtmAnun yathArtha gnAn thaI shake chhe te apekShAe tene shrutagnAn kahevAmAn Ave chhe. (12) rUDhinA baLathI paN matipUrvak thatA A visheSh gnAnane ‘shrutagnAn’ kahevAmAn
Ave chhe. (13) shrutagnAnane vitarka paN kahevAmAn Ave chhe. [adhyAy 9, sUtra-39] (14) angapraviShTa ane angabAhya
angapraviShTa bAr bhedanAn nAm–1-AchArAng, 2-sUtrakRutAng, 3-sthAnAng, 4- samavAyAng, pa-vyAkhyApragnapti ang, 6-gnAtRudharmakathA ang, 7-upAsak adhyayanAng, 8-antakRutadashAng, 9-anuttaraupapAdik ang, 10-prashnavyAkaraN ang, 11-vipAkasUtrAng ane 12-draShTipravAd ang. angabAhya shrutamAn chaud prakIrNak hoy chhe. A bAr ang ane chaud pUrvanI rachanA, je divase tIrthankar bhagavAnano divya- dhvani chhuTe chhe tyAre bhAvashrutarUp paryAyathI pariNat gaNadharabhagavAn ek ja muhUrta mAn kramathI kare chhe. (1p) A badhAn shAstro nimitta mAtra chhe; bhAvashrutagnAnamAn tene anusarIne
tAratamyatA hoy chhe-em samajavun. (16) mati ane shrutagnAn vachcheno bhed
prashna– jem matignAn indriy ane manathI utpanna thAy chhe, tem shrutagnAn paN indriy ane manathI utpanna thAy chhe- to pachhI temAn bhed shun chhe?
shankAkAranAnkAraNo–indriy ane manathI matignAnanI utpatti thAy chhe te prasiddha chhe, ane shrutagnAn vakatAnA kahevAthI ane shrotAnA sAmbhaLavAthI utpanna thAy chhe tethI vaktAnI jIbh ane shrotAnA kAn tathA man e shrutagnAnanI utpattimAn kAraNo chhe; e rIte mati-shrut bannenA utpAdak kAraN indriyo ane man thayAn, mATe tene ek mAnavAn joIe.
Page 68 of 655
PDF/HTML Page 123 of 710
single page version
a. 1. sUtra 20] [6p
uttara– matignAn ane shrutagnAnane ek mAnavAn te barAbar nathI. matignAn ane shrutagnAn banne indriyo ane manathI utpanna thAy chhe e hetu asiddha chhe; kemake jIbh ane kAnane shrutagnAnanI utpattimAn kAraN mAnavAn te bhUl chhe. jIbh to shabdanun uchchAraN karavAmAn kAraN chhe, shrutagnAnanI utpattimAn kAraN nathI. kAn paN jIvane thatA matignAnanI utpattimAn kAraN chhe, shrutagnAnanI utpattimAn kAraN nathI; tethI shrutagnAnanI utpattimAn be indriyone kAraN batAvavI, mati ane shrutagnAn banne indriyo ane manathI utpanna thAy chhe em kahIne bannenI ekatA mAnavI te mithyA chhe. te be indriyo shrutagnAnamAn nimitta nathI. e rIte mati ane shrutagnAnanI utpattinA kAraNamAn bhed chhe. matignAn indriyo ane mananA kAraNe utpanna thAy chhe, ane je padArthano indriyo tathA man dvArA matignAnathI nirNay thaI gayo hoy te padArthanun man dvArA je visheShatAthI gnAn thAy chhe te shrutagnAn chhe; mATe banne gnAn ek nathI paN judAn judAn chhe. (17) visheSh khulAso
1. indriy ane man dvArA ‘A ghaDo chhe’ em nishchay karyo te matignAn chhe; tyArapachhI e ghaDAthI judA, anek sthaLo ane anek kALamAn rahevAvALA athavA bhinna rangonA samAn jAtinA bIjA ghaDAnun gnAn karavun te shrutagnAn chhe. ek padArthane jANyA bAd samAn jAtinA bIjA prakArane jANavA te shrutagnAnano viShay chhe. athavA-
2. Indriy ane man dvArA je ghaDAno nishchay karyo, tyArapachhI tenA bhedonun gnAn karavun te shrutagnAn chhe; jemake -amuk ghaDo amuk rangano chhe, athavA amuk ghaDo mATIno chhe- amuk ghaDo tAmbA pittaLano chhe; evI rIte indriy ane man dvArA nishchay karI tenA bhed-prabhedane jANanArun gnAn te shrutagnAn chhe. te ja (matignAne jANelA) padArthanA bhed-prabhedanun gnAn te paN shrutagnAn chhe. athavA-
3. ‘A jIv chhe’ ke ‘A ajIv chhe’ evo nishchay karyA pachhI je gnAnathI sat-sankhyAdi dvArA tenun svarUp jANavAmAn Ave chhe te shrutagnAn chhe; kemake te visheShasvarUpanun gnAn indriy dvArA thaI shakatun nathI, tethI te matignAnano viShay nathI paN shrutagnAnano viShay chhe. jIv-ajIv jANyA pachhI tenA sat-sankhyAdi visheShonun gnAn mAtra mananA nimittathI thAy chhe. matignAnamAn ek padArtha sivAy bIjA padArthanun ke te ja padArthanA visheShonun gnAn thatun nathI; mATe matignAn ane shrutagnAn judAjudA chhe. avagrah pachhI IhAgnAnamAn te ja padArthanun visheShagnAn chhe ane IhA pachhI avAyamAn te ja padArthanun visheSh gnAn chhe; paN temAn (IhA ke avAyamAn) te ja padArthanA bhed-prabhedanun gnAn nathI, mATe te matignAn chhe-shrutagnAn nathI. (avagrah, IhA, avAy e matignAnanA bhedo chhe.)
Page 69 of 655
PDF/HTML Page 124 of 710
single page version
66] [mokShashAstra
jIvane samyagdarshan thatAn ja samyakmati ane samyakshrutagnAn thAy chhe. samyagdarshan kAraN chhe ane samyaggnAn kArya chhe-em samajavun A samyakmati ane shrutagnAnanA je bhed ApyA chhe te gnAnanI visheSh nirmaLatA thavA mATe ApyA chhe; paN te bhedamAn aTakI, rAgamAn rokAI rahevA mATe ApyA nathI; mATe te bhedonun svarUp jANI jIve potAnA trikALI akhanD abhed chaitanyasvabhAv taraph vALI nirvikalpa thavAnI jarUr chhe. ।। 20।।
[देवनारकाणाम्] dev ane nArakIone hoy chhe.
(1) avadhignAnanA be bhed chhe- 1-bhavapratyay, ra-guNapratyay. kAraN ane nimitta
e traN ekArthavAchak shabdo chhe. ahIn ‘bhavapratyay’ shabda bAhya nimittanI apekShAe kahel chhe, antarang nimitta to darek prakAranA avadhignAnamAn avadhignAnAvaraNIy karmano kShayopasham chhe. (2) dev ane nArakaparyAy dhAraN karatAn, jIvane je avadhignAn utpanna thAy chhe te
nimitta chhe, nahi ke shikShA, jap, tap Adik; temaj nArakI ane devanA
paryAyamAn utpattimAtrathI avadhignAn prApta thAy chhe. [ahIn samyaggnAnano viShay
‘bhavapratyay’ shabda vAparyo chhe.]
(3) bhavapratyay avadhignAn dev, nArakI tathA tIrthankarone (chhadmastha dashAmAn) hoy
chhe, te niyamathI deshAvadhi hoy chhe; te samasta pradeshathI utpanna thAy chhe. (4) ‘guNapratyay’-koI khAs paryAy (bhav) nI apekShA na rAkhatAn, jIvanA
kShayopashamanimittak kahevAy chhe. ।। 21।।
Page 70 of 655
PDF/HTML Page 125 of 710
single page version
a. 1. sUtra 22] [67
क्षयोपशमनिमित्तः षड्विकल्पः शेषाणाम्।। २२।।
anugAmI, ananugAmI, varddhamAn, hIyamAn, avasthit, anavasthit-evA chha bhedavALun chhe, ane te [शेषाणाम्] manuShya tathA tiryanchane thAy chhe.
(1) anugAmI–je avadhignAn sUryanA prakAshanI mAphak jIvanI sAthe sAthe jAy tene
varddhamAn–je avadhignAn shuklapakShanA chandranI kaLAnI mAphak vadhatun rahe tene
(2) manuShyone A avadhignAn thAy chhe em kahyun chhe temAn tIrthankaro na levA, bIjA
manuShyo samajavA; te paN bahu thoDA manuShyone thAy chhe. A avadhignAnane ‘guNapratyay’ paN kahevAmAn Ave chhe. te nAbhinI upar shankh, padma, vajra, svastik, kalash, mAchhalAn Adi shubh chihna dvArA thAy chhe. (3) avadhignAnanA *pratipAti, ×apratipAti, deshAvadhi, paramAvadhi ane sarvAvadhi
evA bhedo paN paDe chhe. (4) +jaghanya deshAvadhi sanyat tathA asanyat manuShyo ane tiryanchane thAy chhe; (dev-
nArakIne thatun nathI) utkRuShTa deshAvadhi sanyat bhAvamunine ja thAy chhe, anya tIrthankarAdik gRuhastha-manuShya, dev, nArakIne nahI; temane deshAvadhi thAy chhe. _________________________________________________________________ *pratipAti=paDI jAy tevun; × apratipAti = na paDe tevun. +jaghanya=sauthI thoDun.
Page 71 of 655
PDF/HTML Page 126 of 710
single page version
68] [mokShashAstra (pa) deshAvaghi e upar [pArA 1 mAn] kahelA chha prakAr tathA pratipAti ane
apratipAti em ATh prakAranun hoy chhe. paramAvadhi anugAmI, ananugAmI, varddhamAn, avasthit, anavasthit ane apratipAtI hoy chhe. (6) avadhignAn rUpI– pudgal tathA te pudgalanA sambandhavALA sansArI jIv (nA
vikArI bhAv) ne pratyakSha jANe chhe. (7) dravya apekShAe jaghanya avadhignAnano viShay–ek jIvanA audArik sharIr
dravya apekShAe sarvAvadhignAnano viShay– ek paramAN sudhI jANe chhe.
dravyonA bhedone jANe chhe.
kShetra apekShAe jaghanya avadhignAnano viShay-utsedhAngulanA [ATh yav
kShetrane jANe chhe.
kShetra apekShAe madhyam avadhignAnano viShay-jaghanya ane utkRuShTanI vachchenA
kShetrabhedone jANe chhe.
kAL apekShAe jaghanya avadhignAnano viShay-(jaghanyathI) AvalinA
asankhyAtabhAgapramAN bhUt ane bhaviShyane jANe chhe.
kAL apekShAe utkRuShTa avadhignAnano viShay-asankhyAt lokapramAN atIt
ne anAgat kAL ne jANe chhe.
kAL apekShAe madhyam avadhignAnano viShay–jaghanya ane utkRuShTa vachchenA
kALabhedone jANe chhe.
bhAvanI apekShAe avadhignAnano viShay–pahelAn dravyapramAN nirUpaN karel
dravyonI shaktine jANe chhe.
(8) karmano kShayopasham nimittamAtra chhe em samajavun, eTale ke jIv potAnA
kAraN chhe. avadhignAn vakhate avadhignAnAvaraNano kShayopasham svayam hoy eTalo
Page 72 of 655
PDF/HTML Page 127 of 710
single page version
a. 1. sUtra 22] [69
sambandh batAvavA nimitta jaNAvyun chhe. karmanI te vakhatanI sthiti karmanA potAnA kAraNe kShayopashamarUp hoy chhe, eTalo nimitta-naimittik sambandh chhe te ahIn batAvyo chhe. (9) kShayopashamano artha–(1) sarvaghAti sparddhakono udayAbhAvI kShay; (ra) deshaghAti
chhe. tathA-
prakRitionA kShay tathA upashamane kShayopasham kahe chhe. [shrI dhavalA, pustak pa,
(10) guNapratyay avadhignAn, samyagdarshan, deshavrat athavA mahAvratanA nimittathI thAy
asankhyAt lokapramAN samyaktva, sanyamAsanyam ane sanyamarUp pariNAmomAn,
avadhignAnAvaraNanA kShayopashamanA kAraNabhUt pariNAm bahu thoDA hoy chhe. [shrI
“je jIvone avadhignAn thayun hoy te ja jIvo, avadhignAnano upayog mUkI darshanamohakarmanA rajakaNonI avasthA joIne te uparathI potAne samyagdarshan thayun chhe- em yathArthapaNe jANI shake”-evI mAnyatA barAbar nathI, kemake badhA ja samyagdraShTi jIvone avadhignAn hotun nathI, paN samyagdraShTi jIvomAnthI ghaNA ja ochhA jIvone avadhignAn thAy chhe. ‘potAne samyagdarshan thayun chhe’ te jo avadhignAn vagar nakkI na thaI shakatun hoy to, je jIvone avadhignAn na thAy teone hammeshAn e sambandhanI shankA-sanshay rahyA ja kare, parantu nishankapaNun e samyagdarshanano pahelo ja AchAr chhe; tethI je jIvone samyagdarshan sambandhI shankA rahyA kare te jIv kharI rIte samyagdraShTi hoy ja nahi, paN mithyAdraShTi hoy chhe. mATe avadhignAnanun, manaparyayagnAnanun tathA tenA bhedonun svarUp jANI, bhedo taraphanA rAgane TALI, abhed gnAnasvarUp potAnA svabhAv taraph jIve vaLavun.।। २२।।
Page 73 of 655
PDF/HTML Page 128 of 710
single page version
70] [mokShashAstra
vipulamati-evA be prakAranun chhe.
(1) manaparyayagnAnanI vyAkhyA navamA sUtranI TIkAmAn ApI chhe. bIjAnA manogat
(manamAn rahelAn) mUrtik dravyone, te mananI sAthe je pratyakSha jANe te manaparyayagnAn chhe. (2) dravya apekShAe manaparyayagnAnano viShay–jaghanyarUpathI ek samayamAn thatA
ek samayamAn bandhAyelA samay prabaddharUp*dravyanA anant bhAgomAnthI ek
bhAg sudhI jANI shake.
kShetra apekShAe A gnAnano viShay–jaghanyarUpe be, traN kosh sudhInA kShetrane
jANe; ane utkRuShTarUpe manuShyakShetranI andar jANI shake. [viShkambharUp manuShyakShetra
utkRuShTarUpe asankhyAt bhavonun grahaN kare chhe-jANe chhe.
bhAv apekShAe A gnAnano viShay–dravyapramANamAn kahelA dravyonI shaktine
(bhAvane) jANe chhe.
A gnAn thavAmAn man apekShAmAtra(-nimittamAtra) kAraN chhe, utpattinun te kAraN nathI. A gnAnanI utpatti AtmAnI shuddhithI thAy chhe. A gnAn dvArA sva tathA par bannenA manamAn sthit rUpI padArtho jANI shakAy chhe. [shrI sarvArthasiddhi pAnun 448-4pa1-4pa2] bIjAnA manamAn sthit padArthane paN ‘man’ kahevAmAn Ave chhe; tenA paryAyo (visheSho) ne manaparyay kahe chhe, tene je gnAn jANe te manaparyayagnAn chhe. manaparyayagnAnanA Rujumati ane vipulamati evA be bhed chhe. _________________________________________________________________
samayaprabaddha kahe chhe.
Page 74 of 655
PDF/HTML Page 129 of 710
single page version
a. 1. sUtra 23] [71
Rujumati– manamAn chintavan karelA padArthone jANe chhe, achintit padArthane nahi; ane te paN saralarUpathI chintit padArthane jANe chhe.
vipulamati– chintit ane nahi chintit padArthane tathA vakrachintit ane avakrachintit padArthane paN jANe chhe.
28-29] ‘vipul’no artha vistIrNa-vishAL-gambhIr thAy chhe. [temAn kuTil, asaraL, viSham, saraL vagere garbhit chhe.) vipulamatignAnamAn Ruju ane vakra (eTale saraL ane ADA) sarva prakAranA rUpI padArthanun gnAn thAy chhe. potAnAn tathA paranAn jIvit, maraN, sukh, dukh, lAbh, alAbhanun paN gnAn thAy chhe. vyakta man ke avyakta manathI chintavan karelA ke nahi chintavelA ke AgaL jaI jenun chintavan karashe evA sarva prakAranA padArthone vipulamati manaparyayagnAnI jANe chhe.
kAL apekShAe Rujumatino viShay–jaghanyapaNe bhUt-bhaviShyanA be traN bhav potAnA ane bIjAnA jANe, utkRuShTapaNe sAt-ATh bhav te mujab jANe.
kShetra apekShAe A gnAn jaghanyapaNe traNathI upar ane navathI nIche kosh ane utkRuShTapaNe traNathI upar ane, navathI nIche yojananI andar jANe chhe, tethI bahAr nahi.
kAL apekShAe vipulamatino viShay–jaghanyathI sAt-ATh bhav AgalA- pAchhalA jANe ane utkRuShTa asankhyAt bhav AgalA-pAchhalA jANe.
kShetra apekShAe A gnAn–jaghanyapaNe traNathI upar ane navathI nIche yojan pramAN jANe; utkRuShTapaNe mAnuShottar parvatanI andar jANe-tethI bahAr nahi.
Complex direct knowledge of complex mental things. e. g. of what a man is thinking of now along with what he has thought of it in the past and will think of it in the future. [pAnun-40]
artha– AnTIghUnTI vALI manamAn sthit vastuonun AnTIghUnTI sahit pratyakShagnAn jemake-ek mANas vartamAnamAn shun vichAre chhe. tenI sAthe bhUtakALamAn teNe shun
Page 75 of 655
PDF/HTML Page 130 of 710
single page version
72] [mokShashAstra vichAryun chhe ane bhaviShyamAn te shun vichArashe te gnAnano manogat vikalpa te manaparyayagnAnano viShay chhe. (bAhya vastunI apekShA manogatabhAv ek ati sUkShma ane vijAtIy chIj chhe.) 23
kevaLagnAn thayA pahelAn na chhUTavun [तद्विशेष] e be vAtothI Rujumati ane vipulamati gnAnamAn visheShatA-taphAvat chhe.
Rujumati ane vipulamati e be prakAranA manaparyayanA bhed sUtra 23nI TIkAmAn ApyA chhe. A sUtramAn spaShTa jaNAve chhe ke vipulamati vishuddha shuddha chhe, vaLI te kadI paDI jatun nathI paN kevaLagnAn thatAn sudhI chAlu rahe chhe. Rujumati gnAn to thaIne chhUTI paN jAy. chAritranI tIvratAnA bhedanA kAraNe A bhed paDe chhe. sanyamapariNAmanun ghaTavun-tenI hAni thavI te pratipAt chhe, te (pratipAt) RujumativALA koIne hoy chhe.।। 24।।
avadhignAn ane manaparyayagnAnamAn visheShatA विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्योऽवधिमनःपर्यययोः।। २५।।
[विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्यः] vishuddhatA, kShetra, svAmI ane viShayanI apekShAthI- visheShatA hoy chhe.
manaparyayagnAn utam RuddhidhArI bhAv-munione ja hoy chhe; ane avadhignAn chAre gatinA sangnI jIvane hoy chhe; e svAmI apekShAe bhed chhe.
utkRuShTa avadhignAnanun kShetra asankhyAt lokapramAN sudhI chhe, manaparyayanun aDhI dvIp manuShyakShetra chhe. A kShetra apekShAe bhed chhe.
svAmI tathA viShayanA bhedathI vishuddhimAn antar jANI shakAy chhe, avadhignAnano viShay paramANuparyant rUpI padArtha chhe ane manaparyayagnAnano viShay manogat vikalpa chhe.
Page 76 of 655
PDF/HTML Page 131 of 710
single page version
a. 1. sUtra 26-27] [73
viShayano bhed sUtra 27-28 nI TIkAmAn Apyo chhe; tathA sUtra 22 nI TIkAmAn avadhignAnano, ane sUtra 23 nI TIkAmAn manaparyayagnAnano viShay Apyo chhe, te uparathI A bhed samajI levA. 2p.
मतिश्रुतयोर्निबंधो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु।। २६।।
viShayasambandh[असर्वपर्यायेषु] sarva paryoyothI rahit [द्रव्येषु] jIv-pudgalAdi sarve dravyo chhe.
mati ane shrutagnAn rUpI-arUpI sarve dravyone jANe chhe, paN tenA sarve paryAyone jANatAn nathI, tenA viShay-sambandh sarve dravyo ane tenA keTalAk paryAyo sAthe hoy chhe.
AkAsh ane kAL e samasta dravyo samajavAn; tenA keTalAk paryAyo A gnAn jANe chhe, sarva paryAyone nahi.
prashna– jIv, dharmAstikAy vagere amUrtadravyo chhe tene matignAn kem jANe ke jethI matignAn sarva dravyone jANe em kahI shakAy?
uttara– anindriy (man) nA nimitte arUpI dravyonun avagrah, ihA, avAy ane dhAraNArUp matignAn pratham Upaje chhe, pachhI te matignAn pUrvak shrutagnAn sarva dravyane jANe chhe; ane potapotAne yogya paryAyone te jANe chhe-em samajavun.
arthAt avadhignAn rUpI padArthone jANe chhe.
jene rUp, ras, gandh, sparsha hoy te pudgal dravya (rUpI dravya) chhe; pudgal dravyathI sambandh rAkhavAvALA sansArI jIvane paN A gnAnanA hetu mATe rUpI kahevAmAn Ave chhe. [juo sUtra 28 nIche TIkA]
Page 77 of 655
PDF/HTML Page 132 of 710
single page version
74] [mokShashAstra
jIvanA pAnch bhAvomAnthI audayik, aupashamik ane kShAyopashamik e traN bhAvo(pariNAmo) ja avadhignAnano viShay thAy chhe; ane jIvanA bAkInA-kShAyik tathA pAriNAmik e be bhAvo tathA dharmadravya, adharmadravya, AkAshadravya ane kALadravya arUpI padArtha chhe te avadhignAnanA viShayabhUt thatA nathI.
A gnAn sarva rUpI padArthone ane tenA keTalAk paryoyone jANe chhe em samajavun. ।। २७।।
bhAge [मनःपर्ययस्य] manaparyayagnAnano viShay-sambandh chhe.
paramaavadhignAnanA viShayabhUt je pudgalaskandh chhe teno anantamo bhAg karatAn je ek paramANu mAtra thAy chhe te sarvAvadhino viShay chhe, teno anantamo bhAg Rujumati-manaparyayagnAnano viShay chhe ane teno anantamo bhAg vipulamatimanaparyayano viShay chhe. (sarvArthasiddhi pAnun-473)
avadhignAnano ane manaparyayagnAnano viShay rUpI chhe em ahIn kahyun chhe. adhyAy ra nA sUtra 1 mAn AtmAnA pAnch bhAvo kahyA chhe temAnthI audayik, aupashamik tathA kShAyopashamik e traN bhAvo A gnAnano viShay thAy chhe em sUtra 27 mAn kahyun chhe, tethI nakkI thAy chhe ke paramArtha te traN bhAvo rUpI chhe-eTale ke arUpI AtmAnun svarUp te nathI. kemake AtmAmAnthI te bhAvo TaLI shake chhe ane je TaLI shake te paramArthe AtmAnun hoy nahi. ‘rUpI’ nI vyAkhyA adhyAy pa nA sUtra pa mAn ApI chhe, tyAn pudgal ‘rUpI’ chhe-em kahyun chhe; ane pudgal sparsha, ras, gandh, varNavALA chhe em adhyAy pa sUtra 23 mAn kahyun chhe. shrI samayasAranI gAthA pa0 thI 68 tathA 203 mAn varNAdithI guNasthAn paryantanA bhAvo pudgaladravyanA pariNAm hovAthI jIvanI anubhUtithI bhinna chhe mATe te jIv nathI em kahyun chhe; te ja siddhAnt A (vyavahAr) shAstramAn upar kahelAn TUnkAn sUtro dvArA pratipAdan karyo chhe.
Page 78 of 655
PDF/HTML Page 133 of 710
single page version
a. 1. sUtra 9] [7p
adhyAy ra sUtra 1 mAn te bhAvone jIvanA kahyA chhe te vyavahAre kahyA chhe. jo kharekhar te jIvanA hoy to jIvamAnthI kadI TaLe nahi ane ek sarakhA rahe; paN ek sarakhA rahetA nathI ane TALI shakAy chhe, mATe te jIvasvarUp-jIvanA nijabhAv nathI.।। 28।।
ane tenA sarve paryAyo chhe-arthAt kevaLagnAn ek sAthe sarva padArthone ane tenA sarva paryAyone jANe chhe.
kevaLagnAn=asahAy gnAn; eTale ke indriy, man ke AlokanI apekShArahit A gnAn chhe. trikALagochar anant paryAyone prApta anant vastuone te jANe chhe, asankuchit (sankoch vagaranun) chhe, ane pratipakShIrahit chhe; kevaLagnAn amaryAdit chhe.
shankA– je padArthano nAsh thaI chUkyo chhe ane je padArtha hajI utpanna nathI thayo tene kevaLagnAn kem jANI shake?
samAdhAna– kevaLagnAn nirapekSha hovAthI bAhya padArthonI apekShA vinA tene eTale ke naShTa ane anutpanna padArthone jANe temAn kAI virodh nathI. kevaLagnAnane viparyayagnAnapaNAno paN prasang nathI, kemake yathArtha svarUpathI te padArthone jANe chhe. naShTa ane anutpanna vastuono joke vartamAnamAn sadbhAv nathI topaN teno atyant abhAv nathI.
sarva dravya ane te dravyanA trikALavartI anantAnant paryAyone akramathI ek kALe kevaLagnAn jANe chhe; te gnAn sahaj (ichchhAvinA) jANe chhe. kevaLagnAnamAn evI shakti chhe ke anantAnant lok-alok hoy topaN tene jANavAne kevaLagnAn samartha chhe.
shankA– kevaLI bhagavAnane ek ja gnAn hoy chhe ke pAnche gnAn hoy chhe? samAdhAna– pAnche gnAnonun ekI sAthe rahevun mAnI shakAy nahi, kemake matignAnAdi AvaraNIy gnAn chhe ane kevaLagnAnI bhagavAn kShIN AvaraNIy chhe tethI bhagavAnane AvaraNIy gnAn hovun sambhave nahi; kemake AvaraNanA nimittathI thatAn gnAnonun (AvaraNano abhAv thayA pachhI) rahevAnun banI shake em mAnavun te nyAyaviruddha chhe.
Page 79 of 655
PDF/HTML Page 134 of 710
single page version
76] [mokShashAstra
mati Adi gnAnonun AvaraN kevaLagnAnAvaraNanA nAsh thavAnI sAthe ja pUrepUrun naShTa thAy chhe. [juo, sUtra 30 nI TIkA]
‘hun parane jANun to moTo’ em nahi, paN mArun behad sAmarthya anantagnAn- aishvaryapaNe hovAthI hun pUrNagnAnaghan svAdhIn AtmA chhun-em pUrNa sAdhyane darek jIve nakkI karavun joIe; em nakkI karI svathI ekatva ane parathI vibhakta (bhinna) potAnA ekAkAr svarUp taraph jIve vaLavun joIe, potAnA ekAkAr svarUp taraph vaLatAn samyagdarshan pragaTI kramekrame jIv AgaL vadhe chhe ane tenI pUrNa gnAnadashA thoDA vakhatamAn pragaTe chhe. ।। 29।।
sharU karIne [आचतुर्भ्य] chAr gnAn sudhI [भाज्यानि] vibhakta karavA yogya chhe arthAt hoI shake chhe.
(1) ek jIvane ek sAthe ekathI sharU karI chAr gnAn sudhI hoI shake chhe; ek gnAn hoy to kevaLagnAn hoy chhe; be hoy to mati ane shrut hoy chhe; traN hoy to mati, shrut ane avadhi agar mati, shrut ane manaparyayagnAn hoy chhe; chAr hoy to mati, shrut, avadhi ane manaparyay gnAn hoy chhe. ekI sAthe pAnch gnAno koIne hotAn nathI. vaLI ek ja gnAn ek vakhate upayogarUp hoy chhe. kevaLagnAn pragaTayun tyArathI te kAyam mATe Take chhe; bIjAn gnAnono upayog vadhAremAn vadhAre antarmuhUrta hoy chhe, tethI vadhAre hoto nathI, pachhI gnAnanA upayogano viShay badale ja chhe. kevaLI sivAy badhA sansArI jIvone ochhAmAn ochhA be eTale ke mati ane shrutagnAn hoy ja chhe.
(2) kShAyopashamik gnAn kramavartI chhe, ek kALamAn ek ja pravarte chhe; paN ahIn je chAr gnAn ekI sAthe kahyAn chhe te chArano ughAD ekI vakhate hovAthI chAr gnAnanI jANanarUp labdhi ek kALamAn hoy em kahevun chhe, upayog to ek kALe ek svarUpe ja hoy chhe. ।। 30।।
Page 80 of 655
PDF/HTML Page 135 of 710
single page version
a. 1. sUtra 31] [77
AtmA kharekhar paramArtha chhe ane te gnAn chhe; AtmA pote ja padArtha chhe; tethI gnAn paN ek ja pad chhe. je A gnAn nAmanun ek pad chhe te A paramArtha-svarUp sAkShAt mokSha upAy chhe. A sUtromAn gnAnanA je bhedo kahyA chhe te A ek padane abhinande chhe.
gnAnanA hInAdhikarUp bhedo, tenA sAmAnya gnAnasvabhAvane bhedatA nathI, paN abhinande chhe; mATe jemAn samasta bhedano abhAv chhe evA AtmasvabhAvabhUt gnAnanun ja ekanun Alamban karavun-eTale ke gnAnasvarUp AtmAnun ja avalamban karavun. gnAnasvarUp AtmAnA avalambanathI ja nIche mujab prApti thAy chhe-
1-nijapadanI prApti thAy chhe. ra-bhrAntino nAsh thAy chhe. 3-AtmAno lAbh thAy chhe. 4-anAtmAno parihAr siddha thAy chhe, pa-bhAvakarma jorAvar thaI shakatun nathI. 6-rAg, dveSh, moh utpanna thatA nathI. 7-pharI karma Asravatun nathI. 8-pharI karma bandhAtun nathI. 9-pUrve bandhAyelun karma bhogavAyun thakun nirjarI jAy chhe. 10-samasta karmono abhAv thavAthI sAkShAt mokSha thAy chhe. Avun gnAnasvarUp AtmAnA Alambananun mAhAmya chhe.
kShayopasham anusAr gnAnamAn je bhedo thAy chhe te kAI gnAnasAmAnyane agnAnarUp nathI karatA, UlaTA gnAnane pragaT kare chhe; mATe A badhA bhedo uparanun lakSha gauN karI gnAnasAmAnyanun avalamban levun. sUtra 9 mAn chheDe ekavachan sUchak ‘ज्ञानम्’ shabda vAparyo chhe, te bhedonun svarUp jANI, bhedo uparanun lakSha chhoDI, shuddhanayanA viShayabhUt abhed akhanD gnAnasvarUp AtmA taraph potAnun lakSha vALavA- laI javA mATe vAparyo chhe, em jANavun.
[विपर्ययाश्च] viparyay paN hoy chhe.
(1) upar kahelAn pAnche gnAn samyaggnAn chhe, parantu mati, shrut ane avadhi e traN gnAn mithyAgnAn paN hoy chhe, te mithyAgnAnane kumatignAn, kushrutagnAn tathA kuavadhi
Page 81 of 655
PDF/HTML Page 136 of 710
single page version
78] [mokShashAstra (vibhang) gnAn kahe chhe. atyAr sudhI samyaggnAnano adhikAr chAlato Avyo chhe; have A sUtramAn ‘च’ shabdathI em sUchavyun chhe ke A traN gnAn samyak paN hoy chhe ane mithyA paN hoy chhe. sUtramAn ‘विपर्ययः’ shabda vAparyo chhe temAn sanshay ane anadhyavasAy garbhitapaNe AvI jAy chhe-em jANavun. mati ane shrutagnAnamAn sanshay, viparyay ane anadhyavasAy e traN doSho chhe; avadhignAnamAn sanshay hoto nathI, paN anadhyavasAy athavA viparyay be doSho hoy chhe, tethI tene kuavadhi athavA vibhang kahe chhe. viparyay sambandhI visheSh hakIkat 32 mAn sUtranI TIkAmAn ApI chhe.
(2) anAdi mithyAdraShTine kumati ane kushrut hoy chhe ane tene dev ane nArakInA bhavamAn kuavadhi paN hoy chhe. jyAn jyAn mithyAdarshan hoy chhe tyAn tyAn mithyAgnAn ane mithyAchAritra avinAbhAvIpaNe hoy chhe. ।। 31।।
prashna- samyagdraShTi jem netrAdik indriyothI rUpAdine sumatithI jANe chhe tem mithyAdraShTi paN kumatignAnathI tene jANe chhe, tathA jem samyagdraShTi shrutagnAnathI tene jANe chhe, tathA kathan kare chhe tem mithyAdraShTi paN kushrutagnAnathI jANe chhe ane kathan kare chhe, tathA jem samyagdraShTi avadhignAnathI rUpI vastuone jANe chhe tem mithyAdraShTi kuavadhignAnathI jANe chhe-to mithyAdraShTinA gnAnane mithyAgnAn shA mATe kaho chho?
सदसतोरविशेषाघद्रच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत्।। ३२।।
karavAne kAraNe [सत् असतोः] vidyamAn ane avidyamAn padArthonun [अविशेषात्] bhedarUp gnAn (yathArtha vivek) na hovAne kAraNe [उन्मत्तवत्] pAgal puruShonA gnAnanI mAphak mithyAdraShTinun gnAn viparIt arthAt mithyAgnAn ja hoy chhe.
(1) A sUtra ghaNun upayogI chhe. A ‘mokShashAstra’ hovAthI, avinAshI sukh mATe samyagdarshan-gnAn-chAritrarUp ek ja rasto chhe em pahelA sUtramAn jaNAvIne, bIjA sUtramAn samyagdarshananun lakShaN batAvyun;; jenI shraddhA vaDe samyagdarshan thAy te sAt tattvo chothA sUtramAn jaNAvyAn; tattvone jANavA mATe pramAN ane nayanA gnAnanI jarUriyAt chhe em chhaThThA sUtramAn kahyun; pAnch gnAno samyak hovAthI te pramAN chhe em
Page 82 of 655
PDF/HTML Page 137 of 710
single page version
a. 1. sUtra 32] [79 sUtra 6-10 mAn jaNAvyun ane te pAnch samyaggnAnonun svarUp sUtra 11 thI 30 sudhImAn batAvyun....
(2) eTalI bhUmikA bAndhyA pachhI mati, shrut ane avadhi e traN mithyAgnAn paN hoy chhe; ane jIv anAdino mithyAdraShTi hovAthI te samyaktva na pAme tyAn sudhI tenun gnAn viparyay chhe em sUtra 31 mAn batAvyun. sukhanA sAchA abhilAShIe te mithyAdarshan pahelun ja TALavun joIe-em batAvavA A sUtramAn mithyAgnAn-ke je gnAn hammeshAn mithyAdarshanapUrvak ja hoy chhe-tenun svarUp batAvyun chhe.
(3) sukhanA sAchA abhilAShIne mithyAgnAnanun svarUp samajAvavA mATe kahyun ke- 1-mithyAdraShTi jIv sat ane asat vachcheno bhed (vivek) jANato nathI; tethI siddha thayun ke darek bhavya jIve pratham sat shun ane asat shun tenun yathArtha gnAn prApta karI mithyAgnAn TALavun joIe.
2-jyAn sat ane asat bhedanun agnAn hoy tyAn aNasamaj pUrvak potAne ThIk paDe tem gAnDA puruShanI mAphak (madirA pIdhelA mANasanI mAphak) khoTI kalpanAo jIv karyA ja kare chhe; tethI em samajAvyun ke sukhanA sAchA abhilAShI jIvoe sAchI samajaN karI khoTI kalpanAono nAsh karavo ja joIe.
(4) pahelethI trIs sudhInA sUtromAn mokShamArga ane samyagdarshan tathA samyaggnAnanun svarUp samajAvI te grahaN karavAnun kahyun, te upadesh ‘asti’thI Apyo; ane 31mA sUtramAn mithyAgnAnanun svarUp batAvI tenun kAraN 32mA sUtramAn kahI te mithyAgnAnano nAsh karavA upadesh Apyo; eTale A sUtramAn ‘nAsti’thI samajAvyun. A rIte ‘asti-nAsti’ vaDe eTale ke anekAnta vaDe samyaggnAn pragaT karI mithyAgnAnanI nAsti karavA mATe upadesh Apyo.
asat = avidyamAn-aNachhatI (vastu),
avisheShAt= e beno yathArtha vivek na hovAthI.
yadrachchha (viparyay) upalabdhe =
Page 83 of 655
PDF/HTML Page 138 of 710
single page version
80] [mokShashAstra
svarUpaviparItatA– jene jANe chhe tenA mULavastubhUt svarUpane na oLakhe
abhinnapaNun mAne te bhedAbhed viparItatA chhe.
e traN viparItatA TALavAno upAy–
sAchA dharmanI to evI paripATI chhe ke, pahelAn jIv samyaktva pragaTe kare, pachhI vratarUp shubhabhAv hoy. have samyaktva to sva ane paranun shraddhAn thatAn thAy chhe; tathA te shraddhAn dravyAnuyog (adhyAtmashAstro) no abhyAs karavAthI thAy chhe, mATe pahelAn jIve dravyAnuyog anusAr shraddhA karI samyagdraShTi thavun, ane tyArapachhI pote charaNAnuyog anusAr sAchAn vratAdik dhAraN karI vratI thavun.
e pramANe mukhyapaNe to nIchalI dashAmAn ja dravyAnuyog kAryakArI chhe. yathArtha abhyAsane pariNAme viparItatA TaLatAn nIche mujab yathArthapaNe mAne chhe-
1-ek dravya, tenA guN ke paryAy bIjA dravya, tenA guN ke paryAyamAn kAI paN karI shakatA nathI. darek dravya potapotAnA kAraNe potAno paryAy dhAraN kare chhe. vikArI avasthA vakhate paradravya nimittarUp eTale ke hAjar hoy kharun paN te koI bIjA dravyamAn vikriyA (kaIpaN) karI shakatun nathI. darek dravyamAn aguruladhutva nAmano guN chhe tethI te dravya bIjArUp thatun nathI, ek guN bIjArUp thato nathI ane ek paryAy bIjArUp thato nathI. ek dravyanA guN ke paryAy te te dravyathI chhUTA paDI shakatA nathI; have te pramANe potAnA kShetrathI chhUTA paDe nahi ane paradravyamAn jAy nahi to pachhI tene shun karI shake? kAI ja na karI shake. ek dravya, guN ke paryAy bIjA dravyanA paryAyamAn kAraN thAy nahi, tem te bIjAnun kArya thAy nahi, evI akAraNakAryatvashakti darek dravya mAn rahelI chhe; A rIte samajatAn kAraNaviparItatA TaLe chhe.
2-darek dravya svatantra chhe. jIvadravya chetanAguNasvarUp chhe; pudgaladravya sparsha, ras, gandh ane varNasvarUp chhe. jIv pote ‘hun paranun karI shakun, par mArun karI shake ane shubhavikalpathI lAbh thAy’ evI UndhI pakkaD kare tyAnsudhI teno agnAnarUp paryAy thAy
Page 84 of 655
PDF/HTML Page 139 of 710
single page version
a. 1. sUtra 33] [81 chhe. jIv yathArtha samaje eTale ke sat samaje tyAre sAchI mAnyatA pUrvak tene sAchun gnAn thAy chhe, tenA pariNAme kramekrame shuddhatA vadhI sampUrNa vItarAgatA pragaTe chhe. bIjAn chAr dravyo (dharmAstikAy, adharmAstikAy, AkAsh ane kAL) arUpI chhe. tene kadI ashuddha avasthA hotI nathI; A pramANe samajatAn svarUpaviparItatA TaLe chhe.
3-paradravyo, jaD karma ane sharIrathI jIv traNekALe bhinna chhe; ekakShetrAvagAhasambandhe rahe tyAre paN jIv sAthe ek thaI shakatA nathI. ek dravyanA dravya-kShetra-kAL-bhAv bIjA dravyamAn nAstirUpe chhe, kemake bIjA dravyathI te dravya chAre prakAre bhinna chhe. darek dravya pote potAnA guNathI abhinna chhe, kemake tenAthI kadI te dravya judun thaI shakatun nathI; A pramANe samajatAn bhedAbhedaviparItatA TaLe chhe.
sat = trikAL TakanAr, satyArtha, paramArtha, bhUtArtha, nishchay, shuddha; e badhA ekArthavAchak shabdo chhe. jIvano gnAyakabhAv trikALI akhanD chhe; tethI te sat, satyArtha, paramArtha, bhUtArtha, nishchay ane shuddha chhe. A draShTine dravyadraShTi, vastudraShTi, shivadraShTi, tattvadraShTi, kalyANakArIdraShTi paN kahevAmAn Ave chhe.
asat = kShaNik, abhUtArtha, aparamArtha, vyavahAr, bhed, paryAy, bhang, avidyamAn; jIvamAn thato vikArabhAv asat chhe kemake te kShaNik chhe ane TALyo TALI shakAy chhe.
jIv anAdithI A asat vikArI bhAv upar draShTi rAkhI rahyo chhe tethI tene paryAyabuddhi, vyavahAravimUDh, agnAnI, mithyAdraShTi, mohI ane mUDh paN kahevAmAn Ave chhe. agnAnI A asat kShaNik bhAvane potAno mAnI rahyo chhe, eTale ke te asatne sat mAnI rahyo chhe; mATe A bhed jANI je asatne gauN karI satsvarUp upar vajan rAkhI potAnA gnAyakabhAv taraph vaLe chhe te mithyAgnAn TALI samyaggnAn pragaT kare chhe; tenun unmattapaNun TaLe chhe.
viparyay paN be prakAre hoy chhe-sahaj ane AhArya. (1) sahaj-je potAthI-potAnI bhUlathI eTale ke paropadesh vinA viparItatA
utpanna thAy chhe te. (2) AhArya-paranA upadeshathI grahel viparItatA. A shrotrendriy dvArA thatA
shankA– dayAdharmanA jANavAvALA jIvone bhale AtmAnI oLakhAN na hoy topaN dayAdharmanI shraddhA hoy chhe, to pachhI tenA gnAnane agnAn (mithyAgnAn) kem manAy?
Page 85 of 655
PDF/HTML Page 140 of 710
single page version
82] [mokShashAstra
samAdhAna– dayAdharmanA gnAtAomAn paN Apta, Agam ane padArtha (navatattva) nI yathArtha shraddhAthI rahit je jIvo chhe temane dayAdharma AdimAn yathArtha shraddhA hovAno virodh chhe; tethI temanun gnAn agnAn ja chhe. gnAnanun kArya je hovun joIe te na hoy tyAn gnAnane agnAn gaNavAnun lokamAn paN prasiddha chhe, jemake putranun kArya nahi karanAr evA putrane paN lokomAn kuputra kahevAno vyavahAr jovAmAn Ave chhe.
shankA–gnAnanun kArya shun chhe? samAdhAna– jANelA padArthanI shraddhA karavI te gnAnanun kArya chhe. e prakAranun gnAnanun kArya mithyAdraShTi jIvamAn thatun nathI tethI tenA gnAnane agnAn kahyun chhe.
viparyayamAn sanshay ane anadhyavasAy samAI jAy chhe em sUtra 31 nI TIkAmAn kahyun chhe, te sambandhe have thoDun jaNAvavAmAn Ave chhe-
2. keTalAkane sarvagnanA astitva-nAstitvano sanshay hoy chhe.
3. keTalAkane paralokanA astitva-nAstitvano sanshay hoy chhe.
4. keTalAkane anadhyavasAy (anirNay) hoy chhe; teo kahe chhe ke-hetuvAdarUp
chhe te bhinna bhinna rIte vastunA svarUpane kahe chhe, koI kAI kahe chhe
ane koI kAI kahe chhe; tethI tenI paraspar vAt maLatI nathI.
pramAN karI shakIe; vaLI dharmanun svarUp ghaNun sUkShma chhe tethI kem nirNay
thAy? mATe moTA je mArge jAy te mArge ApaNe javun.
mAnyatAo ek chhe em mAne chhe (te viparyay chhe).
8. A jagat koI ek Ishvare pedA karyun chhe, e teno niyAmak chhe-em