Page 206 of 655
PDF/HTML Page 261 of 710
single page version
206 ] [ mokShashAstra paryAy nathI guNaparyAy chhe. kShayopashamahetuk labdhi paN ek paryAy yA dharma chhe ane upayog paN ek dharma chhe, kemake te AtmAno pariNAm chhe. te upayog darshan ane gnAn evA be prakArano chhe.
(pa) dharma, svabhAv, bhAv, guNaparyAy, guN e shabdo ekArthavAchak chhe. (6) prayojanabhUt jIvAdi tattvonun shraddhAn karavA yogya gnAnanI kShayopashamalabdhi to sarva sangnI panchendriy jIvone hoy chhe; paN je jIv paranun lakSha TALI sva (AtmA) taraph upayogane vALe chhe tene AtmAnun gnAn (samyaggnAn) thAy chhe, ane je jIv par taraph ja upayogane vALyA kare chhe tene mithyAgnAn thAy chhe ane tethI tenun avinAshI kalyAN thatun nathI.
jIvane chhadmasthadashAmAn gnAnano ughAD arthAt kShayopashamahetuk labdhi ghaNI hoy topaN te badhA ughADano upayog ek sAthe karI shakato nathI, kemake teno upayog rAgamishrit chhe tethI rAgamAn rokAI jAy chhe, te kAraNe gnAnano ughAD (labdhi) ghaNo hoy to paN vyApAr (upayog) to alpa hoy chhe. gnAnaguN to darek jIvane paripUrNa chhe; vikArI dashAmAn te gnAnaguNanI pUrNa paryAy UghaDatI nathI, eTalun ja nahi paN paryAyamAn jeTalo ughAD hoy teTalo paN vyApAr ek sAthe karI shakato nathI. AtmAnun lakSha par taraph hoy tyAn sudhI tenI AvI dashA hoy chhe. mATe jIve sva ane paranun yathArtha bhedavignAn karavun joIe, bhedavignAn thatAn te potAno puruShArtha sva taraph vALyA ja kare chhe, ane tethI krame krame rAg TALIne bAramA guNasthAne sarvathA rAg TaLI jatAn vItarAgatA thAy chhe. tyAr pachhI thoDA ja vakhatamAn puruShArtha vadhatAn gnAnaguN jeTalo paripUrNa chhe teTalo ja paripUrNa teno paryAy ughaDe chhe; gnAnaparyAy pUrNa UghaDI gayA pachhI gnAnanA vyApArane ek bAjuthI bIjI taraph vALavAnun rahetun nathI; mATe darek mumukShu jIvoe yathArtha bhedavignAn prApta karavun joIe-ke jenun phaL kevaLagnAn chhe. 18.
chakShu ane [श्रोत्र] shrotra-kAn e pAnch indriyo chhe.
Page 207 of 655
PDF/HTML Page 262 of 710
single page version
a. 2. sUtra 20 ] [ 207
(1) A indriyo bhAvendriy ane dravyendriy em banne prakAranI samajavI. ekendriy jIvane pahelI (sparshan) indriy, be-indriy jIvane pahelI be-em anukrame hoy chhe. A adhyAyanA sUtra-14 nI TIkAmAn A sambandhI vigatathI jaNAvyun chhe, mATe tyAnthI joI levun.
(ra) A pAnch bhAvendriyomAn bhAvashrotrendriyane ghaNI lAbhadAyak gaNavAmAn AvI chhe, kemake te bhAv-indriyanA baLathI samyaggnAnI puruShano upadesh shravaN karIne tyAr bAd vichAr karIne yathArtha nirNay karI hitanI prApti ane ahitano tyAg jIv karI shake chhe. jaDaindriy to sAmbhaLavAmAn nimittamAtra chhe.
(3) 1-kShotrendriy (kAn) no AkAr javanI vachalI naLI jevo, ra-netrano AkAr masur jevo, 3-nAkano AkAr talanA phUl jevo, 4-rasanAno AkAr ardhachandra jevo hoy chhe ane sparshanendriy sharIrAkAre hoy chhe-sparshanendriy AkhA sharIramAn hoy chhe. ।। 19।।
shabda e pAnch kramathI [तत् अर्थाः] upar kahelI pAnch indriyono viShay chhe arthAt upar kahelI pAnch indriyo te te viShayane jANe chhe.
(1) jANavAnun kAm bhAvendriyanun chhe, pudgalaindriy nimitta chhe. darek indriyano viShay shun chhe te ahIn kahyun chhe; A viShayo jaD-pudgalo chhe.
(ra) prashna– A adhikAr jIvano chhe chhatAn temAn pudgaladravyanI vAt shA mATe lIdhI?
uttara– jIvane bhAvendriyathI thatAn upayogarUp gnAnamAn gney shun chhe te jaNAvavA mATe kahyun chhe. gney nimitta mAtra chhe, gneyathI gnAn thatun nathI paN upayogarUp bhAvendriyathI gnAn thAy chhe eTale ke gnAn viShayI (viShay karanAr) chhe ane gney viShay chhe e batAvavA A sUtra kahyun chhe.
(3) sparsha– ATh prakAranA chhe. 1. shIt, ra. uShNa, 3. lUkho, 4. chIkaNo, pa. komaL, 6. kaThor, 7. haLavo ane 8. bhAre.
Page 208 of 655
PDF/HTML Page 263 of 710
single page version
208 ] [ mokShashAstra
rasa– pAnch prakAranA chhe. 1. tIkho, ra. Amla (khATo), 3. kaDavo, 4. madhur ane pa. kaShAyelo.
gandha– be prakAranI chhe. 1. sugandh ane ra. durgandh. varNa– (rang)-pAnch prakAranA chhe. 1. kRiShNa, ra. nIl (AsamAnI), 3. pILo, 4. rAto ane pa-shukla (dhoLo).
shabda (svar)– sAt prakAranA chhe. 1. ShaDaj, ra. RuShabh, 3. gandhAr, 4. madhyam, pa. pancham, 6. dhaivat, 7. niShAd.
e pramANe kul ra7 bhedo chhe, temanA sanyoganA asankhyAt bhedo paDe chhe. (4) sangnI prANIone indriy dvArA thatA chaitanyavepAramAn man nimittarUp hoy chhe.
(pa) sparsha, ras, gandh ane shabda e viShayonun gnAn te te viShayane jANanAr indriy sAthe te viShayano sanyog thavAthI ja thAy chhe. AtmA chakShudvArA je rUpane dekhe chhe te rUpathI yogya kShetre dUr rahIne dekhI shake chhe. ।। 20।।
athavA mananun prayojan shrutagnAn chhe.
(1) dravyaman ATh pAnkhaDIvALA khIlelA kamaLanA AkAre chhe (juo, adhyAy ra, sUtra 11 nI TIkA). jIve shravaN karelA padArthane vichAravAmAn manadvArA pravRutti thAy chhe. karNendriyadvArA shravaN karelA shabdanun gnAn te matignAn chhe; te matignAnapUrvakano vichAr te shrutagnAn chhe. samyaggnAnI puruShono upadesh shravaN karavAmAn karNendriy nimitta chhe ane teno vichAr karIne yathArtha nirNay karavAmAn man nimitta chhe. hitanI prApti ane ahitano tyAg man dvArA thAy chhe. (juo, adhyAy ra, sUtra 11 tathA 19 nI TIkA). pratham rAgasahit man dvArA AtmAnun sAchun gnAn karI shakAy chhe ane pachhI (rAgane anshe toDatAn) mananA avalamban vagar samyaggnAn pragaTe chhe; tethI sangnI jIvo ja dharma pAmavAne lAyak chhe (juo, adhyAy ra, sUtra ra4 nI TIkA).
(ra) man vinAnA (asangnI) jIvone paN ek prakAranun shrutagnAn hoy chhe. (juo, adhyAy 1, sUtra 11 tathA 30 nI TIkA). teone AtmagnAn nahi hovAthI te gnAnane ‘kushrut’ kahevAmAn Ave chhe.
Page 209 of 655
PDF/HTML Page 264 of 710
single page version
a. 2. sUtra 22-33 ] [ 209
(3) shrutagnAn je viShayane jANe chhe temAn man svatantra nimitta chhe, koI indriyane AdhIn man nathI eTale ke shrutagnAnamAn koI paN indriyanun nimitta nathI. ।। 21।।
arthAt pRithvIkAyik, jaLakAyik, agnikAyik, vAyukAyik ane vanaspatikAyik jIvone [एकम्] ek sparshanaindriy ja hoy chhe.
A sUtramAn kahelA jIvo ek sparshan indriyadvArA ja gnAn kare chhe. A sUtramAn ‘indriyonA svAmI’ evun mathALun bAndhyun chhe, temAn indriyanA be prakAr chhe-jaD indriy ane bhAvendriy. jaDaindriyanI sAthe jIvane nimitta-naimittik sambandh batAvavA mATe vyavahArathI svAmI kahel chhe, kharekhar to koI dravya bIjA dravyanun svAmI chhe ja nahi. ane bhAvendriy te AtmAno te vakhatano paryAy chhe eTale ashuddhanaye teno svAmI AtmA chhe. ।। 22।।
bhamaro vagere tathA manuShya vagerene [एकैक वृद्धानि] kramathI ekek Indriy vadhatI vadhatI chhe arthAt karamiyAn vagerene be, kIDI vagerene traN, bhamarA vagerene chAr ane manuShya vagerene pAnch indriy chhe.
prashna– koI manuShya janmathI ja AndhaLo ane kAne bahero hoy chhe to evA jIvane traN indriy jIv kahevo ke panchendriy jIv kahevo?
uttara– te panchendriy jIv tene pAnche indriyo chhe, paN upayogarUp shakti nathI tethI te dekhato ane sAmbhaLato nathI.
varNan ra4 mAn sUtramAn kahe chhe. ।। 23।।
Page 210 of 655
PDF/HTML Page 265 of 710
single page version
210 ] [ mokShashAstra
sangnI jIvo panchendriy ja hoy chhe. (juo, adhyAy-ra, sUtra 11 tathA 21 nI TIkA). jIvanA hitAhitanI pravRutti man dvArA thAy chhe. panchendriy jIvamAn sangnI ane asangnI evA be prakAr chhe. sangnI eTale sangnAvALA prANI samajavA. ‘sangnA’nA ghaNA artho thAy chhe temAnthI ahIn ‘man’ evo artha levo. ।। 24।।
[कर्मयोगः] kArmaN kAyayog hoy chhe.
(1) vigrahagati– ek sharIrane chhoDIne bIjA sharIranI prApti mATe gaman karavun te vigrahagati chhe. ahIn vigrahano artha sharIr chhe.
karmayog– karmonA samUhane kArmaNasharIr kahe chhe; AtmAnA pradeshonA parispandanane yog kahe chhe. A parispandan vakhate kArmaNasharIr nimittarUp chhe tethI tene karmayog kahe chhe, ane te kAraNe navAn karmono te vakhate Asrav thAy chhe. (juo, sUtra-44 nI TIkA).
(2) maraN thatAn navIn sharIr grahaN karavA mATe jIv gaman kare chhe tyAre rastAmAn ek, be, traN ke chAr samay lAge chhe, te samayamAn kArmaNayoganA kAraNe pudgalakarmanun tathA taijasavargaNAnun grahaN thAy chhe paN nokarmapudgalonun grahaN thatun nathI. ।। 2p।।
Page 211 of 655
PDF/HTML Page 266 of 710
single page version
a. 2. sUtra 26-27 ] [ 211 vigrahagatimAn jIv ane pudgalanun gaman kevI rIte thAy chhe?
(1) shreNi lokanA madhyabhAgathI upar, nIche tathA tiryagdishAmAn kramathI hArabandh rachanAvALA pradeshonI pankti (Line) ne shreNi kahe chhe.
(ra) vigrahagatimAn AkAshapradeshonI sIdhI panktie ja gaman thAy chhe. vidishAmAn gaman thatun nathI. pudgalano shuddha paramANu jyAre ati shIghra gaman karI ek samayamAn chaud rAju gaman kare chhe tyAre te sIdho ja gaman kare chhe.
(3) upar pramANe shreNinI chha dishA thAy chhe- 1-pUrvathI pashchim, ra-uttarathI dakShiN, 3-uparathI nIche tathA bIjA traN tenAthI UlaTI rIte eTale ke, 4-pashchimathI pUrva, pa-dakShiNathI uttar ane nIchethI upar.
(4) prashna– A jIv adhikAr chhe temAn pudgalano viShay shA mATe lIdho? uttara– jIv ane pudgalano nimitta-naimittik sambandh batAvavA tathA jIv tem ja pudgal banne gaman kare chhe em batAvavA mATe pudgalano viShay lIdho chhe. ।। 26।।
thAy chhe.
viShay hato tethI ahIn ‘जीवस्य’ no artha ‘mukta jIv’ thAy chhe. A adhyAyanA rap mA sUtramAn vigrahano artha ‘sharIr’ karyo hato, ahIn teno artha ‘vakratA’ karavAmAn Avyo chhe; vigrah shabdanA e banne artho thAy chhe. rap mA sUtramAn shreNino viShay na hato tethI tyAn ‘vakratA’ artha lAgu thato nahi, paN A sUtramAn shreNino viShay hovAthI ‘अविग्रहा’ no artha vakratA rahit (moDA rahit) thAy chhe em samajavun. mukta jIvo shreNibaddha gatithI ek samayamAn sIdhA sAt rAju UnchA gaman karI siddhakShetramAn jaI sthir thAy ।। 27।।
Page 212 of 655
PDF/HTML Page 267 of 710
single page version
212 ] [ mokShashAstra
विग्रहवती च संसारिणः प्राक्चतुर्भ्यः।। २८।।
pahelAn pahelAn [विग्रहवती च] vakratA-moDAsahit tathA rahit thAy chhe.
1. sansArI jIvanI gati moDAsahit ane moDArahit hoy chhe. jo moDArahit hoy to tene ek samay lAge chhe; jo ek moDo levo paDe to be samay, be moDA levA paDe to traN samay ane traN moDA levA paDe to chAr samay lAge chhe. jIv chothA samaye to kyAnk navun sharIr niyamathI dhAraN karI le chhe; tethI vigrahagatino samay vadhAremAn vadhAre chAr samay sudhI hoy chhe. te gationAn nAm-1-Rujugati (IShugati), ra-pANImuktAgati, 3-lAngalikAgati ane 4-gaumutrikAgati e pramANe chhe.
ra. ek paramANune mandagatie ek AkAsh pradeshethI tenI najIkanA bIjA AkAshapradesh sudhI jatAn je vakhat lAge chhe te ek samay chhe, A nAnAmAn nAno kAL chhe.
3. lokamAn evun koI sthaL nathI ke jyAn jatAn jIvane traN karatAn vadhAre moDA levA paDe.
4. vigrahagatimAn ek samayathI vadhAre vakhat rahe tyAre jIvane chaitanyano upayog hoto nathI. jyAre jIvanI te prakAranI lAyakAt hotI nathI tyAre dravyaindriyo paN hotI nathI, evo nimitta-naimittikasambandh chhe. jIvano upayog hovA lAyak hoy chhe tyAre dravyaindriyo potAnA kAraNe svayam hAjar hoy chhe, te em sAbit kare chhe ke jIvanI pAtratA hoy tyAre tene anusAr nimitta svayam hAjar hoy chhe, nimitta mATe rAh jovI paDatI nathI; ane jIv lAyak na hoy tyAre nimittano tenA potAnA kAraNe svayam abhAv hoy chhe. ।। 28।।
chhe arthAt temAn ek samay ja lAge chhe.
Page 213 of 655
PDF/HTML Page 268 of 710
single page version
a. 2. sUtra 30 ] [ 213
(1) je samaye jIvano ek sharIr sAtheno sanyog bandh paDayo te ja samaye, jo jIv avigrahagatine lAyak hoy to, bIjA kShetre rahelA bIjA sharIrane lAyak pudgalo sAthe (sharIr sAthe) sambandh sharU thAy chhe. mukta jIvone paN siddhagatimAn jatAn ek ja samay lAge chhe. A gati sIdhI lAInamAn ja hoy chhe.
(ra) ek pudgalane utkRuShTa jhaDapathI gati karatAn chaud rAjalok arthAt lokanA ek chheDethI bIjA chheDA sudhI (sIdhI lAInamAn upar ke nIche) jatAn ek samay ja lAge chhe. ।। 29।।
[अनाहारक] jIv anAhArak hoy chhe.
(1) AhAra– audArik, vaikriyik ane AhArak sharIr tathA chha paryAptine yogya pudgalaparamANuonA grahaNane AhAr kahevAmAn Ave chhe.
(ra) upar kahelA AhArane jIv jyAn sudhI grahaN nathI karato tyAn sudhI te anAhArak kahevAy chhe. sansArI jIv avigrahagatimAn AhArak hoy chhe parantu ek, be ke traN moDAvALI gatimAn ek, be ke traN samay sudhI anAhArak rahe chhe; chothA samaye niyamathI AhArak thaI jAy chhe.
(3) e vAt lakShamAn rAkhavAnI ke A sUtramAn nokarmanI apekShAe anAhArakapaNun kahyun chhe. karmagrahaN tathA taijasaparamANunun grahaN teramA guNasthAn sudhI hoy chhe. jo A karma ane taijas paramANunA grahaNane AhArakapaNun gaNavAmAn Ave to te ayogI guNasthAne hotun nathI.
(4) vigrahagati sivAyanA vakhatamAn jIv darek samaye nokarmarUp AhAr kare chhe. (pa) ahIn AhAr, anAhAr ane grahaN shabdo vAparyA chhe te mAtra nimitta naimittikasambandh batAvavA mATe chhe. kharI rIte (nishchayadraShTie) AtmAne koIpaN samaye koI paN paradravyanAn grahaN ke tyAg hotAn nathI, pachhI te nigodamAn ho ke siddha ho!।। 30।।
Page 214 of 655
PDF/HTML Page 269 of 710
single page version
214 ] [ mokShashAstra
prakAranA [जन्म] janma hoy chhe.
(1) janma– navIn sharIr dhAraN karavun te janma chhe. sammUrchchhan janma– potAnA sharIrane yogya pudgalo dvArA, mAtA-pitAnA raj ane vIrya vinA ja sharIranI rachanA thavI tene sammUrchchhan janma kahe chhe.
garbha janma– strInA udaramAn raj ane vIryanA maLavAthI je janma(conception) thAy tene garbhajanma kahe chhe.
upapAd janma– mAtA-pitAnA raj ane vIrya vinA dev ane nArakIonA nishchitasthAnavisheShamAn utpanna thavAne upapAd janma kahe chhe. A upapAd janmavALun sharIr vaikriyik rajakaNonun bane chhe.
no artha ‘chAre bAju’-athavA‘jyAn-tyAn’ thAy chhe ane मूर्च्छनं no artha ‘sharIranun banI javun’ evo thAy chhe.
(3) jIv anAdi-anant chhe eTale tene janma-maraN hotAn nathI, paN anAdithI jIvane potAnA svarUpanI bhramaNA (mithyAdarshan) hovAthI tene sharIr sAthe ek kShetrAvagAhasambandh thAy chhe ane agnAnathI sharIrane potAnun mAne chhe. vaLI sharIrane hun halAvI-chalAvI shakun, sharIranI kriyA hun karI shakun e vagerethI UndhI mAnyatA jIvane anAdithI chAlI Ave chhe; te vikArabhAv hoy tyAn sudhI jIvane navAn navAn sharIro sAthe sambandh thAy chhe. te navA sharIranA sambandhane (sanyogane) janma kahe chhe ane jUnA sharIranA viyogane maraN kahe chhe. samyagdraShTi thayA pachhI chAritranI pUrNatA na thAy tyAn sudhI jIvane navun sharIr prApta thAy chhe temAn jIvano kaShAyabhAv nimitta chhe. ।। 31।।
Page 215 of 655
PDF/HTML Page 270 of 710
single page version
a. 2. sUtra 32-33 ] [ 21p traN-achitta, uShNa, vivRut [च एकशः मिश्राः] ane kramathI ekaekathI maLelI traN arthAt sachittAchitta, shItoShNa ane samvRutavivRut [तत् योनयः] e nav janmayonio chhe.
(1) jIvonAn utpattisthAnane yoni kahe chhe; yoni AdhAr ane janma Adhey chhe. (ra) sachittayoni– jIvasahit yonine sachittayoni kahe chhe. samvRutayoni– je koInA dekhavAmAn na Ave evA utpattisthAnane samvRut (DhankAyelI) yoni kahe chhe.
vivRutayoni– je sarvanA dekhavAmAn Ave evA utpattisthAnane vivRut (khullI) yoni kahe chhe.
(3) 1-mANas ke bIjA prANInA peTamAn jIvo (karamiyAn) utpanna thAy tenI sachittayoni chhe. ra-dIvAl, Tebal vageremAn jIvo utpanna thAy chhe tenI achittayoni chhe. 3-mANase paherel TopI vageremAn jIvo utpanna thAy tenI sachittAchitta yoni chhe. 4-ThanDImAn jIvo utpanna thAy tenI shItayoni chhe. pa-garamImAn jIvo utpanna thAy tenI uShNayoni chhe. 6-pANInA khADAmAn sUryanI garamIthI pANI Unun thatAn jIvo utpanna thAy tenI shItoShNayoni chhe. 7-pekabandh TopalAmAn rahelA phaLamAn jIvo utpanna thAy tenI samvRutayoni chhe. 8-pANImAn jIvo (lIlaphUg vagere) utpanna thAy tenI vivRutayoni chhe ane 9-thoDo bhAg ughADo tathA thoDo DhankAelo evA sthAnamAn jIvo Upaje tenI samvRut-vivRutayoni chhe.
(4) garbha– yoninA AkAranA traN bhed chhe; 1-shankhAvarta, ra-kUrmonnat ane 3-vanshapatra. shankhAvarta yonimAn garbha raheto nathI. kUrmonnatayonimAn tIrthankar, chakravartI, baLabhadra ane tenA bhAIo sivAy koI utpanna thatun nathI. vanshapatrayonimAn bAkInA garbhajanmavALA sarva jIvo utpanna thAy chhe. ।। 3r।।
prakAranA jIvone [गर्भः] garbhajanma ja hoy chhe arthAt te jIvone ja garbhajanma hoy chhe.
Page 216 of 655
PDF/HTML Page 271 of 710
single page version
216 ] [ mokShashAstra
(1) jarAyuj– jALanI samAn mAns ane lohIthI vyApta ek prakAranI thelIthI lapeTAyel je jIv janme chhe tene jarAyuj kahe chhe. jem ke-gAy, bhens, manuShya vagere.
anDaja– je jIv InDAmAnthI janme chhe tene anDaj kahe chhe. jem ke-chakalI, kabUtar, mor vagere pakShIo.
potaja– janmatI vakhate je jIvonAn sharIr upar koIpaN prakAranun AvaraN na hoy tene potaj kahe chhe. jem ke sinh, vAgh, hAthI, haraN, vAndaro vagere.
(ra) asAdhAraN bhAShA ane adhyayanAdi jarAyuj jIvomAn ja hoy chhe. chakradhar vAsudevAdi mahA prabhAvashALI jIvo jarAyuj chhe, mokSha paN jarAyujane ja thAy chhe. ।। 33।।
hoy chhe arthAt upapAdajanma te jIvone ja hoy chhe.
(1) devanAn prasUtisthAnamAn shuddha sugandhI komaL sampuTanA AkAre shayyA hoy chhe temAn utpanna thaI antarmuhUrtamAn paripUrNa yuvAn jevo thaI, jem koI shayyAmAn sUtelo jAgRut thAy tem Anand sahit jIv beTho thAy chhe-A devano upapAdajanma chhe.
(ra) nArakI jIvo bIlamAn utpanna thAy chhe. madhuchhattAnI jem Undhun moDhun vagere AkAre nAnAn moDhAmvALAn utpattisthAn chhe temAn nArakI jIv Upaje chhe ane Undhun mAthun, UnchA pag e rIte ghaNI AkarI vedanAthI nIkaLI vilAp karato jamIn upar paDe chhe-A nArakIno upapAdajanma chhe. ।। 34।।
jIvone [सम्मूर्च्छनम्] sammUrchchhan janma ja hoy chhe arthAt sammUrchchhan janma bAkInA jIvone ja hoy chhe.
Page 217 of 655
PDF/HTML Page 272 of 710
single page version
a. 2. sUtra 36-37 ] [ 217
ekendriyathI asangnI panchendriy tiryanchone niyamathI sammUrchchhan janma hoy chhe. sangnI panchendriy tiryanchone garbha ane sammUrchchhan banne prakAranA janma hoy chhe eTale ke keTalAk garbhaj hoy chhe ane keTalAk sammUrchchhan hoy chhe. labdhi-aparyApta manuShyone paN sammUrchchhan janma hoy chhe. ।। 3p।।
vaikriyik, AhArak, taijas ane kArmaN [शरीराणि] e pAnch sharIro chhe.
audArikasharIr– manuShya ane tiryanchonAn sharIr- ke je saDe chhe, gaLe chhe tathA jhare chhe te-audArikasharIr chhe; A sharIr sthUL chhe tethI ‘udAr’ kahevAy chhe. sUkShmanigodanun sharIr indriyo vaDe na dekhAy, bALyun baLe nahi, kApyun kapAy nahi topaN te sthUL chhe, kem ke bIjAn sharIro tenAthI krame krame sUkShma chhe. [juo, have pachhInun sUtra]
vaikriyikasharIr– jemAn halakun, bhAre tathA anek prakAranAn rUp banAvavAnI shakti hoy tene vaikriyik sharIr kahe chhe, te dev ane nArakIone ja hoy chhe.
shake chhe te audArik sharIrano prakAr chhe.
AhArak sharIr– sUkShmapadArthanA nirNay mATe athavA sanyamanI rakShA vagere mATe chhaThThA guNasthAnavartI jIvane mastakamAnthI ek hAthanun pUtaLun nIkaLe chhe tene AhArak sharIr kahe chhe. (tattvomAn kAI shankA thatAn kevaLI agar shrutakevaLI pAse javA mATe AvA muninA mastakamAnthI ek hAthanun pUtaLun nIkaLe chhe tene AhArak sharIr kahe chhe.
kArmaN sharIr– gnAnAvaraNAdi ATh karmonA samUhane kArmaNasharIr kahe chhe.
nondha–
Page 218 of 655
PDF/HTML Page 273 of 710
single page version
218 ] [ mokShashAstra sUkShma chhe arthAt audArikathI vaikriyik sUkShma, vaikriyikathI AhArak sUkShma, AhArakathI taijas sUkShma ane taijasathI kArmaNasharIr sUkShma chhe. ।। 37।।
sharIro [असंख्येयगुणं] asankhyAtaguNA chhe.
audArik sharIranA pradesho karatAn asankhyAtaguNA vaikriyik sharIranA pradesho chhe ane vaikriyik sharIrathI asankhyAtaguNA AhArak sharIranA pradesho chhe. ।। 38।।
vALAn chhe arthAt AhArak sharIrathI anantaguNA pradesho taijas sharIramAn chhe ane taijasathI anantaguNA kArmaN sharIramAn pradesho chhe.
AgaL AgaLanA sharIramAn pradeshonI sankhyAmAn adhikatA hovA chhatAn teno meLAp loDhAnA pinDanI mAphak saghan hoy chhe tethI te alparUp hoy chhe. pradesho kahetAn ahIn paramANuo samajavA. ।। 39।।
bAdhArahit chhe.
A be sharIro lokanA chheDA sudhI harakoI jagyAe jaI shake chhe ane game tyAnthI pasAr thaI shake chhe. vaikriyik ane AhArak sharIro harakoImAn pravesh karI shake chhe paN vaikriyik sharIr trasanAli sudhI ja gaman karI shake chhe. AhArak sharIranun
Page 219 of 655
PDF/HTML Page 274 of 710
single page version
a. 2. sUtra 41-42 ] [ 219 gaman adhikamAn adhik aDhI dvIpaparyant jyAn kevaLI ane shrutakevaLI hoy tyAn sudhI thAy chhe. manuShyanun vaikriyikasharIr manuShyalok (-aDhIdvIp) sudhI jAy chhe, tethI adhik jatun nathI. ।। 40।।
anAdikALathI sambandhavALAn chhe.
(1) A kathan sAmAnya taijas ane kArmaNasharIranI apekShAe chhe. visheSh apekShAe A prakAranAn pahelAn pahelAnnAn sharIrono sambandh bandh paDIne navAn navAn sharIrono sambandh thato rahe chhe. arthAt ayogI guNasthAn pahelAn darek samaye jIv A taijas ane kArmaN sharIranAn navAn navAn rajakaNo grahaN kare chhe ane jUnAn chhoDe chhe. (je samaye teno tadna abhAv thAy chhe te ja samaye jIv sIdho shreNie siddhasthAne pahonchI jAy chhe.) sUtramAn ‘च’ shabda Apyo chhe temAnthI A artha nIkaLe chhe.
(ra) ‘jIvane A sharIrono sambandh pravAharUpe anAdithI nathI paN navo (- sAdI) chhe’ em mAnavun te bhUlabharelun chhe, kem ke jo em hoy to pUrve jIv asharIrI hato eTale ke shuddha hato ane pAchhaLathI te ashuddha thayo em Thare; parantu shuddha jIvane anant puruShArtha hovAthI tene ashuddhatA Ave nahi ane ashuddhatA jyAn na hoy tyAn A sharIro hoy ja nahi. e rIte jIvane A sharIrano sambandh sAmAnya apekShAe (-pravAharUpe) anAdithI chhe. vaLI jo tene te ja sharIrono sambandh anAdithI mAne to te sambandh anantakAL rahe ane tethI jIv vikAr na kare topaN teno mokSha kadI thAy ja nahi. avasthAdraShTie jIv anAdithI ashuddha chhe em A sUtra siddha kare chhe. [juo, have pachhInA sUtranI TIkA.]।। 41।।
jIvone hoy chhe.
Page 220 of 655
PDF/HTML Page 275 of 710
single page version
220 ] [ mokShashAstra
jene A sharIrono sambandh na hoy tene sansArIpaNun hotun nathI-siddhapaNun hoy chhe. eTalun lakShamAn rAkhavun ke koI paN jIvane kharekhar (paramArthe) sharIr hotun nathI. jo jIvane kharekhar sharIr hoy to jIv jaD-sharIrarUp thaI jAy, paN tem bane nahi. jIv ane sharIr banne ek AkAshakShetre (ekakShetrAvagAhasambandhe) hoy chhe tethI agnAnI sharIrane potAnun mAne chhe; avasthAdraShTie jIv anAdithI agnAnI chhe tethI ‘agnAnInA A pratibhAs’ ne vyavahAr jaNAvI, tene ‘jIvanun sharIr’ kahevAmAn Ave chhe. e rIte jIvanA vikArIbhAvano ane A sharIrano nimitta-naimittikasambandh batAvyo chhe, paN jIv ane sharIr ek dravyarUp, ek kShetrarUp, ek paryAy (-kAL) rUp ke ek bhAvarUp thaI jAy chhe-em batAvavAno shAstrono hetu nathI; tethI AgalA sUtramAn ‘sambandh’ shabda vAparyo chhe. jo em jIv ane sharIr ekarUp thAy to banne dravyono sarvathA nAsh thAy. ।। 42।।
तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्याचतुर्भ्यः।। ४३।।
[युगपद्] ek sAthe [एकस्य] ek jIvane [आचतुभ्यंः] chAr sharIro sudhI [भाज्यानि] vibhakta karavA joIe arthAt jANavA.
jIvane jo be sharIro hoy to taijas ane kArmaN, traN hoy to taijas, kArmaN ane audArik, athavA to taijas, kArmaN ane vaikriyik, chAr hoy to taijas, kArmaN, audArik ane AhArak, athavA to taijas, kArmaN, audArik ane (labdhivALA jIvane) vaikriyik sharIro hoy chhe. AmAn (labdhivALA jIvane) audArik sAthe je vaikriyik sharIr hovAnun jaNAvyun chhe te sharIr audArikanI jAtanun chhe, devanA vaikriyik sharIranA rajakaNonI jAtanun te nathI. ।। 43।।
Page 221 of 655
PDF/HTML Page 276 of 710
single page version
a. 2. sUtra 44-4p ] [ 221
upabhoga– indriyo dvArA shabdAdikane gnAnamAn grahaN karavA te upabhog kahevAy chhe.
indriyonI rachanAno tyAn abhAv chhe [juo sUtra 17]; te sthitimAn shabda, rUp, ras, gandh ke sparshano anubhav (-gnAn) thato nathI, tethI kArmaN sharIrane nirupabhog ja kahyun chhe.
(3) prashna– taijas sharIr paN nirupabhog ja chhe chhatAn tene ahIn kem na gaNyun?
uttara– taijas sharIr to koI yoganun paN kAraN nathI tethI nirupabhoganA prakaraNamAn tene sthAn ja nathI. vigrahagatimAn kArmaN sharIr to kArmaNayoganun kAraN chhe [juo, sUtra 2p], tethI te upabhogane lAyak chhe ke nahi-e prashna UThe. tenun nirAkaraN karavA mATe A sUtra kahyun chhe. taijasasharIr upabhogane lAyak chhe ke kem e savAl ja UThI shakato nathI kemake te to nirupabhog ja chhe, tethI ahIn tene lIdhun nathI.
(4) jIvanI potAnI pAtratA (-upAdAn) mujab bAhya nimitta sanyogarUp (hAjararUp) hoy chhe ane potAnI pAtratA na hoy tyAre hAjar hotAn nathI em A sUtra batAve chhe, jyAre jIv shabdAdikanun gnAn karavAne lAyak hoto nathI tyAre jaD sharIrarUp indriyo hAjar hotI nathI; ane jyAre jIv te gnAn karavAne lAyak hoy chhe tyAre jaD sharIrarUp indriyo-svayam hAjar hoy chhe em samajavun.
(pa) paravastu jIvane vikArabhAv karAvatI nathI em sUtra 2p tathA A sUtra batAve chhe, kemake vigrahagatimAn sthUL sharIr, strI, putra vagere koI hotAn nathI. dravyakarma jaD chhe tene gnAn nathI, vaLI te potAnun svakShetra chhoDI jIvanA kShetramAn jaI shakatun nathI tethI te karma jIvane vikArabhAv karAvI shake nahi. jyAre jIv potAnA doShathI agnAnadashAmAn kShaNekShaNe navo vikArabhAv karyA kare chhe tyAre je karmo chhUTA paDe tenA upar udayano Arop Ave chhe; ane jIv jyAre vikArabhAv karato nathI tyAre chhUTAn paDatAn karmo (-rajakaNo) upar nirjarAno Arop Ave chhe arthAt tene ‘nirjarA’ nAm ApavAmAn Ave chhe. ।। 44।।
sharIr [आद्यम्] pahelun-audArik sharIr kahevAy chhe.
Page 222 of 655
PDF/HTML Page 277 of 710
single page version
222 ] [ mokShashAstra
prashna– sharIr to jaD pudgaladravya chhe ane A adhikAr jIvano chhe, chhatAn temAn A viShay kem lIdho chhe?
uttara– jIvanA judA judA prakAranA vikArI bhAvo hoy tyAre tene kevA kevA prakAranAn sharIro sAthe ekakShetrAvagAh sambandh hoy te batAvavA mATe sharIrono viShay ahIn (A sUtramAn tem ja A adhyAyanA bIjAn keTalAnk sUtromAn) lIdho chhe. ।। 4p।।
sharIr [वैक्रियिकम्] vaikriyik hoy chhe.
nondha– upapAd janmano viShay sUtra 34 mAn ane vaikriyik sharIrano viShay sUtra 36 mAn AvI gayo chhe, te sUtro tathA tenI TIkA ahIn paN vAnchavI. ।। 46।।
vaikriyik sharIr UpajavAmAn Ruddhinun nimitta chhe. sAdhune tapanA visheShapaNAthI prApta thatI Ruddhine ‘labdhi’ kahevAmAn Ave chhe. ‘pratyay’no artha nimitta thAy chhe. koI tiryanchane paN vikriyA hoy chhe, vikriyA te shubhabhAvanun phaL chhe, paN dharmanun phaL nathI. dharmanun phaL shuddhabhAv chhe, shubhabhAvanun phaL bAhyasanyog chhe. manuShya tathA tiryanchanun vaikriyik sharIr dev tathA nArakInA sharIrathI judI jAtanun chhe; audArik sharIrano ja ek prakAr chhe. (juo, sUtra 36 tathA 43 nI TIkA)।। 47।।
Page 223 of 655
PDF/HTML Page 278 of 710
single page version
a. 2. sUtra 49 ] [ 223
(1) taijasasharIranA be bhed chhe-anisaraN ane nisaraN. anisaraN sarva sansArI jIvone dehanI dIptinun kAraN chhe, te labdhipratyay nathI, tenun svarUp sUtra 36 nI TIkAmAn AvI gayun chhe.
(ra) nisaraN-taijas shubh ane ashubh em be prakAranun chhe. tapashcharaNanA dhArak munine koI kShetramAn rog, duShkALAdi vaDe lokone dukhI dekhIne jo atyant karuNA UpajI Ave to temanA jamaNA khabhAmAnthI ek taijas pinD nIkaLI bAr yojan sudhInA jIvonun dukh maTADI mUL sharIramAn pravesh kare chhe, tene nisaraNashubhataijasasharIr kahevAy chhe; ane koI kShetre muni atyant krodhit thAy to RuddhinA prabhAvathI temanA DAbA khabhAmAnthI sindUrasamAn rAtA agnirUp ek sharIr nIkaLI bAr yojan sudhInA badhA jIvonAn sharIrane tathA bIjAn pudgalone bALI bhasma karI mUL sharIramAn pravesh karI te munine paN dagdha kare chhe, (te muni narakane prApta thAy chhe) tene nisaraNaashubhataijasasharIr kahevAy chhe. ।। 48।।
chhe, [विशुद्धम्] vishuddha chhe arthAt te vishuddhakarma (mandakaShAyathI bandhAtAn karma) nun kArya chhe [च अव्याघाति] ane vyAghAt-bAdhArahit chhe tathA [प्रमत्तसंयतस्य एव] pramattasanyat (chhaThThA guNasthAnavartI) munine ja te sharIr hoy chhe.
(1) A sharIr chandrakAntamaNi samAn shvetavarNanun ek hAth pramAN hoy chhe; te parvat, vajra vagerethI rokAtun nathI tethI avyAghAt chhe. A sharIr pramattasanyamI muninA mastakamAnthI nIkaLe chhe, pramattasanyat guNasthAne ja A sharIr hoy chhe, bIje hotun nathI; tem ja badhA pramattasanyat munione A sharIr hotun nathI.
(ra) te AhArakasharIr 1. kadAchit labdhivisheShano sadbhAv jANavA mATe, ra. kadAchit sUkShmapadArthanA nirNay mATe tathA 3. kadAchit tIrthagaman ke sanyamanI rakShA arthe kevaLI bhagavAn agar shrutakevaLI bhagavAn pAse jatAn svayam nirNay karI antarmuhUrtamAn pAchhun AvI sanyamI muninA sharIramAn pravesh kare chhe.
Page 224 of 655
PDF/HTML Page 279 of 710
single page version
224 ] [ mokShashAstra
(3) je vakhate bharat-airAvat kShetromAn tIrthankar bhagavAnanI, kevaLInI ke shrutakevaLInI vidyamAnatA na hoy ane tenA vinA muninun samAdhAn thaI shake nahi tyAre mahAvidehakShetramAn jyAn tIrthankar bhagavAn vagere birAjamAn hoy tyAn te (bharat ke airAvatakShetranA) muninun AhArak sharIr jAy; bharat-airAvat kShetramAn tIrthankar bhagavAnAdi hoy tyAre te najIkanA kShetre jAy chhe. mahAvidehamAn tIrthankaro traNekAL hoy chhe tethI tyAnnA munine tevo prasang Ave to temanun AhArak sharIr te kShetranA tIrthankarAdi pAse jAy chhe.
(4) 1-devo anek vaikriyikasharIr karI shake chhe, mUL sharIrasahit dev svargalokamAn vidyamAn rahe ane vikriyA vaDe anek sharIr karI bIjA kShetramAn jAy chhe. koI sAmarthyadhArak dev potAnAn ek hajAr rUpo karI shake chhe, te hajAre sharIromAn te devanA AtmAnA pradesho chhe. mUL vaikriyikasharIr jaghanya das hajAr varSha sudhI rahe chhe, agar vadhAre jeTalun AyuShya hoy teTalo kAL rahe chhe. uttaravaikriyikasharIrano kAL jaghanya tathA utkRuShTa antarmuhUrta ja chhe. tIrthankar bhagavAnanA janma vakhate tathA nandIshvarAdikanAn jinamandironI pUjA mATe devo jAy chhe tyAre vAramvAr vikriyA kare chhe.
ra-pramattasanyat muninun AhArakasharIr dUr kShetra videhAdikamAn jAy chhe. 3-taijasasharIr bAr jojan (48 gAu) jAy chhe. 4-AtmA akhanD chhe, tenA khanD thatA nathI. AtmAnA asankhyAt pradesho chhe te kArmaNasharIr sAthe nIkaLe chhe. mUL sharIr to jevun chhe tevun ja banyun rahe chhe, ane temAn paN darek sthaLe AtmAnA pradesho rahe ja chhe.
(pa) jem annane prAN kahevA te upachAr chhe tem A sUtramAn AhArak sharIrane ‘shubh’ kahelun chhe te paN upachAr chhe. banne sthAnomAn kAraNamAn kAryano upachAr (arthAt vyavahAr) karavAmAn Avyo chhe. jem annanun phaL prAN chhe tem shubhanun phaL AhArakasharIr chhe tethI A upachAr chhe. ।। 49।।
[नपुंसकानि] napunsak hoy chhe.
Page 225 of 655
PDF/HTML Page 280 of 710
single page version
a. 2. sUtra pa1-pa2 ] [ 22p
(1) ling-ved be prakAranAn chhe- 1-dravyaling=puruSh, strI ke napunsakatva batAvanArun sharIranun chihna; ane ra-bhAvaling=strI, puruSh ke strI-puruSh banne bhogavavAnI abhilAShArUp AtmAnA vikArI pariNAm. nArakI ane sammUrchchhan jIvone dravyaling ane bhAvaling banne napunsak hoy chhe.
(ra) nArakI tathA sammUrchchhan jIvo napunsak ja hoy chhe kem ke te jIvone strI-puruSh sambandhI manogna shabdanun sAmbhaLavun, manogna gandhanun sUnghavun, manogna rUpanun dekhavun, manogna rasanun chAkhavun ke manogna sparshanun sparshavun e kAI hotun nathI, tethI thoDun kalpit sukh paN te jIvone hotun nathI, mATe nishchay karavAmAn Ave chhe ke te jIvo napunsak chhe. ।। pa0।।
devIone strIling hoy chhe.
(1) devagatimAn dravyaling tathA bhAvaling sarakhAn hoy chhe. (ra) mlechchha khanDanA manuShyo strIved ane puruShaved e be vedane ja dhAraN kare chhe, tyAn napunsak UpajatA nathI. ।। pa1।।
vedavALA chhe.
bhAvavedanA paN traN prakAr chhe-1. puruShavedano kAmAgni tRuNanA agni samAn jaladI shAnt thaI jAy chhe, ra. strIvedano kAmAgni angAranA agni samAn gupta ane k kkAL pachhI shAnt thAy chhe ane 3. napunsakavedano kAmAgni InTanA agni samAn lAmbA kAL sudhI rahe chhe. ।। pa2।।