Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Sutra: 2-14 (Chapter 7).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 36

 

Page 446 of 655
PDF/HTML Page 501 of 710
single page version

446 ] [ mokShashAstra anshe navIn karmabandh karatI nathI parantu samvar nirjarA kare chhe ane te ja samaye jeTalA anshe rAgabhAv chhe teTalA anshe karmabandh paN thAy chhe.

pa. shrI rAjamallajIe ‘vRuttan karma svabhAven gnAnasya bhavanan nahi’ samayasAr puNya-pAp adhikAranA A kaLashanI TIkAmAn lakhyun chhe ke ‘jeTalI shubh athavA ashubh kriyArUp AcharaN chhe-chAritra chhe tenAthI to svabhAvarUp chAritra-gnAnanun (shuddha chaitanya vastunun) shuddha pariNaman na thaI shake evo nishchay chhe. bhAvArtha-jeTalI shubhAshubhakriyAAcharaN chhe athavA bAhya vakatavya athavA sUkShma antarang chintavan rUp abhilASh, smaraN ityAdi samasta ashuddha pariNaman chhe te shuddha pariNaman nathI tethI te bandhanun kAraN chhe-mokShanun kAraN nathI. jem kAmaLAno sinh (kapaDA upar chitarelo vAgh) te kahevAmAtra sinh chhe tem–shubhakriyA AcharaNarUp chAritra kahevAmAtra chAritra chhe paN chAritra nathI em nisandehapaNe jANo.

(juo, sa. kaLashaTIkA hi. pRu. 108)

6. e ja kaLashaTIkA pRu. 113 mAn samyagdraShTinI paN shubhabhAvanI kriyAne- bandhak kahel chhe-‘bandhAyasamullasati’ eTale jeTalI kriyA chhe teTalI gnAnAvaraNIy Adi karmano bandh kare chhe, samvar nirjarA anshamAtra paN karatI nathI;’ तत् एकं ज्ञानं मोक्षायस्थितं’ parantu te ek shuddha chaitanyaprakAsh gnAnAvaraNAdi karmakShayanun nimitta chhe. bhAvArtha evo chhe ke ek jIvamAn shuddhatva, ashuddhatva ek ja kALe ek ja sAthe hoy chhe paN jeTalA anshe shuddhatva chhe, teTalA anshe karmakShapaN chhe. ane jeTalA anshe ashuddhatva chhe, teTalA anshe karmabandh thAy chhe, ek ja samaye beu kArya thAy chhe, em ja chhe temAn sandeh karavo nahIn.

kavivar banArasIdAsajIe kahyun chhe ke-puNyapApakI dou kriyA mokShapanthakI kataraNI; bandhakI karaiyA dou, duhUkI prakRiti nyArI, nyArI, nyArI gharanI, eTalun visheSh ke-karmadhArA bandharUp, parAdhIn shakti vividh bandh karanI, gnAnadhArA mokSharUp, mokShakI karanahAr, doShakI haranahAr bhau samudrataranI. 14.

7. shrI amRutachandrAchAryakRut pRu. si. upAy gA. ra1r thI 14 mAn samyagdraShTinA sambandhamAn kahyun chhe ke jeTalA anshe A AtmA potAnA svabhAvarUpe pariName chhe te ansh sarvathA bandhano hetu nathI; paN je anshothI A rAgAdik vibhAvarUp pariNaman kare chhe te ja ansh bandhano hetu chhe.

shrI rAyachandra jain shAstramALAthI prakAshit puruShArthasiddhiupAy gA. 111 no

Page 447 of 655
PDF/HTML Page 502 of 710
single page version

a. 7 sUtra 1-2 ] [ 447 artha bhAShA TIkAkAre viruddha karel chhe tathA aNagAr dharmAmRutamAn paN tenI phUTanoTamAn jUTho artha chhe te nIche batAvavAmAn Ave chhe.

असमग्रं भावयतो रत्नत्रयमस्ति कर्मबन्धोयः।

स विपक्ष कृतोऽवस्य मोक्षोपाय न बन्धनोपायः।। २११।।

anvayArtha– asampUrNa ratnatrayane bhAvanAr AtmAne je shubh karmano bandh thAy chhe te bandh vipakShakRut arthAt bandharAgakRut hovAthI avashya ja mokShano upAy chhe, bandhano upAy nathI.

have susangat sAcho artha juo. tene mATe AdhAr shrI ToDaramalajI kRut TIkAvALo puruShArthasiddhi granth, prakAshak jinavANI prachArak kAryAlay kalakattA-tenun pRu. 11p gA. 111.

anvayArtha– asamagran ratnatray bhAvayata ya karmabandh asti sa vipakShakRut ratnatray tu mokShopAy asti, na bandhanopAya.

(athr-ekadesh ratnatrayane prApta karavAvALA puruShane je karmabandh thAy chhe te ratnatrayathI nathI thato, paN ratnatrayanA vipakShI je rAg-dveSh chhe tenAthI thAy chhe, te ratnatray to vAstavamAn mokShano upAy chhe bandhano upAy nathI thato.)

bhAvArtha– samyagdraShTi jIv je ekadesh ratnatray dhAraN kare chhe, temAn je karmabandh thAy chhe te ratnatrayathI nathI thato paN tenI sAthe je shubh kaShAyo chhe tenAthI ja thAy chhe. tethI siddha thayun ke karmabandh karavAvALI shubh kaShAyo chhe parantu ratnatray nathI.

have ratnatray ane rAganun phaL batAve chhe te sthAne gA. ra1r thI ra14 mAn guNasthAnAnusAr samyagdraShTinA rAgane bandhanun ja kAraN kahyun chhe ane vItarAgabhAvarUp samyakratnatrayane mokShanun ja kAraN kahyun chhe. pachhI gAthA rara0 mAn kahyun chhe ke- ratnatrayarUp dharma mokShanun ja kAraN chhe ane bIjI gatinun kAraN nathI paN ratnatrayanA sadbhAvamAn je shubhaprakRitiono Asrav thAy te badhAy (karmono Asravabandh shubhakaShAyathI; shubhopayogathI ja thAy chhe arthAt te shubhopayogano ja aparAdh chhe paN ratnatrayano nathI.

koI em mAne chhe ke samyagdraShTine shubhopayogamAn (-shubhabhAvamAn) anshe shuddhatA chhe paN em mAnavun viparIt chhe, kAraN ke nishchayasamyaktva thayA pachhI chAritranI anshe shuddhi samyagdraShTine thAy chhe te to chAritraguNanI shuddha pariNati chhe ane je shubhopayog chhe te to ashuddhatA chhe.

koI em mAne chhe ke, samyagdraShTino shubhopayog mokShanun sAchun kAraN chhe arthAt

Page 448 of 655
PDF/HTML Page 503 of 710
single page version

448 ] [ mokShashAstra tenAthI samvar nirjarA chhe mATe te bandhanun kAraN nathI, to e beu mAnyatA ayathArtha ja chhe evun uparokat shAstrAdhArothI siddha thAy chhe.

6. A sUtrano siddhAnt

sauthI pratham tattvagnAnano upAy karIne jIvoe samyagdarshan-gnAn pragaT karavAn joIe, te pragaT karyA pachhI potAnA svarUpamAn sthir rahevA prayatna karavo; ane jyAre sthir na rahI shake tyAre ashubhabhAv TALI deshavrat-mahAvratAdi shubhabhAvamAn joDAy paN te shubhane dharma na mAne, tem ja tene dharmano ansh ke dharmanun sAdhan na mAne. pachhI te shubhabhAvane paN TALIne nishchayachAritra pragaT karavun arthAt nirvikalpadashA pragaT karavI.

vratanA bhed
देशसर्वतोऽणुमहती।। २।।
artha– vratanA be bhed chhe- [देशतः अणु] upar kahelAn hinsAdi pApono

ekadesh tyAg te aNuvrat ane [सर्वतः महती] sarvadesh tyAg te mahAvrat chhe.

TIkA

1. shubhabhAvarUp vyavahAravratanA A be prakAr chhe. pAnchamA guNasthAne deshavrat hoy chhe ane chhaThThA guNasthAne mahAvrat hoy chhe. A vyavahAravrat Asrav chhe em chhaThThA adhyAyanA vIsamA sUtramAn kahevAmAn Avyun chhe. nishchayavratanI apekShAe A banne prakAranA vrato ekadesh vrat chhe (juo, sUtra 1 nI TIkA, pAro pa). sAtamA guNasthAne nirvikalpa dashA thatAn A vyavahAr mahAvrat paN chhUTI jAy chhe ane AgaLanI avasthAmAn nirvikalpa dashA visheSh visheSh draDh hoy chhe tethI tyAn paN A mahAvrat hotAn nathI.

ra. samyagdraShTi deshavratI shrAvak hoy te sankalpapUrvak tras jIvanI hinsA kare nahi, karAve nahi ane anya koI kare tene bhalI jANe nahi. tene sthAvar jIvonI hinsAno tyAg nathI topaN prayojan vinA sthAvar jIvonI virAdhanA kare nahi ane prayojanavash pRithvI, jal vagere jIvonI virAdhanA thAy tene bhalI jANe nahi.

3. prashna– A shAstranA a. 9 nA sUtra 18 mAn vratane samvar gaNel chhe ane a. 9 nA sUtra ra mAn tene samvaranA kAraNamAn garbhit karyun chhe; tyAn dash prakAranA dharmamAn athavA sanyamamAn tenun garbhitapaNun chhe arthAt uttam kShamAmAn ahinsA, uttam satyamAn satyavachan, uttam shauchamAn achaurya, uttam brahmacharyamAn brahmacharya ane uttam AkinchanyamAn


Page 449 of 655
PDF/HTML Page 504 of 710
single page version

a. 7 sUtra 2 ] [ 449 parigrahatyAg-e rIte vratono samAvesh temAn AvI jAy chhe, chhatAn ahI vratane Asravanun kAraN kem kahyun chhe?

uttara– temAn doSh nathI; navamo samvar adhikAr chhe tyAn nivRuttisvarUp vItarAgabhAvarUp vratane samvar kahyo chhe ane ahIn Asrav adhikAr chhe temAn pravRutti dekhADavAmAn AvI chhe; kem ke hinsA, asatya, chorI vagere chhoDI detAn ahinsA, satya, achaurya-dIdhelI vastunun grahaN vagere kriyA thAy chhe, tethI te vrat shubhakarmonA Asravanun kAraN chhe. e vratomAn paN avratonI mAphak karmono pravAh hoy chhe; tenAthI karmonI nivRutti thatI nathI tethI vratono samAvesh Asrav adhikAramAn karyo chhe. (juo, sarvArthasiddhi adhyAy 7 sUtra 1 nI TIkA pA. pa-6).

4. mithyAtva jevA mahApApane chhoDAvavAnI pravRuti mukhyatAe na karavI ane keTalIk bAbatomAn hinsA batAvIne te chhoDAvavAnI mukhyatA karavI te kramabhang upadesh chhe.

(mokShamArga-prakAshak pA. 163-164)

pa. ekadesh vItarAgatA ane shrAvakadashAne nimittanaimittikasambandh chhe, eTale ke ekadesh vItarAgatA thatAn shrAvakanAn vrat hoy ja; e pramANe vItarAgatAne ane mahAvratane nimitta-naimittikasambandh chhe, dharmanI parIkShA antar vItarAgabhAvathI thAy, bAhya sanyogathI thAy nahi. (juo, mokShamArga-prakAshak pA. 273)

6. A sUtra mAn kahelA tyAganun svarUp

ahIn chhadmasthane buddhigochar sthULapaNAnI apekShAe lokapravRutinI mukhyatAsahit kahyun chhe paN kevaLagnAnagochar sUkShmapaNAnI apekShAe kahyun nathI, kemake tenun AcharaN thaI shakatun nathI. tenA daShTAnto-

(1) ahinsA vrat sambandhI

aNuvratIne trasahinsAno tyAg kahyo chhe; tene strIsevanAdi kAryomAn trasahinsA to thAy chhe, vaLI e paN jANe chhe ke jinavANImAn ahIn tras jIv kahyA chhe, parantu tene tras jIv mAravAno abhiprAy nathI tathA lokamAn jenun nAm trasaghAt chhe tene te karato nathI; e apekShAe tene trasahinsAno tyAg chhe.

mahAvratadhArI munine sthAvar hinsAno paN tyAg kahyo. have muni pRithvI, jaLAdikamAn gaman kare chhe; tyAn trasano paN sarvathA abhAv nathI kAraN ke trasajIvonI


Page 450 of 655
PDF/HTML Page 505 of 710
single page version

4pa0 ] [ mokShashAstra paN evI sUkShma avagAhanA chhe ke je draShTigochar paN thatI nathI, tathA tenI sthiti paN pRithvI, jaLAdikamAn chhe. vaLI muni jinavANIthI te jANe chhe ane koI veLA avadhignAnAdi vaDe paN jANe chhe; paN munine pramAdathI sthAvar-trasahinsAno abhiprAy nathI, lokamAn bhUmi khodavI, aprAsuk jaLathI kriyA karavI ityAdi pravRuttinun nAm sthAvarahinsA chhe ane sthUL trasajIvone pIDavAnun nAm trasahinsA chhe. tene muni karatA nathI tethI temane hinsAno sarvathA tyAg kahevAmAn Ave chhe.

(2) satyAdi chAr vrato sambandhI

munine asatya, chorI, abrahyacharya ane parigrahano tyAg chhe; paN kevaLagnAnamAn jANavAnI apekShAe asatyavachanayog bAramA guNasthAn sudhI kahyo chhe, adatta karma-paramANu Adi par dravyonun grahaN teramA guNasthAn sudhI chhe, vedano uday navamA guNasthAn sudhI chhe, antarang parigrah dasamA guNasthAn sudhI chhe, tathA samavasaraNAdi bAhya parigrah kevaLI bhagavAnane paN hoy chhe; parantu tyAn pramAdapUrvak pAparUp abhiprAy nathI. lokapravRuttimAn je kriyAo vaDe ‘A jUThun bole chhe, chorI kare chhe, kushIl seve chhe tathA parigrah rAkhe chhe’ evun nAm pAme chhe te kriyAo temane nathI tethI temane asatyAdikano tyAg kahevAmAn Avyo chhe.

(3) mULaguNomAn pAnch indriyonA viShayono tyAg kahyo te sambandhI

munine mULaguNomAn pAnch indriyonA viShayono tyAg kahyo chhe. paN indriyonun jANavun to maTatun nathI; tathA jo viShayomAn rAg-dveSh sarvathA dUr thayA hoy to tyAn yathAkhyAtachAritra thaI jAy, te to ahIn thayun nathI; parantu sthULapaNe viShay-ichchhAno abhAv thayo chhe tathA bAhya viShayasAmagrI meLavavAnI pravRuti dUr thaI chhe tethI temane indriyaviShayono tyAg kahyo chhe.

(4) trasahinsAnAn tyAg sambandhI

koIe trasahinsAno tyAg karyo, to tyAn teNe charaNAnuyogamAn athavA lokamAn jene trasahinsA kahe chhe teno tyAg karyo chhe, paN kevaLagnAn vaDe je trasajIvo dekhAy chhe tenI hinsAno tyAg banato nathI. ahIn je trasahinsAno tyAg karyo temAn to te hinsArUp manano vikalpa na karavo te manathI tyAg chhe, vachan na bolavAn te vachanathI tyAg chhe ane kAyAthI na pravartavun te kAyAthI tyAg chhe. ।। २।।


Page 451 of 655
PDF/HTML Page 506 of 710
single page version

a. 7 sUtra 2 ] [ 4pa1

vratomAn sthiratAnAn kAraNo
तत्स्थैर्यार्थं भावनाः पंच पंच।। ३।।
artha– [तत् स्थैर्य अर्थ] te vratonI sthiratA mATe [भावनाः पंच पंच] darek

vratanI pAnch pAnch bhAvanAo chhe.

koI vastunun vAramvAr chintavan karavun te bhAvanA chhe. ।। 3।।
ahinsA vratanI pAnch bhAvanAo
वाङ्मनोगुप्ती र्यादाननिक्षेपणसमित्यालोकितपान
भोजनानि पंच।। ४।।
artha– [वाङ्मनोगुप्ति] vachanagupti-vachanane rokavun, managupti-mananI pravRutine

rokavI, [ईया आदाननिक्षेपणसमिति] iryAsamiti-chAr hAth jamIn joIne chAlavun. AdAnanikShepaNasamiti-jIvarahit bhUmi joIne sAvadhAnIthI koI vastune levI- mUkavI ane [आलोकितपानभोजनानी] joIne-shodhIne bhojan-pANI grahaN karavAn [पंच] e pAnch ahinsA vratanI bhAvanAo chhe.

TIkA

1. jIv paradravyanun kAI karI shake nahi; tethI vachan, man vagerenI pravRuttine jIv rokI shake nahi paN bolavAnA bhAvane tathA man taraph lakSha karavAnA bhAvane jIv rokI shake; tene vachanagupti tathA managupti kahevAy chhe. iryAsamiti vageremAn paN te ja pramANe artha thAy chhe. jIv sharIr ne chalAvI shakato nathI paN pote ek kShetrathI bIjA kShetre javAno bhAv kare chhe ane sharIr tenI potAnI te vakhatanI lAyakAtanA kAraNe chAlavA lAyak hoy to svayam chAle chhe. jyAre jIv chAlavAno bhAv kare tyAre ghaNe bhAge sharIr tenI potAnI lAyakAtathI svayam chAle chhe. - evA nimittanaimittikasambandh hoy chhe tethI vyavahAranaye ‘vachanane rokavun, manane rokavun, joI ne chAlavun, vichArIne bolavun’ em kahevAmAn Ave chhe. te kathanano kharo artha shabda pramANe nahi paN bhAv pramANe thAy chhe.

2. prashna– ahIn gupti ane samitine puNyAsravamAn gaNI, ane a. 9 nA sUtra 2 mAn tene samvaranA kAraNamAn gaNI chhe. - e rIte to kathanamAn paraspar virodh thashe?

uttara– e virodh nathI; kem ke ahIn gupti tathA samitino artha ashubhavachanano virodh tathA ashubh vichArono nirodh- em thAy chhe; tathA navamA adhyAyanA


Page 452 of 655
PDF/HTML Page 507 of 710
single page version

4pa2 ] [ mokShashAstra bIjA sUtramAn shubhAshubh banne bhAvono nirodh evo artha thAy chhe. (juo, tattvArtha-sAr adhyAy 4 gAthA 63 hindI TIkA, pA. 219)

3. prashna– ahIn kAyagupti kem lIdhI nathI? uttara– iryAsamiti ane AdAn nikShepaNano artha shubhakAyagupti thaI shake chhe kem ke te banne pravRuttimAn ashubhakAyapravRuttino nirodh sArI rIte thaI jAy chhe.

4. AlokitapAnabhojanamAn rAtribhojan tyAgano samAvesh thaI jAy chhe. ।। 4।।
satya vratanI pAnch bhAvanAo
क्रोधलोभभीरुत्वहास्यप्रत्याख्यानान्यनुवीचिभाषणं च पंच।। ५।।
artha– [क्रोध लोभ भीरुत्व हास्यप्रत्याख्यानानि] krodhapratyAkhyAn,

lobhapratyAkhyAn, bhIrutvapratyAkhyAn, hAsyapratyAkhyAn arthAt krodhano tyAg karavo, lobhano tyAg karavo, bhayano tyAg karavo, hAsyano tyAg karavo, [अनुवीचि भाषणं च] ane shAstranI AgnA anusAr nirdoSh vachan bolavA-[पंच] e pAnch satya vratanI bhAvanAo chhe.

TIkA

1. prashna– samyagdraShTi nirbhay chhe tethI nishank chhe, ane evI avasthA chothA guNasthAne hoy chhe. to ahIn samyagdraShTi shrAvakane ane munine bhayano tyAg karavAnun kem kahyun chhe?

uttara– chothA guNasthAne samyagdraShTi abhiprAy apekShAe nirbhay chhe; anantAnubandhI kaShAy hoy tyAre je prakArano bhay hoy chhe te prakArano bhay temane hoto nathI tethI temane nirbhay kahyA chhe; paN chAritra apekShAe teo sarvathA nirbhay thayA chhe-em kahevAno Ashay tyAn nathI. AThamA guNasthAn sudhI bhay hoy chhe, tethI ahIn shrAvakane tathA munine bhay chhoDavAnI bhAvanA karavAnun kahyun chhe.

2. pratyAkhyAn be prakAranAn hoy chhe- ek nishchayapratyAkhyAn ane bIjun vyavahArapratyAkhyAn. nishchayapratyAkhyAn te nirvikalpadashArUp chhe, temAn buddhipUrvak thatA shubhAshubhabhAvo chhUTe chhe; vyavahAr pratyAkhyAn shubhabhAvarUp chhe; temAn samyagdraShTine ashubhabhAvo chhuTIne shubhabhAv rahe chhe. AtmasvarUpanA ajAN-AtmasvarUpanun gnAn vartamAnamAn karavAnI nA pADe tene-AtmasvarUpanun gnAn vartamAnamAn meLavavAnA upadesh pratye jene aruchi hoy tene shubhabhAvarUp pratyAkhyAn paN hotun nathI; mithyAdraShTi dravyalingI muni pAnch mahAvrat niratichAr pALe paN tene A bhAvanAmAn batAvel


Page 453 of 655
PDF/HTML Page 508 of 710
single page version

a. 7 sUtra 6-7 ] [ 4pa3 pratyAkhyAn hotAn nathI. kem ke A bhAvanAo pAnchamA ane chhaThThA guNasthAne samyagdraShTine ja hoy chhe. mithyAdraShTine hotI nathI.

3. anuvIchi bhAShaN– A bhAvanA paN samyagdraShTi ja karI shake, kem ke tene ja shAstranA marmanI khabar chhe tethI te satshAstra anusAr nirdoSh vachan bolavAnA bhAv kare chhe. A bhAvanAnun rahasya e chhe ke, sAchA sukhanA shodhake shAstra abhyAs karIne teno marma samajavo joIe. shAstromAn jude jude ThekANe prayojan sAdhavA anek prakArano upadesh Apyo chhe, tene samyaggnAn vaDe yathArtha prayojanapUrvak oLakhe to jIvane hit-ahitano nishchay thAy. mATe ‘syAt’ padanI sApekShatA sahit samyaggnAn vaDe ja jIvo prItisahit jinavachanamAn rame chhe te jIv thoDA ja vakhatamAn shuddha AtmasvarUpane prApta kare chhe. mokShamArgano pratham upAy AgamagnAn kahyun chhe, mATe sAchA Agam kayA chhe tenI parIkShA karIne AgamagnAn meLavavun joIe. AgamagnAn vinA dharmanun satya sAdhan thaI shake nahi; mATe darek mumukShu jIve yathArtha buddhi vaDe satya Agamano abhyAs karavo ane samyagdarshan pragaT karavun, tenAthI ja jIvanun kalyAN thAy chhe. ।। pa।।

achaurya vratanI pAnch bhAvanAo
शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणभैक्ष्यशुद्धि
सघर्माऽविसंवादाः पंच।। ६।।
artha– [शून्यागार विमोचितावास] shUnyAgAravAs-parvatonI gUphA, vRukShanI

koTar vagere nirjan sthAnomAn rahevun, vimochitAvAs- bIjAoe chhoDI dIdhelA sthAnamAn nivAs karavo, [परोपरोधाकरण] koI sthAn par rahelo bIjAone uThADavA nahi tathA koI potAnA sthAnamAn Ave to tene rokavA nahi, [भैक्ष्यशुद्धि] shAstrAnusAr bhikShAnI shuddhi rAkhavI ane [सधर्मा अविसंवादाः] sahadharmIo sAthe A mArun chhe- A tArun chhe evo kalesh na karavo-[पंच] A pAnch achauryavratanI bhAvanAo chhe.

TIkA

samAn dharmanA dhArak jain sAdhu-shrAvakoe paraspar visamvAd karavo nahi, kem ke visamvAdathI A mArun-A tArun evo pakSha grahaN thAy chhe ane tethI agrAhyanun grahaN karavAno sambhav thAy chhe. ।। 6।।


Page 454 of 655
PDF/HTML Page 509 of 710
single page version

4pa4 ] [ mokShashAstra

brahmacharya vratanI pAnch bhAvanAo
स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरीक्षणपूर्वरतानुस्मरणवृष्येष्टरस–
स्वशरीरसंस्कारत्यागाः पंच।। ७।।
artha– [स्त्रीरागकथाश्रवणत्यागः] strIomAn rAg vadhAranArI kathA

sAmbhaLavAno tyAg, [तत् मनोहर अंगनिरीक्षण त्यागः] tenA manohar ango nirakhIne jovAno tyAg, [पूर्वरत अनुस्मरण त्यागः] avrat avasthAmAn bhogavelA viShayonA smaraNano tyAg, [वृष्येष्टरस त्यागः] kAmavardhak gariShTa rasono tyAg ane [स्व शरीर संस्कार त्यागः] potAnA sharIranA sanskArono tyAg-[पंच] pAnch brahmacharya vratanI bhAvanAo chhe.

TIkA

prashna– par vastu AtmAne kAI lAbh-nukashAn karI shakatI nathI temaj paravastuno tyAg AtmAthI thaI shakato nathI, to pachhI ahIn strIrAganI kathA sAmbhaLavI e vagereno tyAg kem kahyo chhe?

uttara– par vastuone AtmAe kadI grahaN karI nathI tem grahaN karI paN shakato nathI tethI teno tyAg bane ja shI rIte? mATe kharekhar parano tyAg gnAnIoe kahyo chhe-em mAnavun te yAgya nathI. brahmacharya pAlan karanArAe strIo ane sharIr pratyeno rAg TALavo joIe mATe te pratyenA rAgano tyAg karavAnun A sUtramAn kahyun chhe. vyavahAranAn kathanone ja nishchayanA kathan tarIke mAnavAn nahi; parantu te kathanano je paramArtha artha thAy te karavo.

jo jIvane strI Adi pratye rAg TaLI gayo hoy to te sambandhI rAgavALI vAt sAmbhaLavA taraph tenI ruchinun valaN kem thAy? te prakAraNanI ruchino vikalpa te taraphano rAg sUchave chhe; mATe te rAgano tyAg karavAnI bhAvanA A sUtramAn jaNAvI chhe. ।। 7।।

parigrahatyAg vratanI pAnch bhAvanAo
मनोज्ञामनोज्ञेन्द्रियविषयरागद्वेषवर्जनानि पंच।। ८।।
artha– [इन्द्रिय] sparshan vagere pAnche indriyonA [मनोज्ञ अमनोज विषय]

iShTaaniShTa viShayo pratye [रागद्वेष वर्जनानि] rAg-dveShano tyAg karavo-[पंच] te pAnch parigrahatyAg vratanI bhAvanAo chhe.


Page 455 of 655
PDF/HTML Page 510 of 710
single page version

a. 7 sUtra 9-10 ] [ 4pap

TIkA

indriyo be prakAranI chhe-dravyendriy ane bhAvendriy; tenI vyAkhyA bIjA adhyAyanA 17-18 mA sUtranI TIkAmAn ApI chhe-juo pA. 26p thI ra67, bhAvendriy te gnAnano udhAD chhe; te ja padArthone jANe te padArtho gnAnanA viShay hovAthI gney chhe, paN jo te pratye rAg-dveSh karavAmAn Ave to tene upachArathI IndriyonA viShayo kahevAmAn Ave chhe. kharekhar te viShayo (gney padArtho) pote iShTa ke aniShTa nathI paN jIv jyAre rAg-dveSh kare tyAre upachArathI te padArthone IShTa- aniShTa kahevAy chhe. A sUtramAn te padArtho taraphanA rAg-dveSh chhoDavAnI bhAvanA karavAnun jaNAvyun chhe.

rAgano artha lolupatA chhe ane dveShano artha nArAjI, tiraskAr chhe. ।। ८।।
hinsA vagerethI virakta thavAnI bhAvanA
हिंसादिष्विहामुत्रापायावधदर्शनम्।। ९।।
artha– [हिंसादिषु] hinsA vagere pAnch pApothI [इह अमुत्र] A lokamAn

tathA paralokamAn [अपायावधदर्शनम्] nAshanI (dukh, Apatti, bhay tathA nindhagatinI) prApti thAy chhe-em vAramvAr chintavan karavun joIe.

TIkA

apAy–abhyuday ane mokSha mATenI jIvanI kriyAne nAsh karanAro upAy te apAy chhe.

avadh= nindh, nindavAyogya.
hinsA vagere pAponI vyAkhyA sUtra 13 thI 17 sudhImAn Avashe.
।। 9।।
दुःखमेव वा।। १०।।
artha– [वा] athavA te hinsAdik pAnch pApo [दुःखम् एव] dukharUp ja chhe-

em vichAravun.

TIkA

1. ahIn kAraNamAn kAryano upachAr samajavo, kem ke hinsAdi to dukhanAn kAraN chhe paN tene ja kArya arthAt dukharUp varNavyAn chhe.

2. prashna– viShayaramaNatAthI tathA bhogavilAsathI ratisukh Upaje chhe, em ame dekhIe chhIe, chhatAn tene dukharUp kem kahyun?


Page 456 of 655
PDF/HTML Page 511 of 710
single page version

4pa6 ] [ mokShashAstra

uttara– e viShayAdimAn sukhanathI, agnAnI loko bhrAntithI tene sukharUp mAne chhe; parathI sukh thAy em mAnavun te moTI bhramaNA chhe. jem, chAmaDI-mAns-lohImAn jyAre vikAr thAy tyAre nakh-patthar vagerethI sharIrane khanjoLe chhe, tyAn jo ke khanjoLavAthI vadhAre dukh thAy chhe chhatAn bhramaNAthI sukh mAne chhe; tem agnAnI jIv parathI sukh-dukh mAne chhe te moTI bhramaNA chhe.

jIv pote indriyone vash thAy te ja svAbhAvik dukh chhe; jo temane dukh na hoy to indriyaviShayomAn jIv pravRutti shA mATe kare? nirAkuLatA te ja sAchun sukh chhe; samyagdarshan-gnAn vinA te sukh hoI shake nahi. potAnA svarUpanI bhramaNArUp mithyAtva ane te pUrvak thatun mithyAchAritra te ja badhA dukhanun kAraN chhe. vedanA ochhI thAy tene agnAnIo sukh mAne chhe, paN te sukh nathI. vedanA ja na upaje te sukh chhe athavA to anAkuLatA te sukh chhe-bIjun nathI; ane te sukh samyaggnAnanun avinAbhAvI chhe.

3. prashna– dhanasanchayathI to sukh dekhAy chhe, chhatAn tyAn paN dukh kem kaho chho? uttara– dhanasanchay vagerethI sukh nathI. ek pankhI pAse mAnsano kaTako paDayo hoy tyAre bIjA pankhIo tene chUnthe chhe ane te pankhIne paN chAncho mAre chhe, tyAre te pankhInI jevI hAlat thAy chhe tevI hAlat dhan-dhAnya vagere parigrahadhArI manuShyonI thAy chhe. sampattimAn manuShyane loko tevI ja rIte chUnthe chhe. dhanane sambhALavAmAn paN AkuLatAthI dukhI thavun paDe chhe, eTale dhanasanchayathI sukh thAy chhe e mAnyatA bhramarUp chhe. par vastuthI sukh-dukh ke lAbh-nukashAn thAy em mAnavun te ja moTI bhramaNA chhe. par vastumAn A jIvanA sukh-dukhano sangrah paDayo nathI ke jethI te paravastu A jIvane sukh-dukh Ape.

4. prashna– hinsAdi pAnch pApothI virakta thavAnI bhAvanA karavAnun kahyun, parantu mahApAp to mithyAtva chhe chhatAn te chhoDavA sambandhI kAI kem na kahyun?

uttara– samyagdraShTi jIvane kevA shubhAsrav hoy tenI prarupaNA A adhyAy kare chhe. samyagdraShTine mithyAtvarUp mahApAp to hotun ja nathI tethI te sambandhI varNan A adhyAyamAn nathI. A adhyAyamAn samyagdarshan pachhInA vratasambandhI varNan chhe. jeNe mithyAtva chhoDayun hoy te ja asanyat samyagdraShTi deshavirati ane sarvavirati thaI shake chhe. - e siddhAnt A adhyAyanA 18 mA sUtramAn kahyo chhe.

mithyAdarshan mahApAp chhe, tene chhoDavAnun pUrve chhaThThA adhyAyanA 13 mA sUtramAn kahyun chhe tathA have pachhI AThamA adhyAyanA pahelA sUtramAn kaheshe. ।। 10।।


Page 457 of 655
PDF/HTML Page 512 of 710
single page version

a. 7 sUtra 11 ] [ 4pa7

vratadhArI samyagdraShTinI bhAvanA
मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यानि च सत्त्वगुणाधिक
क्लिश्यमानाविनयेषु।। ११।।
artha– [सत्त्वेषु मैत्री] prANI mAtra pratye maitrI-nirverabuddhi [गुणाधिकेषु

प्रमोद] adhik guNavAno pratye pramod, [क्लिश्यमानेषु कारुण्य] dukhI-rogI jIvo pratye karuNA [अविनयेषु माध्यस्थ्यानि च] ane haThAgrahI-mithyAdraShTi jIvo pratye mAdhyasthabhAvanA- A chAr bhAvanA ahinsAdi pAnch vratonI sthiratA mATe vAramvAr chintavavI yogya chhe.

TIkA

1. A chAr bhAvanA samyagdraShTi jIvone shubhabhAvarUpe hoy chhe. A bhAvanA mithyAdraShTine hotI nathI. kem ke tene vastusvarUpano vivek nathI.

maitrI– bIjAne dukh na devAnI bhAvanA te maitrI chhe.
pramod–adhik guNonA dhArak jIvo pratye prasannatA vagerethI antarang bhakti
pragaT thAy te pramod chhe.
kAruNya– dukhI jIvone dekhIne temanA pratye karuNAbhAv thavo te kAruNya chhe.
mAdhyasthya–je jIv tattvArthashraddhAthI rahit chhe ane tattvano upadesh devAthI
ulaTo chiDAy chhe, tenI pratye upekShA rAkhavI te mAdhyasthapaNun chhe.
2. A sUtranA arthanI pUrNatA karavA mATe nIchenA traNamAnthI koI ek vAkya
umeravun-
1. ‘तत्स्थैयर्थिम् भावयितव्यानि’ = te ahinsAdik pAnch vratonI sthiratA

mATe bhAvavAyogya chhe.

2. ‘भावयतः पुर्णान्यहिंसादीनि व्रतानि भवन्ति’ = A bhAvanA bhAvavAthI

ahinsAdik pAnch vratonI pUrNatA thAy chhe.

3. ‘तत्स्थैर्यार्थम् भावयेत्’ = te pAnch vratonI draDhatA mATe bhAvanA kare.
[juo, sarvArthasiddhi a. 7. pAnun-29]

3. ‘gnAnIone agnAnI jIvo pratye dveSh hoto nathI, paN karuNA hoy chhe; A sambandhamAn shrI AtmasiddhishAstranI trIjI gAthAmAn kahyun chhe ke-

koI kriyAjaD thaI rahyA, shUShka gnAnamAn koI,
mAne mArag mokShano, karuNA upaje joI. 3.

Page 458 of 655
PDF/HTML Page 513 of 710
single page version

4pa8 ] [ mokShashAstra

artha– koI kriyAmAn ja jaD thaI rahyA chhe, koI gnAnamAn shUShka thaI rahyA chhe ane emAn teo mokShamArga mAnI rahyA chhe te joIne karuNA Upaje chhe.

4. guNAdhik–samyaggnAnAdi guNomAn je pradhAn-mAnya-moTA hoy te guNAdhik chhe.
kilashyamAn– mahAmoharUp mithyAtvathI je grasta chhe, kumati-kushrutAdi agnAnathI
paripUrNa chhe, viShayo sevavAnI tIvra tRuShNArUp agnithI jeo
atyantadagdha thaI rahyA chhe ane vAstavik hitanI prApti ane
ahitano parihAr karavAmAn je viparIt chhe- te kAraNe jeo
dukhathI pIDit chhe, te jIvo kilashyamAn chhe.
avinayI mATIno pinD, lAkaDun ke bhInt samAn je jIv jaD-agnAnI chhe,
jeo vastusvarUpanun grahaN karavA (samajavA ane dhAraN karavA)
mAgatA nathI, vivek shakti dvArA hitAhitano vichAr karavA
mAgatA nathI, tarkashaktithI gnAn karavA mAgatA nathI tathA
draDhapaNe viparIt shraddhAvALA chhe ane dveShAdikane vash thaI
vastusvarUpane anyathA grahaN karI rAkhe chhe, tevA jIvo avinayI
chhe; AvA jIvone apadraShTi paN kahevAy chhe.
।। 11।।
vratonI rakShA arthe samyagdraShTinI visheSh bhAvanA

जगत्कायस्वभावौ वा संवेगवैराग्यार्थम्।। १२।।

artha– [संवेगवैराग्य अर्थम्] samveg arthAt sansArano bhay ane vairAgya

arthAt rAgadveShano abhAv-te mATe [जगत् कायस्वभावौ वा] kramathI sansAr ane sharIranA svabhAvanun chintavan karavun.

TIkA
1. jagatano svabhAv

chha dravyono samUh te jagat chhe. darek dravya anAdianant chhe; temAn jIv sivAyanA pAnch dravyo jaD chhe ane jIvadravya chetan chhe. jIvonI sankhyA anant chhe; pAnch achetan dravyone sukh-dukh nathI, jIvadravyane sukh-dukh chhe. anant jIvomAn keTalAk sukhI chhe ane moTA bhAganA jIvo dukhI chhe. je jIvo sukhI chhe teo samyaggnAnI ja chhe, samyaggnAn vagar koI jIv sukhI hoI shake nahi; samyaggnAnanun kAraN samyagdarshan chhe; A rIte sukhanI sharuAt samyagdarshanathI ja thAy chhe, ane sukhanI pUrNatA siddhadashAmAn


Page 459 of 655
PDF/HTML Page 514 of 710
single page version

a. 7 sUtra 12 ] [ 4pa9 thAy chhe. potAnun svarUp nahi samajanArA mithyAdraShTi jIvo dukhI chhe. te jIvone anAdithI be mahAn bhUlo chAlI Ave chhe; te bhUlo nIche mujab chhe-

(1) sharIr vagere paradravyanun hun karI shakun ane paradravya mArun karI shake, em paravastuthI mane lAbh-nukashAn thAy ane puNyathI jIvane lAbh thAy- AvI mAnyatA mithyAdraShTinI chhe. A mAnyatA khoTI chhe. sharIrAdinAn rajakaNe rajakaN svatantra dravya chhe, jagatanun darek dravya svatantra chhe. paramANu dravyo svatantra chhe, chhatAn jIv tene halAvI chalAvI shake, tenI vyavasthA sambhALI shake e mAnyatA dravyonI svatantratA chhInavI levA barAbar chhe, ane temAn darek rajakaN upar jIvanun svAmitva hovAnI mAnyatA Ave chhe; te agnAnarUp mAnyatA sansAranun kAraN chhe. darek jIv paN svatantra chhe; jo A jIv parajIvonun kAI karI shake agar parajIvo A jIvanun kAI karI shake to ek jIv upar bIjA jIvanun svAmItva AvI paDe ane svatantra vastuno nAsh thAy. puNyabhAv te vikAr chhe, svadravyano Ashray chUkIne anant paradravyonA Ashraye te bhAv thAy chhe, tenAthI jIvane lAbh thAy em mAne to ‘parAshray-parAdhInatAthI lAbh chhe arthAt parAdhInatA te sukh chhe’-evo siddhAnt Thare, paN te mAnyatA apasiddhAnt chhe-mithyA chhe.

(2) mithyAdraShTi jIvanI anAdithI bIjI bhUl e chhe ke-jIv vikArI avasthA jeTalo ja chhe agar to janmathI maraN sudhI ja chhe em mAnIne potAnA darek samaye dhruvarUp trikAL shuddha chaitanyachamatkArasvarUpane oLakhato nathI ane te taraph lakSha karato nathI.

A be bhUlo te ja sansAr chhe, te ja dukh chhe. te TAL‌yA sivAy koI jIv samyaggnAnI-dharmI -sukhI thaI shake nahIn . jyAn sudhI te mAnyatA hoy tyAn sudhI jIv dukhI ja chhe.

shrI samayasArashAstramAnthI A sambandhI keTalAk AdhAro ApavAmAn Ave chhe- (pA. 380) “ sarva dravyonA pariNAmo judA judA chhe, potapotAnA pariNAmonA sau dravyo kartA chhe; teo te pariNAmonA kartA chhe, te pariNAmo temanAn karma chhe. nishchayathI (kharekhar) koIno koInI sAthe kartAkarmasambandh nathI, mATe jIv potAnAn pariNAmono ja kartA chhe, potAnAn pariNAm karma chhe. evI ja rIte ajIv potAnA pariNAmano ja kartA chhe. potAnA pariNAm karma chhe. A rIte jIv bIjAnA pariNAmono akartA chhe.”

(pA. 390 kalash 199) “ jeo agnAn-andhakArathI AchchhAdit thayA thakA AtmAne (parano) kartA mAne chhe, teo bhale mokShane ichchhanArA hoy topaN sAmAnya(laukik) janonI mAphak temano paN mokSha thato nathI.”


Page 460 of 655
PDF/HTML Page 515 of 710
single page version

460 ] [ mokShashAstra

(pA. 394) “ je vyavahArathI mohI thaIne paradravyanun kartApaNun mAne chhe te- laukikajan ho ke munijan ho-mithyAdraShTi ja chhe.”

(pA. 394) “ kAraN ke A lokamAn ek vastuno anya vastunI sAthe saghaLoy sambandh ja niShedhavAmAn Avyo chhe, tethI jyAn vastubhed chhe arthAt bhinna vastuo chhe tyAn kartAkarma ghaTanA hotI nathI- em munijano ane laukikajano tattvane (vastunA yathArtha svarUpane) akartA dekho (-koI koInun kartA nathI, paradravya paranun akartA ja chhe em shraddhAmAn lAvo).”

AvI sAchI buddhine shivabuddhi athavA kalyANakArI buddhi kahevAy chhe. sharIr, strI putra, dhan vagere paravastuomAn jIvano sansAr nathI; paN hun te paradravyonun kAI karI shakun athavA temanAthI mane sukh-dukh thAy evI UndhI mAnyatA (mithyAtva) te ja sansAr chhe. sansAr eTale (san+sAr) sArI rIte sarI javun. jIv potAnA svarUpanI sAchI mAnyatAmAnthI sArI rIte sarI javAnun kArya (arthAt UndhI mAnyatArUpI kArya) anAdithI kare chhe tethI te sansAraavasthAne prApta thayo chhe. A rIte jIvanI vikArI avasthA te ja sansAr chhe, paN jIvano sansAr jIvathI bahAr nathI. darek jIv pote potAnA guN-paryAyomAn chhe, potAnA guN-paryAyo te jIvanun sva-jagat chhe. jIvamAn jagatanA anya dravyo nathI ane jagatanAn anya dravyomAn A jIv nathI.

AvA prakAre jagatanA svarUpanun chintavan samyagdraShTi jIvo kare chhe.
2. sharIrano svabhAv

sharIr anant rajakaNono pinD chhe. kArmaNasharIr ane taijasasharIr sAthe jIvane anAdithI sambandh chhe, te sharIro sUkShma hovAthI indriyagamya nathI. A sivAy jIvane ek sthUL sharIr hoy chhe; parantu jIv jyAre ek sharIr chhoDIne bIjun sharIr dhAraN kare tyAre vachamAn jeTalo vakhat lAge teTalo vakhat sudhI (eTale ke vigrahagati vakhate) te sthUL sharIr jIvane hotun nathI. manuShyo tathA ekendriyathI panchendriy sudhInA tiryanchone je sthUL sharIr hoy chhe te audArikasharIr chhe, ane dev tathA nArakIone vaikriyik sharIr hoy chhe. A sivAy ek AhArak sharIr thAy chhe, A sharIr sthUL hoy chhe ane vishuddha sanyamanA dhArak munirAjane ja te hoy chhe. A pAnche prakAranA sharIro kharekhar jaD chhe-achetan chhe eTale kharI rIte te sharIro jIvanA nathI. kArmaNasharIr to indriyathI dekhAtun nathI; chhatAn paN ‘sansArI jIvone kArmaNasharIr hoy chhe’ evun


Page 461 of 655
PDF/HTML Page 516 of 710
single page version

a. 7 sUtra 12 ] [ 461 vyavahArakathan sAmbhaLIne teno kharo Ashay samajavAne badale tene nishchayakathan mAnI laIne agnAnIo kharekhar jIvanun ja sharIr hoy-em mAnI le chhe.

sharIr anant rajakaNono pinD chhe ane te darek rajakaN svatantra dravya chhe; te halanachalanAdirUp potAnI avasthA potAnA kAraNe svatantrapaNe dhAraN kare chhe. darek paramANu dravya potAnI navI paryAy samaye-samaye utpanna kare chhe ane jUnI paryAyano abhAv kare chhe. A rIte paryAyanA utpAd-vyayarUp kArya karatA thakA te darek paramANu dhruvapaNe hammeshA TakI rahe chhe. A rIte jagatamAn samasta dravyo TakIne badalanArA (Permanent with a Change) chhe. Am hovA chhatAn sharIranA anant paramANudravyonI paryAy jIv karI shake evI bhramaNA agnAnI jIv seve chhe, ane jagatanA agnAnIo taraphathI jIvane potAnI te UndhI mAnyatAnun baLavAnapaNe poShaN maL‌yA kare chhe. sharIr sAthenI ekatvabuddhi te A agnAnanun kAraN hovAthI tenA phaLarUpe; jIvane potAnA vikArabhAvo anusAr navA navA sharIrano sanyog thayA kare chhe. A bhUl TALavA mATe chetan ane jaD vastunA svabhAvanI svatantratA samajavAnI jarUr chhe.

A vastusvabhAvane samyagdraShTi jIvo samyaggnAnathI jANe chhe. A samyaggnAn ane sAchI mAnyatAne visheSh sthir-nishchal karavA mATe teno vAramvAr vichAr- chintavan karavAnun ahIn kahyun chhe.

3. samveg

samyagdarshanAdi dharmamAn tathA tenA phaLamAn utsAh hovo ane sansArano bhay hovo te samveg chhe. par vastu te sansAr nathI paN potAno vikArIbhAv te sansAr chhe. te vikArIbhAvano bhay rAkhavo eTale ke te vikArIbhAv na thavAnI bhAvanA rAkhavI, ane vItarAgadashAnI bhAvanA vadhAravI. samyagdraShTi jIvone sampUrNa vItarAgatA na pragaTe tyAn sudhI anitya rAg-dveSh rahe chhe, tenAthI bhay rAkhavAnun ahIn kahyun chhe. jem bane tem vikArabhAv thavA devo nahi, ane je vikAr thAy temAn paN ashubh to thavA devo nahi, ashubh TALatAn shubh rahI jAy tene paN dharma mAnavo nahi, paN te TALavAnI bhAvanA karavI.

4. vairAgya

rAg-dveShano abhAv te vairAgya A shabda ‘nAsti’ vAchak chhe; parantu k asti vagar nAsti hoy nahi. jyAre jIvamAn rAg-dveShano abhAv hoy tyAre sheno sadabhAv hoy? jIvamAn jeTalA anshe rAg-dveShano abhAv chhe teTalA anshe vItarAgatA-


Page 462 of 655
PDF/HTML Page 517 of 710
single page version

462 ] [ mokShashAstra gnAn-Anand-sukhano sadbhAv thAy chhe. samyagdraShTi jIvone samveg ane vairAgyane mATe jagat ane sharIranA svabhAvanun vAramvAr chintavan karavAnun ahIn jaNAvyun chhe.

pa. visheSh khulAsA

prashna– jo jIv sharIranun kAI karato nathI ane sharIranI kriyA tenAthI svayam ja thAy chhe, to sharIramAnthI jIv nIkaLI gayA pachhI sharIr kem chAlatun nathI?

uttara– pariNAmo (paryAyano pheraphAr) potapotAnA dravyanA Ashraye thAy chhe; ek dravyanA pariNAmane anya dravyano Ashray hoto nathI. vaLI koI paN karma (kArya) kartA vinA hotun nathI; tem ja vastunA ekarUpe sthiti hotI nathI. A siddhAnt pramANe mRutakasharIranA pudgalonI lAyakAt jyAre lambAIrUpe sthir paDI rahevAnI hoy chhe tyAre teo tevI dashAmAn paDayA rahe chhe, ane te mRutakasharIranA pudgalonA pinDanI lAyakAt jyAre gharabahAr anyatra kShetrAntar thavAnI hoy tyAre teo potAnA kAraNe kShetrAntar thAy chhe; ane te vakhate rAgI jIv vagere nimittapaNe- hAjararUp hoy chhe, paN te rAgIjIv vagere padArthoe maDadAnI avasthA karI nathI. maDadAnAn pudgalo svatantra vastu chhe; te darek rajakaNanun pariNaman tenA potAnA kAraNe thAy chhe; te rajakaNonI je vakhate jevI hAlat thavA yogya hoy tevI ja hAlat tenA svAdhInapaNe thAy chhe. paradravyonI avasthAmAn jIvanun kAI paN kartApaNun nathI. eTalI vAt kharI chhe ke, te vakhate rAgI jIvane potAmAn je kaShAyavALo upayog ane yog thAy chhe teno kartA te jIv pote chhe.

sansAr (arthAt jagat) ane sharIranA svabhAvano yathArtha vichAr samyagdraShTi ja karI shake chhe. jeone jagat ane sharIranA svabhAvanun yathArtha bhAn nathI evA jIvo-(-mithyAdraShTi jIvo), ‘A sharIr anitya chhe, sanyogI chhe; jeno sanyog thAy teno viyog thAy chhe’ e prakAre sharIrAshrit mAnyatAthI upalak vairAgya (arthAt mohagarbhit ke dveShagarbhit vairAgya) pragaT kare chhe, paN te kharo vairAgya nathI. samyaggnAnapUrvakano vairAgya te ja sAcho vairAgya chhe. AtmAnA svabhAvane jANyA vagar yathArtha vairAgya hoy nahi. AtmAnA bhAn vagar, mAtra jagat ane sharIranI kShaNikatAne lakShe thayelo vairAgya te anitya jAgrIkA chhe, te bhAvamAn dharma nathI. samyagdraShTine potAnA asanyogI nitya gnAyak svabhAvanA lakShapUrvak anityabhAvanA hoy chhe, te ja sAcho vairAgya chhe. ।। 12।।


Page 463 of 655
PDF/HTML Page 518 of 710
single page version

a. 7 sUtra 13 ] [ 463

hisAn–pApanun lakShaN
प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं हिंसा।। १३।।
artha– [प्रमत्तयोगात्] kaShAy-rAg-dveSh arthAt ayatnAchAr (asAvadhAnI,

pramAd) nA sambandhathI-athavA to pramAdI jIvanA man-vachan-kAyayogathI [प्राणव्यपरोपणं] jIvanA bhAvaprANano, dravyaprANano, agar te banneno viyog karavo te [हिंसा] hinsA chhe.

TIkA
1. jainashAsananun A ek mahAsUtra chhe; ne te barAbar samajavAnI jarUr chhe.
A sutramAn
‘प्रमत्तयोगात्’ shabda bhAvavAchak chhe; te em batAve chhe ke, prANono

viyog thavA mAtrathI hinsAnun pAp nathI paN pramAdabhAv te hinsA chhe ane tenAthI pAp chhe. shAstromAn kahyun chhe ke- prANIonA prANothI judA thavA mAtrathI hinsAno bandh thato nathI; jem ke iryAsamitivALA munine temanA nIkaLavAnA sthAnamAn koI jIv AvI paDe ane paganA sanyogathI te jIv marI jAy to tyAn te munine te jIvanA mRutyunA nimitte jarA paN bandh thato nathI, kemake temanA bhAvamAn pramAdayog nathI.

2. AtmAnA shuddhopayogarUp pariNAmane ghAtavAvALo bhAv te sampUrNa hinsA chhe; kharekhar rAgAdi bhAvonI utpatti na thavI te ahinsA chhe ane te rAgAdi bhAvonI utpatti thavI te hinsA chhe-Avun jainashAstranun Tunkun rahasya chhe.

(puruShArthasiddhi upAy gAthA 42-44)

3. prashna– jIv mare ke na mare, topaN pramAd yogathI (ayatnAchArathI) nishchay hinsA thAy chhe, to pachhI ahIn sUtramAn ‘प्राणव्यपरोपणं’ e shabda shA mATe vAparyo chhe?

uttara– pramAdayogathI jIvanA potAnA bhAvaprANonun maraN avashya thAy chhe. pramAdamAn pravartatAn, jIv pratham to potAnA ja shuddhabhAvaprANono viyog kare chhe; pachhI tyAn anya jIvanA dravya prANono viyog (vyaparopaN) thAy ke na thAy, topaN potAnA bhAvaprANonun maraN to avashya thAy chhe-em batAvavA mATe ‘प्राणव्यपरोपणं’ shabda vAparyo chhe.

4. je puruShane krodhAdik kaShAy pragaT thAy chhe tene potAnA shuddhopayogarUp bhAvaprANono ghAt thAy chhe. kaShAyanA pragaTavAthI jIvanA bhAvaprANonun je vyaparopaN thAy chhe te bhAv hinsA chhe ane te hinsA vakhate jo sAmA jIvanA prANano viyog thAy to te dravyahinsA chhe.

pa. AtmAmAn vibhAv bhAvonI utpatti thAy tenun nAm ja bhAvahinsA chhe, -A jain siddhAntanun rahasya chhe. dharmanun lakShaN jyAn ahinsA kahyun chhe tyAn ‘rAgAdivibhAv-


Page 464 of 655
PDF/HTML Page 519 of 710
single page version

464 ] [ mokShashAstra bhAvono abhAv te ahinsA’ em samajavun mATe rAgAdi vibhAv rahit potAno svabhAv chhe evA bhAvapUrvak je prakAre jeTalo bane teTalA potAnA rAgAdi bhAvono nAsh karavo te dharma chhe. mithyAdraShTi jIvane rAgAdi bhAvono nAsh thato nathI; tene darek samaye bhAvamaraN thayA ja kare chhe; bhAvamaraN te ja hinsA chhe, tethI tene dharmano ansh paN nathI.

6. indriyonI pravRutti pApamAn ho ke puNyamAn ho, paN te pravRutti TALavA vichAr na karavo te pramAd chhe. (tattvArthasAr pA. 223).

7. A hinsA-pApamAn asatya vagere bIjA chAre pApo samAI jAy chhe. asatya vagere bhedo to shiShyane samajAvavA mATe draShTAntarUpe judA kahyAn chhe.

8. koI jIv bIjAne mAravA chAhato hoy paN prasang na maLavAthI mArI na shakayo, topaN te jIvane hinsAnun pAp to lAgyun, kem ke te jIv pramAdabhAv sahit chhe ane pramAdabhAv te ja bhAvaprANonI hinsA chhe.

9. je em mAne chhe ke‘hun par jIvone mArun chhun ane par jIvo mane mAre chhe’ te mUDh chhe, agnAnI chhe, ane AnAthI viparIt-arthAt je Avun nathI mAnato te - gnAnI chhe (juo, samayasAr gAthA-247)

jIvone mAro ke na mAro-adhyavasAnathI ja karmabandh thAy chhe. sAmo jIv mare ke na mare te kAraNe bandh nathI (juo, samayasAr gA. 262).

10. ‘yog’no artha ahIn sambandh thAy chhe. ‘pramattayogAt’ eTale pramAdanA sambandhathI. vaLI, man-vachan-kAyAnA lakShe AtmAnA pradeshonun halan-chalan te yogaevo artha paN ahIn thaI shake chhe. pramAdarUp pariNAmanA sambandhathI thato yog te ‘pramattayog’ chhe.

11. pramAdanA pandar bhed chhe-4 vikathA (strIkathA, bhojanakathA, rAjakathA, chorakathA), pa pAnch indriyanA viShayo, 4 kaShAy (krodh, mAn, mAyA, lobh), 1 nidrA ane 1 praNay. indriyAdi to nimitta chhe ane jIvano asAvadhAn bhAv te upAdAnakAraN chhe. pramAdano artha potAnA svarUpanI asAvadhAnI-evo paN thAy chhe.

12. teramA sUtrano siddhAnt

jIvano pramattabhAv te shuddhopayogano ghAt kare chhe mATe te hinsA chhe; ane svarUpanA utsAhathI shuddhopayogano jeTale anshe ghAt na thAy teTale anshe ahinsA chhe. mithyAdraShTine kharI ahinsA kadI hotI nathI. ।। 13।।


Page 465 of 655
PDF/HTML Page 520 of 710
single page version

a. 7 sUtra 14 ] [ 46p

asatyanun svarUp
असदभिधानमनृतम्।। १४।।
artha– pramAdanA yogathI [असत् अभिधानं] jIvone dukhadAyak athavA

mithyArUp vachan bolavAn te [अनृतम्] asatya chhe.

TIkA

1. pramAdanA sambandhathI jUThun bolavun te asatya chhe. je shabdo nIkaLe chhe te to pudgal dravyanI avasthA chhe, tene jIv pariNamAvato nathI, tethI mAtra shabdonA uchchAranun pAp nathI paN jIvano asatya bolavAno pramAdabhAv te ja pAp chhe.

ra. satyanun paramArtha svarUp

(1) AtmA sivAy bIjo koI padArtha AtmAno thaI shakato nathI, bIjA koInun AtmA karI shakato nathI-Am vastusvarUpano nishchay karavo joIe; ane deh, strI, putra, mitra, dhan, dhAnya, gRuh vagere par vastuonA sambandhamAn vyavahArathI bhAShA bolatAn e upayog (-abhiprAy) rAkhavo joIe ke ‘hun AtmA chhun, ek AtmA sivAy bIjun koI mArun nathI; e koInun hun kAI karI shakato nathI.’ anya AtmAnA sambandhamAn bolatAn paN e upayog (abhiprAy) rAkhavo joIe ke ‘jAti, ling indriyAdik upacharit bhedavALo te AtmA kharekhar nathI, paN prayojan pUratun vyavahAranayathI sambodhavAmAn Ave chhe.’ jo A rItanI oLakhANanA upayogapUrvak satya bolavAno bhAv hoy to te pAramArthik satya chhe. vastusvarUpanA bhAn vagar satya paramArthe hoy nahi. A sambandhI spaShTa samajAvavAmAn Ave chhe-

. koI jIv Aropit vAt karatAn ‘mAro deh, mArun ghar, mArI strI, mArA

putra’ ityAdi prakAre bhAShA bole chhe; te vakhate, hun te anya dravyothI bhinna chhun, koI kharekhar mArAn nathI, hun temanun kAI karI shakato nathI’ Avun jo te jIvane spaShTapaNe bhAn hoy to te paramArtha satya kahevAy.

. koI granthakAr shreNik rAjA ane chelaNA rANInun varNan karatAn hoy; te

vakhate ‘te banne AtmA hatA. ane mAtra shreNikanA bhav-Ashraye temano sambandh hato’ e vAt jo temanA lakShamAn hoy ane granth rachavAnI pravRutti kare, to te paramArtha satya chhe. (juo, shrImad rAjachandra AvRutti 2. pAnun 613)