Page -8 of 170
PDF/HTML Page 21 of 199
single page version
tenA paryAyo sAtheno sambandh mAtra vyavahAranaye sanyogarUp ke nimittarUp chhe evun gnAn karAvavAmAn Ave chhe.
A draShTie par dravyo sAtheno sambandh asadbhUt – asatya hovAthI te sambandhInun gnAn karAvanArA nayane ‘vyavahAranay’ kahevAmAn Ave chhe ane jIvanA dravya – guN – paryAy potAnA hovAthI te sadbhUt – satya hovAthI te sambandhInun gnAn karAvanArA nayane ‘nishchayanay’ kahevAmAn Ave chhe.
paN pahelA prakAranun bhedagnAn karavA mAtrathI ja samyagdarshanagnAn thatun nathI. anAdithI jIvano paryAy ashuddha chhe. tene potAmAn thato hovAnI apekShAe ‘nishchayanay’no viShay kahe chhe, to paN te paranA Ashraye thato hovAthI tene vyavahAranayano paN viShay kahevAy chhe. vaLI shuddha paryAyo paN jIvanun trikAlI svarUp nathI, tem ja tenA Ashraye tathA guNabhedanA Ashraye vikalpa utpanna thAy chhe tethI teno Ashray chhoDAvavA mATe tene paN vyavahAr kahevAmAn Ave chhe ane jIv dravyanun trikAlI shuddhasvarUp ke je dhruv chhe tene ‘nishchay’ kahevAmAn Ave chhe kem ke tene Ashraye ja dharmanI sharUAt – tenun Takavun
‘‘.......siddha bhagavanto siddhapaNAne lIdhe, sAdhya je AtmA tenA pratichchhandanA (pratibimbanA) sthAne chhe – jemanA svarUpanun sansArI bhavya jIvo chintavan karIne, te samAn potAnA svarUpane dhyAvIne, temanA jevA thaI jAy chhe.....’’
‘‘sansArIne shuddha AtmA sAdhya chhe ane siddha sAkShAt shuddhAtmA chhe tethI temane namaskAr karavA uchit chhe......’’
vaLI shrI mokShamArgaprakAshak – gu. AvRutti pRu. 3mAn siddha2 bhagavAnanun svarUp batAvatAn kahyun chhe ke –
‘‘.......jenA dhyAn vaDe bhavya jIvone svadravya – paradravyanun upAdhik bhAv tathA 1. juo shrI samayasAr – shrI rAyachandra granthamALA – shrI jayasenAchArya TIkA – gAthA 57; pRu. 101; gAthA
2. shrI samayasAr – navI gu. AvRutti pRu. 6, 7.
Page -7 of 170
PDF/HTML Page 22 of 199
single page version
अथोक्तप्रकारसिद्धस्वरूपस्य तत्प्राप्त्युपायस्य चोपदेष्टारं सकलात्मानमिष्टदेवताविशेषं स्तोतुमाह — svAbhAvik bhAvanun vignAn thAy chhe, je vaDe potAne siddha samAn thavAnun sAdhan thAy chhe. tethI sAdhavA yogya potAnun shuddha svarUp, tene darshAvavA mATe je pratibimb samAn chhe tathA je kRutakRutya thayA chhe tethI e ja pramANe anantakAL paryant rahe chhe evI niShpannatAne pAmelA shrI siddha bhagavAnane amArA namaskAr ho......’’
prashna panchaparameShThImAn pahelA arihant dev chhe; to temanA badale ahIn siddha bhagavAnane pratham namaskAr kem karyA?
uttara siddha dashA te AtmAnun param dhyey chhe. te ja AtmAne iShTa chhe. granthakartA vyAkhyAtA, shrotA ane anuShThAtAne siddhasvarUp prApta karavAnI bhAvanA chhe, tethI siddha bhagavAnane namaskAr karI kartAe granthanI sharUAt karI chhe. jene je guNanI prAptinI bhAvanA hoy te te guNadhArInun bahumAn karI tene namaskAr kare e svAbhAvik chhe. jem dhanurvidyAnI prAptino abhilAShI puruSh dhanurvidyA jANanAranun bahumAn kare chhe, tem siddhapadanI prAptinI bhAvanAvALo jIv, siddhapadane pAmelA siddha bhagavAnane namaskAr karIne shuddhAtmAno Adar kare chhe.
vaLI A adhyAtma shAstra chhe tethI temAn pratham siddha bhagavAnane namaskAr karavA te uchit chhe.1
shrI kundakundAchArye paN shrI samayasAranI sharUAt karatAn pratham ‘‘वंदित्तु सव्वसिद्धे.......’ kahIne sarva siddhone namaskAr karyA chhe.
arahantAdine ekadesh siddhapaNun pragaT thayun chhe, mATe siddha bhagavAnone namaskAr karatAn panchaparameShThI bhagavantone paN temAn namaskAr AvI jAy chhe.
A kAraNathI shAstrakartAe mangalAcharaNamAn pratham siddha bhagavAnane namaskAr karyA chhe. 1. have ukta prakAranA siddhasvarUpanA tathA tenI prAptinA upAyanA upadeshadAtA iShTadevatA visheSh ‘sakalAtmanI’ (arahant bhagavAnanI) stuti karatAn kahe chhe – 1. juo bRu. dravyasangrah-gAthA 1nI TIkA.
Page -6 of 170
PDF/HTML Page 23 of 199
single page version
टीका — यस्य भगवतो जयन्ति सर्वोत्कर्षेण वर्तन्ते । काः ? भारतीविभूतयः भारत्याः वाण्याः विभूतयो बोधितसर्वात्महितत्वादिसम्पदः । कथंभूतस्यापि जयन्ति ? अवदतोऽपि ताल्वोष्ठपुटव्यापारेण वचनमनुच्चारयतोऽपि । उक्तं च –
नो वांछाकलितं न दोषमलिनं न श्वासरुद्धक्रमं ।
anvayArtha : — (यस्य अनीहितुः अपि) jemane ichchhA paN nathI, (अवदतः अपि) jemane tAlu, oShThAdidvArA shabdochchAraN paN nathI, (तीर्थकृतः) jeo tIrthanA karanAr chhe ane jemanI (भारतीविभूतयः) vANInI (sarva prANIone hit upadeshavArUp) vibhUtio (जयन्ति) jayavant varte chhe, (तस्मै) te (शिवाय) shivane (धात्रे) vidhAtAne – brahmAne, (सुगताय) sugatane, (विष्णवे) viShNune, (जिनाय) jinane ane (सकलात्मने) sasharIr shuddhAtmAne (arahant paramAtmAne) (नमः) namaskAr ho.
TIkA : je bhagavAnanI jayavant varte chhe arthAt sarvotkarSharUpe varte chhe – shun (jayavant varte chhe)? bhAratInI vibhUtio – bhAratInI eTale vANInI ane vibhUtio eTale sarva AtmAone hitano upadesh devo ityAdirUp sampadAo – (jayavant varte chhe).
kevA hovA chhatAn (temanI vANInI vibhUtio) jayavant varte chhe? nahi bolatA hovA chhatAn arthAt tAlu – oShThanA sampuTarUp (sanyogasam) vyApAradvArA vachanochchAr karyA vinA paN (temanI vANI pravarte chhe).
vaLI kahyun chhe ke —
‘‘je sarva AtmAone hitarUp chhe, varNarahit nirakSharI chhe, banne hoThanA parispandan
Page -5 of 170
PDF/HTML Page 24 of 199
single page version
तन्नः सर्वविदः प्रणष्टविपदः पायादपूर्वं वचः’’ ।।१।।
अथवा भारती च विभूतयश्च छत्रत्रयादयः । पुनरपि कथम्भूतस्य ? तीर्थकृतोऽप्यनीहितुः ईहा वाञ्छा मोहनीयकर्मकार्यं, भगवति च तत्कर्मणः प्रक्षयात्तस्याः सद्भावानुपपत्तिरतोऽनीहितुरपि तत्करणेच्छारहितस्यापि, तीर्थकृतः संसारोरत्तणहेतुभूतत्त्वात्तीर्थमिव तीर्थमागमः तत्कृतवतः । किं नाम्ने तस्मै सकलात्मने ? शिवाय शिवं परमसौख्यं परमकल्याणं निर्वाणं चोच्यते तत्प्राप्ताय । धात्रे असिमषिकृष्यादिभिः सन्मार्गोपदेशकत्वेन च सकललोकाभ्युद्धारकाय । सुगताय शोभनं गतं ज्ञानं यस्यासौ सुगतः, सुष्ठु वा अपुनरावर्त्यगतिं गतं सम्पूर्णं वा अनन्तचतुष्टयं गतः प्राप्तः सुगतस्तस्मै । (halanachalanarUp vyApArathI) rahit chhe, vAnchhArahit chhe, koI doShathI malin nathI, tenA (uchchAraNamAn) shvAsanun rUndhan nahi hovAthI akram (ek sAthe) chhe ane jene shAnta tathA krodharUpI viShathI rahit (munigaN) sAthe pashugaNe paN karNadvArA (potAnI bhAShAmAn) sAmbhaLI chhe te dukhavinAshak sarvagnanI apUrva vANI amArI rakShA karo.’’
athavA ‘भारतीविभूतयः’no artha ‘bhAratI eTale vANI ane vibhUtio eTale traN chhatrAdi’ em paN thAy.
vaLI kevA bhagavAnanI? tIrthanA kartA hovA chhatAn ichchhA – rahitanI – ihA eTale vAnchhA je mohanIyakarmanun kArya chhe, te karmano bhagavAnane kShay hovAthI temanAmAn teno (vAnchhAno) asadbhAv (abhAv) chhe; tethI teo ichchhArahit hovA chhatAn – te karavAnI ichchhA rahit hovA chhatAn ‘tIrthakRut’ chhe arthAt sansArathI tAravAnA (pAr karAvavAnA) kAraNabhUtapaNAne lIdhe tIrtha samAn arthAt tIrtha eTale Agam – tenA karanAr chhe – temanI (vANI jayavant varte chhe).
kevA nAmavALA temane (namaskAr)? sakalAtmAne, ‘shiv’ne1 – shiv eTale param sukh, param kalyAN ane je nirvAN kahevAy chhe te jemaNe prApta karyun tevAne, ‘dhAtAne’ – asi – masi- kRuShi AdidvArA sanmArganA upadeshak hovAnA kAraNe jeo sakal lokanA abhyuddhArak (tAraNahAr) temane, ‘sugatane’ – sArun chhe gat eTale gnAn jemanun athavA je sArI rIte apunarAvartyagatine (mokShane) pAmyA chhe temane, athavA sampUrNa ke anantachatuShTayane jemaNe prApta १. शिवं परमकल्याणं निर्वाणं शान्तमक्षयं ।
Page -4 of 170
PDF/HTML Page 25 of 199
single page version
विष्णवे केवलज्ञानेनाशेषवस्तुव्यापकाय । जिनाय अनेकभवगहनप्रापहेतून् कर्मारातीन् जयतीति जिनस्तस्मै । सकलात्मे सह कलया शरीरेण वर्तत इति सकलः सचासावात्मा च तस्मै नमः ।।२।। karyun chhe tevA sugatane, ‘viShNune1 – jeo kevaLagnAn dvArA asheSh (samasta) vastuomAn vyApak chhe evAne, ‘jine’2 – anek bhavarUpI araNyane (vanane) prApta karAvavAnA kAraNabhUt karmashatruone jemaNe jItyA chhe te jinane – evA sakalAtmAne – kal eTale sharIr sahit je varte chhe te sakal; ane sakal arthAt sasharIr AtmA te ‘sakalAtmA’ – temane namaskAr ho! (2)
bhAvArtha : jeo tIrthankar chhe, shiv chhe, vidhAtA chhe, sugat chhe, viShNu chhe tathA samavaraNAdi vaibhav sahit chhe ane bhavya jIvone kalyANarUp jemanI divya vANI (divya dhvani) mukhethI nahi paN sarvAngethI ichchhA vagar chhUTe chhe ane jayavant varte chhe te sasharIr shuddhAtmAne arthAt jIvanamukta arahant paramAtmAne ahIn namaskAr karyA chhe.
A paN mAngalik shlok chhe. temAn granthakAre shrI arahant bhagavAnane ane temanI divya dhvanine namaskAr karyA chhe.
tALu – oShTha vagerenI kriyArahit ane ichchhArahit temanI vANI jayavant varte chhe, teo tIrthanA kartA chhe arthAt jIvone mokShano mArga batAvanArA chhe – hitopadeshI chhe, temane mohanA abhAvane lIdhe koI paN prakAranI ichchhA sheSh rahI nathI arthAt teo vItarAg chhe ane gnAnAvaraNAdi chAr ghAtiyAn karmono nAsh thavAthI temane anantagnAnAdi guNo pragaT thayA chhe arthAt teo ‘sarvagna’ chhe.
vaLI teo shiv chhe, dhAtA chhe, sugat chhe, viShNu chhe, jin chhe ane sakalAtmA chhe. A badhAn temanAn guNavAchak nAmo chhe.
te divya vANI chhe. te bhagavAnanA sarvAngethI ichchhA vinA chhUTe chhe, sarva prANIone hitarUp chhe ane nirakSharI chhe.
vaLI bhagavAnanA divyadhvanine dev, manuShya, tiryanchAdi sarva jIvo potapotAnI bhAShAmAn १. विश्वं हि द्रव्यपर्यायं विश्वं त्रैलोक्यगोचरम् ।
२. रागद्वेषादयो येन जिताः कर्म-महाभटाः ।
Page -3 of 170
PDF/HTML Page 26 of 199
single page version
ननु निष्कलेतररूपमात्मानं नत्वा भवान् किं करिष्यतीत्याह —
श्रुतेन लिंगेन यथात्मशक्ति समाहितान्तः करणेन सम्यक् ।
समीक्ष्य कैवल्यसुखस्पृहाणां विविक्तमात्मानमथाभिधास्ये ।।३।। potAnA gnAnanI yogyatAnusAr samaje chhe. te nirakShar dhvanine ‘OMkAr dhvani’ kahe chhe. shrotAonA karNapradesh sudhI te dhvani na pahonche tyAn sudhI te anakShar ja chhe ane jyAre te shrotAonA karNo viShe prApta thAy chhe tyAre te akShararUp thAy chhe.1
‘‘.......jem sUryane evI ichchhA nathI ke hun mArga prakAshun parantu svAbhAvik ja tenAn kiraNo phelAy chhe, jethI mArganun prakAshan thAy chhe. te ja pramANe shrI vItarAg kevalI bhagavAnane evI ichchhA nathI ke ame mokShamArgane prakAshit karIe, parantu svAbhAvikapaNe ja aghAtikarmanA udayathI temanAn sharIrarUp pudgalo divyadhvanirUp pariName chhe, jenAthI mokShamArganun sahaj prakAshan thAy chhe.....’’2
bhagavAnanI divya dhvani dravyashrut vachanarUp chhe. te sarasvatInI mUrti chhe, kAraN ke vachanodvArA anek dharmavALA AtmAne te parokSha batAve chhe. kevaLagnAn anant dharmasahit Atmatattvane pratyakSha dekhe chhe, tethI te paN sarasvatInI mUrti chhe. A rIte sarva padArthonAn tattvane jaNAvanArI gnAnarUp ane vachanarUp anekAntamayI sarasvatInI mUrti chhe. sarasvatInAn vANI, bhArat, shAradA, vAgdevI ityAdi ghaNAn nAm chhe.3 2.
niShkalathI anyarUp AtmAne (niShkal nahi evA sakal AtmAne) namaskAr karIne Ap shun karasho? te kahe chhe –
anvayArtha : (अथ) have paramAtmAne namaskAr karyA bAd (अहं) hun – pUjyapAd 1. juo gommaTasAr – jIvakAnD gAthA 227nI TIkA. 2. juo mokShamArgaprakAshak – gu. AvRutti pRu. 22 3. juo shrI samayasAr – gu. AvRutti pRu. 4.
Page -2 of 170
PDF/HTML Page 27 of 199
single page version
टीका — अथ इष्टदेवतानमस्कारकरणानन्तरं । अभिधास्ये कथयिष्ये । कं ? विविक्तमात्मानं कर्ममलरहितं जीवस्वरूपं । कथभिधास्ये ? यथात्मशक्ति आत्मशक्तेरनतिक्रमेण । किं कृत्वा ? समीक्ष्य तथाभूतमात्मानं सम्यग्ज्ञात्वा । केन ? श्रुतेन —
इत्याद्यागमेन । तथा लिंगेन हेतुना । तथा हि – शरीरादिरात्मभिन्नोभिन्नलक्षणलक्षितत्त्वात् । ययोर्भिन्नलक्षणलक्षितत्वं तयोर्भेदो यथाजलानलयोः । भिन्नलक्षणलक्षितत्वं चात्मशरीरयोरिति । न चानयोर्भिन्नलक्षणलक्षितत्वमप्रसिद्धम् । आत्मनः उपयोगस्वरूपोपलक्षितत्वात् – शरीरादेस्तद्विपरीतत्त्वात् । समाहितान्तः करणेन समाहितमेकाग्रीभूतं तच्च तदन्तःकरणं च मनस्तेन । सम्यक् – समीक्ष्य AchArya (विविक्तं आत्मानं) parathI bhinna evA AtmAnA shuddhasvarUpane (श्रुतेन) shrutadvArA (लिंगेन) anumAn ane hetudvArA, (समाहितान्तः करणेन) ekAgra manadvArA (सम्यक्समीक्ष्य) samyak prakAre jANIne – anubhavIne (कैवल्यसुखस्पृहाणां) kevalyapad – viShayak athavA nirmal atIndriyasukhanI bhAvanAvALAone (यथाशक्ति) shakti anusAr (अभिधास्ये) kahIsh.
TIkA : have iShTadevatAne namaskAr karyA pachhI hun kahIsh. shun (kahIsh)? vivikta AtmAne arthAt karmamalarahit jIvasvarUpane (kahIsh). kevI rIte kahIsh? yathAshakti – Atmashaktinun ullanghan karyA vagar – kahIsh. shun karIne (kahIsh)? samIkShA karIne arthAt tevA AtmAne (vivikta AtmAne) samyak prakAre jANIne (kahIsh). shA vaDe (kayA sAdhan vaDe)? shrutadvArA –
‘‘gnAnadarshanalakShaNavALo shAshvat ek AtmA mAro chhe; bAkInA badhA sanyogalakShaNavALA bhAvo mArAthI bAhya chhe.’’ ityAdi AgamadvArA tathA ling arthAt hetudvArA (kahIsh). te A pramANe –
sharIrAdi AtmAthI bhinna chhe, kAraN ke teo bhinna lakShaNothI lakShit chhe. jeo bhinna lakShaNothI lakShit chhe, teo banne (ekabIjAthI) bhinna chhe; jem jal ane agni (ek bIjAthI) bhinna chhe tem. AtmA ane sharIr (banne) bhinna lakShaNothI lakShit chhe ane te bannenun bhinna lakShaNothI lakShitapaNun aprasiddha nathI (arthAt prasiddha chhe). kAraN ke AtmA upayogasvarUpathI upalakShit chhe ane sharIrAdik tenAthI viparIt lakShaNavALAn chhe.
samAhit antakaraNathI – samAhit eTale ekAgra thayelA ane antakaraN eTale
Page -1 of 170
PDF/HTML Page 28 of 199
single page version
सम्यग्ज्ञात्वा अनुभूयेत्यर्थः । केषां तथा भूतमात्मानमभिधास्ये ? कैवल्यसुखस्पृहाणां कैवल्ये सकलकर्मरहितत्त्वे सति सुखं तत्र स्पृहा अभिलाषो येषां, कैवल्ये विषयाप्रभवे वा सुखे; कैवल्यसुखयो स्पृहा येषाम् ।।३।। man – ekAgra thayelA man vaDe, samyakprakAre samIkShA karIne – (vivikta AtmAne) jANIne – anubhavIne (kahIsh) evo artha chhe. hun kone tevA prakAranA AtmAne kahIsh? kaivalya sukhanI spRuhAvALAone – kaivalya arthAt sakal karmothI rahit thatAn je sukh (Upaje) tenI spRuhA (abhilAShA) karanArAone – (kahIsh). kaivalya arthAt viShayothI utpanna nahi thayelA evA sukhanI – athavA kaivalya ane sukhanI – spRuhAvALAone (kahIsh). (3)
bhAvArtha : shrI pUjyapAd svAmI pratignArUpe kahe chhe ke, ‘hun shrut vaDe, yuktianumAn vaDe ane chittanI ekAgratA vaDe shuddhAtmAne yathArtha jANIne tathA teno anubhav karIne, nirmaL atIndriy sukhanI bhAvanAvALA bhavya jIvone mArI shakti anusAr shuddha AtmAnun svarUp kahIsh.
kahyun chhe ke —
kaI anya te mArun jarI paramANumAtra nathI are!
darshan – gnAn – chAritrarUp pariNamelo AtmA jANe chhe ke – ‘nishchayathI hun ek chhun, shuddha chhun, darshanagnAnamay chhun, sadA arUpI chhun; kAI paN anya par dravya – paramANumAtra paN mArun nathI. e nishchay chhe.’1
sharIr ane AtmA ekabIjAthI bhinna chhe kAraN ke te bannenAn lakShaN2 bhinna bhinna chhe. AtmA gnAn – darshan lakShaNavALo chhe ane sharIrAdi tenAthI viruddha lakShaNavALAn chhe – arthAt achetan jaD chhe. jemanAn lakShaN bhinna bhinna hoy chhe te badhAn ekabIjAthI bhinna hoy 1. shrI samayasAr – gu. AvRutti – gAthA 38 2. ghaNA maLelA padArthomAnthI koI padArthane judo karanAr hetune lakShaN kahe chhe. (jain siddhAnta praveshikA)
Page 0 of 170
PDF/HTML Page 29 of 199
single page version
कतिभेदः पुनरात्मा भवति ? येन विविक्तमात्मानमिति विशेष उच्यते । तत्र कुतः chhe; jem ke jalanun lakShaN shItalapaNun ane agninun lakShaN uShNapaNun chhe. em bannenA lakShaN bhinna chhe, tethI jalathI agni bhinna chhe.
jem sonA ane chAndIno ek pinD hovA chhatAn temAn sonun tenAn pILAshAdi lakShaN vaDe ane chAndI tenA shuklAdi lakShaN vaDe – banne judAn chhe – em jANI shakAy chhe, tem jIv ane karma – nokarma (sharIr) ekakShetre hovA chhatAn temanAn lakShaNo vaDe teo ekabIjAthI bhinna jANI shakAy chhe.1
vaLI antarang rAg – dveShAdi vikArI pariNAmo paN vAstavamAn AtmAnA gnAn lakShaNathI bhinna chhe, kAraN ke rAg – dveShAdi bhAvo kShaNik ane AkuLatA lakShaNavALA chhe; te sva – parane jANatA nathI; jyAre gnAnasvabhAv to nitya ne shAnta-anAkuL chhe, sva – parane jANavAno teno svabhAv chhe. A rIte bhinna lakShaNadvArA gnAnamay AtmA rAgAdikathI bhinna chhe – em nakkI thAy chhe.2 mATe AtmA paramArthe par – bhAvothI arthAt sharIrAdik bAhya padArthothI tathA rAg – dveShAdi antarang pariNAmothI vivikta chhe – bhinna chhe.
Agam ane yukti dvArA AtmAnun shuddha svarUp jANI potAnA trikAL shuddhAtmAnI sanmukh thatAn AchAryane je shuddhAtmAno anubhav thayo te anubhavathI teo vivikta AtmAnun svarUp batAvavA mAge chhe.
AchArya AtmAnun svarUp kone batAvavA mAge chhe? AtmAnA atIndriy sukhanI ja jene spRuhA chhe – indriy – viShayasukhanI jene spRuhA nathI, tevA (jignAsu) bhavya jIvone ja AchArya vivikta AtmAnun (shuddhAtmAnun) svarUp kahevA mAge chhe.
A rIte shrI pUjyapAd Agam, yukti ane anubhavathI AtmAnun shuddhasvarUp kahevAnI pratignA karI chhe. 3.
AtmAnA vaLI keTalA bhed chhe. jethI ‘vivikta AtmA’ – em visheSh kahyun chhe? ane 1. juo samayasAr gAthA – 27 – 28 2. jIv bandh banne, niyat nij nij lakShaNe chhedAy chhe,
Page 1 of 170
PDF/HTML Page 30 of 199
single page version
कस्योपादानं कस्य वा त्यागः कर्तव्य इत्याशंक्याह —
टीका — बहिर्बहिरात्मा, अन्तः अन्तरात्मा, परश्च परमात्मा इति त्रिधा आत्मा त्रिप्रकार आत्मा । क्वा ? सर्वदेहिषु सकलप्राणिषु । ननु अभव्येषु बहिरात्मन एव सम्भवात् कथं सर्वदेहिषु त्रिधात्मा स्यात् ? इत्यप्यनुपपन्नं, तत्रापि द्रव्यरूपतया त्रिधात्मसद्भावोपपत्तेः कथं पुनस्तत्र e AtmAnA bhedomAn shA vaDe konun grahaN ane kono tyAg karavA yogya chhe? evI AshankA karI kahe chhe –
anvayArtha : (सर्वदेहिषु) sarva prANIomAn (बहिः) bahirAtmA, (अन्त) antarAtmA (च परः) ane paramAtmA (इति) em (त्रिधा) traN prakAre (आत्मा अस्ति) AtmA chhe. (तत्र) temAn (मध्योपायात्) antarAtmAnA upAyadvArA (परमं) paramAtmAne (उपेयात्) angIkAr karavo joIe ane (बहिः) bahirAtmAne (त्यजेत्) chhoDavo joIe.
TIkA : bahi eTale bahirAtmA, anta eTale antarAtmA ane para eTale paramAtmA – em tridhA eTale traN prakAre AtmA chhe. te (prakAro) shAmAn chhe? sarva dehIomAn – sakal prANIomAn.
abhavyomAn bahirAtmAno ja sambhav hovAthI sarva dehIomAn traN prakArano AtmA chhe em kevI rIte hoI shake?
em kahevun paN yogya nathI kAraN ke tyAn paN (abhavyamAn paN) dravyarUpapaNAthI traN prakAranA AtmAno sadbhAv ghaTe chhe. vaLI tyAn pAnch gnAnAvaraN (karmo)nI upapatti kevI ✾तिपयारो सो अप्पा परमंतरबाहिरो हु देहीणं ।
Page 2 of 170
PDF/HTML Page 31 of 199
single page version
पंचज्ञानावरणान्युपपद्यन्ते ? केवलज्ञानाद्याविर्भावसामग्री हि तत्र कदापि न भविष्यतित्यभव्यत्वं, न पुनः तद्योग्यद्रव्यस्याभावादिति । भव्यराश्यपेक्षया वा सर्वदेहिग्रहणं । आसन्नदूरदूरतरभव्येषु भव्यसमानअभव्येषु च सर्वेषु त्रिधाऽऽत्मा विद्यत इति । तर्हि सर्वज्ञे परमात्मन एव सद्भावाद्बहिरन्तरात्मोरभावात्त्रिधात्मनो विरोध इत्यप्ययुक्तम् । भूतपूर्वप्रज्ञापननयापेक्षया तत्र तद्विरोधासिद्धेः घृतघटवत् । यो हि सर्वज्ञावस्थायां परमात्मा सम्पन्नः स पूर्वबहिरात्मा अन्तरात्मा चासीदिति । घृतघटवदन्तरात्मनोऽपि बहिरात्मत्वं परमात्मत्वं च भूतभाविप्रज्ञापन – नयापेक्षया दृष्टव्यम् । तत्र कुतः कस्योपादानं कस्य वात्यागः कर्तव्य इत्याह – उपेयादिति । तत्र तेषु त्रिधात्मसु मध्ये उपेयात् स्वीकुर्यात् । परमं परमात्मानं । कस्मात् ? मध्योपायात् मध्योऽन्तरात्मा स एवोपायस्तस्मात् । तथा बहिः बहिरात्मानं मध्योपायादेव त्यजेत् ।।४।। rIte ghaTI shake? kevalagnAnAdinA pragaT thavArUp sAmagrI ja temane kadApi thavAnI nathI tethI temanAmAn abhavyapaNun chhe, paN nahi ke tadyogya dravyanA abhAvathI (abhavyapaNun chhe); athavA bhavyarAshinI apekShAe sarva dehIonun grahaN samajavun. Asanna bhavya, dUr bhavya, dUratar bhavyamAn tathA abhavya jevA bhavyomAn – sarvemAn traN prakArano AtmA chhe.
to sarvagnamAn paramAtmAno ja sadbhAv hovAthI ane (temAn) bahirAtmAno ane antarAtmAno asadbhAv hovAthI temAn (siddhamAn) traN prakAranA AtmAno virodh Avashe?
em kahevun paN yogya nathI, kAraN ke bhUtapUrva1 pragnApan – nayanI apekShAe temAn ghRutaghaTavat te virodhanI asiddhi chhe (temAn virodh Avato nathI). je sarvagna avasthAmAn paramAtmA thayA, te pUrve bahirAtmA tathA antarAtmA hatA.
ghRutaghaTanI jem bhUt – bhAvi pragnApan – nayanI apekShAe antarAtmAne paN bahirAtmapaNun ane paramAtmapaNun samajavun.
e traNemAnthI konun shA vaDe grahaN karavun ke kono tyAg karavo te kahe chhe. grahaN karavun eTale temAn te traN prakAranA AtmAone viShe paramAtmAno svIkAr (grahaN) karavo. kevI rIte? madhya upAyathI – madhya eTale antarAtmA te ja upAy chhe te dvArA (paramAtmAnun grahaN karavun) tathA madhya (antarAtmArUp) upAyathI ja bahirAtmAno tyAg karavo. (4)
bhAvArtha : sarve jIvomAn bahirAtmA, antarAtmA ane paramAtmA – e traN prakAranI 1. je bhUtakALanA paryAyane vartamAnavat kahe te gnAnane (athavA vachanane) bhUtanaigamanay (athavA
Page 3 of 170
PDF/HTML Page 32 of 199
single page version
avasthAo hoy chhe. temAn bahirAtmAvasthA chhoDavA yogya chhe; antarAtmAvasthA, paramAtmapadanI prAptinun sAdhan chhe, mATe te pragaT karavA yogya chhe ane paramAtmAvasthA je AtmAnI svAbhAvik param vItarAgI avasthA chhe te sAdhya chhe mATe te param upAdey (pragaT karavA yogya) chhe.
prashna sarva prANIomAn AtmAnI traN avasthAo chhe em shlokamAn kahyun chhe paN abhavyane to ek bahirAtmAvasthA ja sambhavit chhe, to sarva prANIone AtmAnI traN avasthAo kem banI shake?
uttara je jIv agnAnI bahirAtmA chhe temAn paN antarAtmA ane paramAtmA thavAnI shakti chhe. bhavya ane abhavya jIvomAn paN kevalagnAnAdirUp paramAtmashakti chhe. jo te shakti temanAmAn na hoy, to tene pragaT na thavAmAn nimittarUp kevaLagnAnAvaraNAdi karma paN na hovAn joIe, paN bahirAtmAne (abhavyane paN) kevalagnAnAvaraNAdi karma to chhe; tethI spaShTa chhe ke bahirAtmAmAn (bhavya ke abhavyamAn) kevalagnAnAdi shaktipaNe chhe. abhavyane te shakti pragaT karavA jeTalI yogyatA nathI.
anAdithI badhA jIvomAn kevalagnAnAdirUp paramasvabhAv shaktirUpe chhe. te svabhAvanAn shraddhAgnAn karI temAn lIn thAy to te kevalagnAnAdi shaktio pragaT thaI jAy ane kevalagnAnAvaraNAdi karmo svayam chhUTI jAy.
shrImad rAjachandre kahyun chhe ke –
badhAy jIvo shaktipaNe paripUrNa siddha bhagavAn jevA chhe, paN je potAnI trikAl shuddha chaitanyasvarUp svabhAvashaktine samyak prakAre samaje, tenI pratIt kare ane temAn sthiratA kare, te paramAtmadashA pragaT karI shake.
vartamAnamAn je dharmI antarAtmA chhe tene pUrve agnAn dashAmAn bahirAtmapaNun hatun ne have alpa kALamAn paramAtmapaNun pragaT thashe.
paramAtmapadane prApta thayelA shrI arihant ane siddha bhagavAnane paN pUrve bahirAtmadashA hatI. teo potAnI svAbhAvik shaktinI pratIti karI je samaye svabhAvasanmukh thayA te samaye temanun bahirAtmapaNun TaLI gayun ane antarAtmadashA pragaT thaI ane pachhI ugra puruShArtha karI svabhAvamAn lIn thaI paramAtmA thayA.
e rIte, apekShAe darek jIvamAn traN prakAro lAgu paDe em samajavun.
Page 4 of 170
PDF/HTML Page 33 of 199
single page version
तत्र बहिरन्तः परमात्मनां प्रत्येकं लक्षणमाह —
bahirAtmA
bAhya sharIrAdi, vibhAvabhAv tathA apUrNadashAmAn je Atmabuddhi kare chhe arthAt tenI sAthe ekatAnI buddhi kare chhe te bahirAtmA chhe. te AtmAnun vAstavik svarUp bhUlI bahAramAn kAyA ane kaShAyomAn mArApaNun mAne chhe, tene bhAvakarma ane dravyakarma sAthe ekatAbuddhi chhe; tenAthI ja potAne lAbh – hAni mAne chhe. te mithyAdraShTi jIv anAdikAlathI sansAraparibhramaNanAn dukhothI piDAy chhe. antarAtmA
jene sharIrAdithI bhinna gnAnAnandasvarUp AtmAnun bhAn chhe te antarAtmA chhe. tene sva – paranun bhedagnAn chhe. tene evo vivek varte chhe ke ‘hun gnAn – darshanarUp chhun; ek shAshvat AtmA ja mAro chhe, bAkInA sanyogalakShaNarUp arthAt vyavahArarUp je bhAvo chhe te badhA mArAthI bhinna chhe – mArAthI bAhya chhe.’ Avo samyagdraShTi AtmA mokShamArgamAn sthit chhe. paramAtmA
jeNe anantagnAn – darshanAdirUp chaitanya – shaktione pUrNapaNe vikAs karI sarvagnapad prApta karyun chhe te paramAtmA chhe. 4.
tyAn bahirAtmA, antarAtmA ane paramAtmA – pratyekanun lakShaN kahe chhe –
anvayArtha : (शरीरादौ जातात्मभ्रान्तिः बहिरात्मा) sharIrAdimAn jene Atma – bhrAnti ✾अक्खाणि बाहिरप्पा अंतरप्पा हु अप्पसंकप्पो ।
Page 5 of 170
PDF/HTML Page 34 of 199
single page version
टीका — शरीरादौ शरीरे आदिशब्दाद्वाङ्मनसोरेव ग्रहणं तत्र जाता आत्मेतिभ्रान्तिर्यस्य स बहिरात्मा भवति । आन्तरः अन्तर्भवः । तत्र भव इत्यणष्टेर्भमात्रे टि लोपमित्यस्याऽनित्यत्वं येषां च विरोधः शाश्वतिक इति निर्देशात् अन्तरे वा भव आन्तरोऽन्तरात्मा । स कथं भूतो भवति ? चित्तदोषात्मविभ्रान्तिः चित्तं च विकल्पो, दोषाश्च रागादयः, आत्मा च शुद्धं चेतनाद्रव्यं तेषु विगता विनष्टा भ्रान्तिर्यस्य । चित्तं चित्तत्वेन बुध्यते दोषाश्च दोषत्वेन आत्मा आत्मत्वेनेत्यर्थः । चित्तदोषेषु वा विगता आत्मेति भ्रान्तिर्यस्य । परमात्मा भवति किं विशिष्टः ? अतिनिर्मलः प्रक्षीणाशेषकर्ममलः ।।५।। utpanna thaI chhe te ‘bahirAtmA’ chhe; (चित्तदोषात्मविभ्रातिः अन्तरः) chitta (vikalpo), rAgAdi doSho ane AtmA (shuddha chetanAdravya)nA viShayamAn jene bhrAnti nathI (arthAt je chittane chittarUpe, doShone doSharUpe ane AtmAne AtmArUpe jANe chhe) te ‘antarAtmA’ chhe; (अतिनिर्मलः परमात्मा) je sarva karmamalathI rahit atyant nirmaL chhe te ‘paramAtmA’ chhe.
TIkA : sharIr AdimAn – sharIramAn ane ‘Adi’ shabdathI vANI ane mananun ja grahaN samajavun, temAn jene ‘AtmA’ evI bhrAnti utpanna thaI chhe te bahirAtmA chhe. antarbhav athavA antare bhav te Antar arthAt antarAtmA. te (antarAtmA) kevo chhe? te chitta, doSh ane AtmA sambandhI bhrAnti vinAno chhe – chitta eTale vikalpa, doSh eTale rAgAdi ane AtmA eTale shuddha chetanA dravya – temAn jenI bhrAnti nAsh pAmI chhe te – arthAt je chittane chittarUpe, doShane doSharUpe ane AtmAne AtmArUpe jANe chhe te antarAtmA chhe, athavA chitta ane doShomAn ‘AtmA’ mAnavArUp bhrAnti jene jatI rahI chhe te (antarAtmA) chhe.
paramAtmA kevA hoy chhe? ati nirmaL chhe arthAt jeno asheSh (samasta) karmamal nAsh pAmyo chhe te (paramAtmA) chhe. (5)
bhAvArtha : je sharIrAdi bAhya padArthomAn AtmAnI bhrAnti kare chhe – tene ja AtmA mAne chhe – te ‘bahirAtmA’ chhe; vikalpo, rAgAdi doSho ane chaitanyasvarUp AtmAnA viShayamAn jene bhrAnti nathI, arthAt je vikArane vikArarUpe ane AtmAne AtmArUpe – ekabIjAthI bhinna samaje chhe te ‘antarAtmA’ chhe; je rAgAdi doShothI sarvathA rahit chhe – atyant nirmaL chhe ane sarvagna chhe te ‘paramAtmA’ chhe.
je sharIrAdi (sharIr, vANI, man vagere) ajIv chhe temAn jIvanI kalpanA kare chhe
Page 6 of 170
PDF/HTML Page 35 of 199
single page version
tathA jIvamAn ajIvanI kalpanA kare chhe, dukhadAyI rAgadveShAdik vibhAvabhAvone sukhadAyI samaje chhe, gnAn-vairAgyAdi je AtmAne hitakArI chhe tene ahitakArI jANI temAn aruchi yA doSh kare chhe, shubh karmaphalane sArAn ane ashubh karmaphalane bUrAn mAnI te pratye rAg – dveSh kare chhe, sharIrano janma thatAn potAno janma ane teno nAsh thatAn potAno nAsh mAne chhe te mithyAdraShTi ‘bahirAtmA’ chhe.
vaLI A sharIrAdi jaD padArtho pragaTapaNe AtmAthI judA chhe, te koI padArtho AtmAnA nathI – AtmAthI par (bhinna) ja chhe, chhatAn tene potAnA mAnavA, temaj sharIranI bolavAchAlavA vagerenI kriyA hun karun chhun, mane tenAthI lAbh – alAbh thAy chhe; A sharIr mArun, hun puruSh, hun strI, hun rAjA, hun rank, hun rAgI, hun dveShI, hun dhoLo, hun kALo – em bAhya padArthothI potAnA AtmAne bhinna nahi jANato te par padArthone ja AtmA mAne chhe ane mokShamArgamAn prayojanabhUt jIv ajIvAdi tattvonA svarUpamAn bhrAntithI pravarte chhe te jIv ‘bahirAtmA’ chhe.
par padArthomAn AtmabhrAntine lIdhe A agnAnI jIv viShayonI chAharUp dAvAnalamAn rAtadin jalato rahe chhe, AtmashAnti khoI bese chhe, atIndriy chaitanya AtmAne bhUlI bAhya indriy – viShayomAn mUrchhAI jAy chhe ane AkulatA rahit mokSha – sukhanI prApti mATe koI prayatna karato nathI.
chaitanya lakShaNavALo jIv chhe ane tenAthI viparIt lakShaNavALo ajIv chhe; AtmAno svabhAv gnAtA – draShTA chhe, amUrtik chhe ane sharIrAdik paradravya chhe, pudgalapinDarUp chhe, jaD chhe, vinAshIk chhe; te mArAn nathI ane hun teno nathI – evun bhedagnAn karanAr samyagdraShTi ‘antarAtmA’ chhe.
vaLI te jANe chhe ke, ‘hun dehathI bhinna chhun, dehAdik mArA nathI, mAro to ek gnAnadarshan lakShaNarUp shAshvat AtmA ja chhe, bAkInA sanyog lakShaNavALA (vyAvahArik bhAvo) je koI bhAvo chhe te badhAy mArAthI bhinna chhe; AtmAnA Ashraye je gnAn – vairAgyarUp bhAv pragaTe chhe te samvar – nirjarA – mokShanun kAraN hoI mane hitarUp chhe ane bAhya padArthone Ashraye je rAgAdi bhAvo thAy chhe te Asrav – bandharUp hoI sansAranun kAraN chhe, mane te ahitarUp chhe.’ A rIte jIvAdi tattvone jem chhe tem jANIne tenI sAchI pratIti karIne je potAnA gnAnAnand – svarUp AtmAmAn ja antarmukh thaIne varte chhe te ‘antarAtmA’ chhe.
Page 7 of 170
PDF/HTML Page 36 of 199
single page version
antarAtmAnA traN bhed chhe – uttam antarAtmA, madhyam antarAtmA ane jaghanya antarAtmA.
antarang – bahirang parigrahothI rahit shuddhopayogI AtmadhyAnI digambar muni ‘uttam antarAtmA’ chhe. ‘A mahAtmA soL kaShAyonA abhAvadvArA kShINamoh padavIne prApta karIne sthit chhe.’
chothA guNasthAnavartI vratarahit samyagdraShTi AtmA ‘jaghanya antarAtmA’ kahevAy chhe. A benI (jaghanya antarAtmA ane uttam antarAtmAnI) madhyamAn rahelA sarve ‘madhyam antarAtmA’ chhe, arthAt pAnchamAnthI agiyAramA guNasthAnavartI jIvo madhyam antarAtmA chhe.1
jemaNe anantagnAn – darshanAdirUp chaitanya shaktiono pUrNapaNe vikAs karI sarvagnapad prApta karyun chhe te ‘paramAtmA’ chhe.
paramAtmAnA be prakAr chhe — sakal paramAtmA ane nikal paramAtmA.
arahant paramAtmA te sakal paramAtmA chhe ane siddha paramAtmA te nikal paramAtmA chhe, teo kevalagnAnAdi anantachatuShTayathI sahit chhe.
arahant paramAtmAne chAr aghAti karmo bAkI chhe. teno kShaNe kShaNe kShay thato jAy chhe. temane bahAramAn samavasaraNAdi divya vaibhav hoy chhe. temane ichchhA vinA bhavya jIvone kalyANarUp divya dhvani chhUTe chhe. teo param hitopadeshak chhe. param audArik sharIranA sanyog sahit hovAthI teo sakal (kal – sharIr sahit) paramAtmA kahevAy chhe.
je gnAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgAdi bhAvakarma ane sharIrAdi nokarmathI rahit chhe, shuddhagnAnamay chhe, audArik sharIr (kal) rahit chhe, te nirdoSh ane param pUjya siddha parameShThI ‘nikal paramAtmA’ kahevAy chhe. teo anantakAL sudhI anant sukh bhogave chhe.
‘AtmAmAn paramAnandanI shakti bharI paDI chhe. bAhya indriy – viShayomAn vAstavik sukh nathI. em antar pratIti karIne dharmI jIv antarmukh thaIne AtmAnA atIndriy sukhano svAd le chhe. jem lInDIpIparanA dANe dANe chosaTh pahorI tIkhAshanI tAkAt bharI chhe tem pratyek AtmAno svabhAv paripUrNa gnAn – AnandathI bharelo chhe, paN teno vishvAs karI antarmukh 1. juo – niyamasAr, gu. AvRutti – pRu. 295
Page 8 of 170
PDF/HTML Page 37 of 199
single page version
तद्वाचिकां नाममालां दर्शयन्नाह —
टीका – निर्मलः कर्ममलरहितः । केवलः शरीरादिनां सम्बन्धरहितः । शुद्धः द्रव्यभावकर्मणामभावात् परमविशुद्धिसमन्वितः । विविक्तः शरीरकर्मादिभिरसंस्पृष्टः । प्रभुरिन्द्रादीनां स्वामी । अव्ययो लब्धानंतचतुष्टयस्वरूपादप्रच्युतः । परमेष्ठी परमे इन्द्रादिवंद्ये पदे तिष्ठतीति परमेष्ठी thaIne temAn ekAgra thAy to te gnAn-Anandano svAd anubhavamAn Ave. AtmAthI bhinna bAhya viShayomAn kyAy AtmAno Anand nathI. dharmAtmA potAnA AtmA sivAy bahAramAn kyAy – svapnamAn ya Anand mAnato nathI. Avo antarAtmA potAnA antarasvarUpamAn ekAgra thaIne paripUrNa gnAn Anand pragaT karIne pote ja paramAtmA thAy chhe......’’ ‘Atmadharma’mAnthI)
paramAtmAnAn nAm – vAchak nAmAvali darshAvatAn kahe chhe –
anvayArtha : (निर्मलः) nirmaL – mal rahit, (केवलः) kevaL – sharIrAdi par dravyanA sambandhathI rahit, (शुद्धः) shuddha – rAgAdithI atyant bhinna thaI gayA hovAthI param vishuddhivALA, (विविक्तः) vivikta – sharIr ane karmAdikanA sparshathI rahit, (प्रभुः) prabhu – indrAdikanA svAmI, (अव्ययः) avyay – potAnA anantachatuShTayarUp svabhAvathI chyut nahi thavAvALA, (परमेष्ठी) parameShThI – indrAdithI vandya param padamAn sthit, (परात्मा) parAtmA – sansArI jIvothI utkRuShTa AtmA, (ईश्वरः) Ishvar – anya jIvomAn asambhav evI vibhUtinA dhArak – arthAt antarang anantachatuShTay ane bAhya samavasaraNAdi vibhUtithI yukta, (जिनः) jin – gnAnAvaraNAdi sampUrNa karmashatruone jItanAr (इति परमात्मा) — e paramAtmAnAn nAm chhe.
TIkA : nirmal eTale karmamalarahit, keval eTale sharIrAdinA sambandharahit, shuddha eTale dravyakarma – bhAvakarmanA abhAvanA kAraNe param vishuddhivALA, vivikta eTale sharIr – karmAdithI nahi sparshAyelA, prabhu eTale indrAdinA svAmI, avyay eTale prApta thayel anantachatuShTayamay svarUpathI chyut (bhraShTa) nahi thayelA, parameShThI eTale param arthAt indrAdithI
Page 9 of 170
PDF/HTML Page 38 of 199
single page version
स्थानशीलः । परात्मा संसारिजीवेभ्य उत्कृष्ट आत्मा । इति शब्दः प्रकारार्थे । एवंप्रकारा ये शब्दास्ते परमात्मनो वाचकाः । परमात्मेत्यादिना तानेव दर्शयति । परमात्मा सकलप्राणिभ्य उत्तम आत्मा । ईश्वर इंद्राद्यसम्भविना अन्तरङ्गबहिरङ्गेण परमैश्वर्येण सदैव सम्पन्नः । जिनः सकलकर्मोन्मूलकः ।।६।।
इदानीं बहिरात्मनो देहस्यात्मत्वेनाध्यवसाये कारणमुपदर्शयन्नाह — vandya – evun moTun pad – temAn je rahe chhe te sthAnashIl parameShThI, parAtmA eTale sansArI jIvothI utkRuShTa AtmA – evA prakAranA je shabdo chhe te paramAtmAnA vAchak chhe,
‘paramAtmA’ ityAdithI temane ja darshAvAy chhe. paramAtmA eTale sarva prANIomAn uttam AtmA, Ishvar eTale indrAdine asambhavit evA antarang – bahirang param aishvaryathI sadAy sampanna; jin – sarvakarmono mUlamAnthI nAsh karanAr — (ityAdi paramAtmAnAn anant nAm chhe).
bhAvArtha : nirmaL, kevaL, shuddha, vivikta, prabhu, avyay, parameShThI, paramAtmA, Ishvar, jin vagere nAmo paramAtmA – vAchak chhe.
A nAmo paramAtmAnA svarUpane batAve chhe. te svarUpane oLakhIne potAnA AtmAne paN tevA svarUpe chintavavo te paramAtmA thavAno upAy chhe.
AtmAmAn shaktirUpe rahelA guNonun jIvane bhAn thAy teTalA mATe bhinna bhinna guNavAchak nAmothI paramAtmAnI oLakhAN karAvI chhe.
AtmA chaitanyAdi anant guNono pinD chhe. A guNo bhagavAnamAn pUrNapaNe vikasit thaI gayA chhe, tethI te guNonI apekShAe teo anek nAmothI oLakhAy chhe.
paramAtmAne guN apekShAe jeTalAn nAm lAgu paDe chhe te badhay nAmo A AtmAne paN svabhAv apekShAe lAgu paDe chhe, kAraN ke shakti apekShAe banne AtmAo samAn chhe; temAn kAI pher nathI. je paramAtmAnA guNone1 barAbar oLakhe chhe te potAnA AtmAnA svarUpane jANyA vagar rahe nahi. jeTalA guNo paramAtmAmAn chhe teTalA ja guNo darek AtmAmAn chhe. potAnA trikAlI AtmAnI sanmukh thaIne temano pUrNapaNe vikAs karIne A AtmA paN paramAtmA thaI shake chhe. 6.
have bahirAtmAne dehamAn AtmabuddhirUp mithyA mAnyatA kayA kAraNe thAy chhe te batAvatAn kahe chhe — 1. je jANato arhantane guN, dravya ne paryayapaNe,
Page 10 of 170
PDF/HTML Page 39 of 199
single page version
टीका — इन्द्रियद्वारैरिन्द्रियमुखैः कृत्वा स्फु रितो बहिरर्थग्रहणे व्यापृतः सन् बहिरात्मा मूढात्मा । आत्मज्ञानपराङ्मुखो जीवस्वरूपज्ञानाद्वहिर्भूतो भवति । तथाभूतश्च सन्नसौ किं करोति ? स्वात्मनो देहमात्मत्वेनाध्यवस्यति आत्मीयशरीरमेवाहमिति प्रतिपद्यते ।।७।।
anvayArtha : (बहिरात्मा) bahirAtmA (इन्द्रियद्वारैः) indriy dvArothI (स्फु रित) bAhya padArthone ja grahaN karavAmAn pravRutta hovAthI (आत्मज्ञानपराङ्मुखः) AtmagnAnathI parAngmukh – vanchit hoy chhe; tethI te (आत्मनः देह) potAnA sharIrane (आत्मत्वेन अध्यवस्यति) mithyA abhiprAyapUrvak AtmArUp samaje chhe.
TIkA : indriyorUp dvArothI arthAt indriyorUp mukhathI bahAranA padArthonA grahaNamAn rokAyelo hovAthI te bahirAtmA – mUDhAtmA chhe. te AtmagnAnathI parAngmukh arthAt jIvasvarUpanA gnAnathI bahirbhUt chhe. tevo thayelo te (bahirAtmA) shun kare chhe? potAnA dehane AtmArUpe mAne chhe arthAt potAnun sharIr je ‘hun chhun’ evI mithyA mAnyatA kare chhe.
bhAvArtha : bahirAtmA indriyodvArA je bAhya mUrtik padArtho grahaN kare chhe tene mohavashAt potAnA mAne chhe. tene andar Atmatattvanun kaI paN gnAn nathI; tethI te potAnA sharIrane ja AtmA samaje chhe – arthAt sharIr, man ane vANInI kriyA je jaDanI kriyA chhe tene pote karI shake chhe ane teno pote svAmI chhe em mAne chhe.
jIv trikAlI gnAnasvarUp chhe. tene bahirAtmA agnAnavash jANato nathI ane bAhya indriyagochar padArtho je mAtra gneyarUp chhe temAn iShTa – aniShTanI kalpanA karI potAne sukhI – dukhI, dhanavAn – nirdhan, balavAn – nirbal, surUp – kurUp, rAjA – rank vagere hovAnun mAne chhe. ✽
Page 11 of 170
PDF/HTML Page 40 of 199
single page version
mithyA abhiprAyavash agnAnI mAne chhe ke, ‘sharIr utpanna thavAthI mAro janma thayo, sharIrano nAsh thavAthI hun marI jaIsh, sharIranI uShNa avasthA thatAn mane tAv Avyo, sharIranI bhUkh, taras, AdirUp avasthA thatAn mane bhUkh – taras lAgI, sharIr kapAI jatAn hun kapAI gayo, vagere.’ e rIte ajIvanI avasthAne te potAnA AtmAnI avasthA mAne chhe.
‘‘........Apane AparUp jANI temAn parano ansh paN na meLavavo tathA potAno ansh paN paramAn na meLavavo – evun sAchun shraddhAn karato nathI. jem anya mithyAdraShTi nirdhAr vinA paryAyabuddhithI jANapaNAmAn vA varNAdimAn ahambuddhi dhAre chhe, tem A paN AtmAshrit gnAnAdimAn tathA sharIrAshrit upadesh – upavAsAdi kriyAomAn potApaNun mAne chhe...... vaLI paryAyamAn jIv – pudgalanA paraspar nimittathI anek kriyAo thAy chhe te sarvene be dravyonA meLApathI nIpajI mAne chhe, paN A jIvanI kriyA chhe temAn pudgal nimitta chhe tathA A pudgalanI kriyA chhe temAn jIv nimitta chhe – em bhinna bhinna bhAv bhAsato nathI.......’’1
‘jenI mati agnAnathI mohit chhe ane je moh, rAg, dveSh Adi ghaNA bhAvothI sahit chhe evA jIv em kahe chhe ke A sharIrAdi baddha tem ja dhan – dhAnyAdi abaddha pudgal dravya mArun chhe.’2
vaLI sharIrAdi bAhya padArthomAn ekatAbuddhi karavAthI agnAnIne bhram thAy chhe ke ras, rUp, gandh, sparsha ane shabdanun je gnAn thAy chhe te indriyothI thAy chhe tathA ghaTapaTAdinun je gnAn thAy chhe te bAhya padArthothI thAy chhe, paN tene khabar nathI ke jIvane je gnAn thAy chhe te potAnA gnAnaguNarUp upAdAn shaktithI thAy chhe. indriyo ane ghaT – paTAdi padArtho to jaD chhe. tenAthI gnAn thAy nahi. te to gnAn thavAmAn nimittamAtra chhe.
e rIte bahirAtmA potAnA gnAnAtmak svabhAvane bhUlI sharIrAdi par padArthothI potAnun astitva mAne chhe arthAt sharIrAdi par padArthomAn te Atmabuddhi kare chhe. 7. 1. mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 230. 2. agnAnathI mohitamati, bahu bhAvasanyut jIv je,