Samaysar Kalash Tika-Gujarati (English transliteration). Shlok: 94-111 ; Punya-Pap Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 15

 

Page 79 of 269
PDF/HTML Page 101 of 291
single page version

shuddhasvarUp AtmA (भाति) potAnA shuddha svarUpe pariName chhe. je rIte pariName chhe te kahe chhe‘‘नयानां पक्षैः विना अचलं अविकल्पभावम् आक्रामन्’’ (नयानां) dravyArthik paryAyArthik evA je anek vikalpo temano (पक्षैः विना) pakShapAt karyA vinA, (अचलं) traNe kAL ekarUp chhe evI (अविकल्पभावम्) nirvikalpa shuddha chaitanyavastu te-rUp (आक्रामम्) je rIte shuddhasvarUp chhe te rIte pariNamato thako. bhAvArtha Am chhe kejeTalA nay chhe teTalA shrutagnAnarUp chhe; shrutagnAn parokSha chhe, anubhav pratyakSha chhe; tethI shrutagnAn vinA je gnAn chhe te pratyakSha anubhave chhe. tethI pratyakShapaNe anubhavato thako je koI shuddhasvarUp AtmA ‘‘सः विज्ञानैकरसः’’ te ja gnAnapunj vastu chhe em kahevAy chhe, ‘‘सः भगवान्’’ te ja parabrahma parameshvar em kahevAy chhe, ‘‘एषः पुण्यः’’ te ja pavitra padArtha em paN kahevAy chhe, ‘‘एषः पुराणः’’ te ja anAdinidhan vastu em paN kahevAy chhe, ‘‘एषः पुमान्’’ te ja anant guNe birAjamAn puruSh em paN kahevAy chhe, ‘‘अयं ज्ञानं दर्शनम् अपि’’ te ja samyagdarshan samyaggnAn em paN kahevAy chhe. ‘‘अथवा किम्’’ bahu shun kahIe? ‘‘अयम् एकः यत् किञ्चन अपि’’ (अयम् एकः) A je chhe shuddhachaitanyavastunI prApti (यत् किञ्चन अपि) tene je kAI kahIe te ja chhe, jevI paN kahevAmAn Ave tevI ja chhe. bhAvArtha Am chhe keshuddhachaitanyamAtravastuprakAsh nirvikalpa ekarUp chhe, tenAn nAmano mahimA karavAmAn Ave to anant nAm kahIe teTalAn paN ghaTe, vastu to ekarUp chhe. kevo chhe te shuddhasvarUp AtmA? ‘‘निभृतैः स्वयं आस्वाद्यमानः’’ nishchal gnAnI puruSho vaDe pote svayam anubhavashIl chhe. 4893.

(shArdUlavikrIDit)
दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राम्यन्निजौघाच्च्युतो
दूरादेव विवेकनिम्नगमनान्नीतो निजौघं बलात्
विज्ञानैकरसस्तदेकरसिनामात्मानमात्माहरन्
आत्मन्येव सदा गतानुगततामायात्ययं तोयवत्
।।४९-९४।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अयं आत्मा गतानुगततां आयाति तोयवत्’’ (अयं) dravyarUp vidyamAn chhe evo (आत्मा) AtmA arthAt chetanapadArtha (गतानुगतताम्) svarUpathI naShTa thayo hato te, pAchho te svarUpane prApta thayo evA bhAvane (आयाति)


Page 80 of 269
PDF/HTML Page 102 of 291
single page version

pAme chhe. draShTAnt(तोयवत्) pANInI mAphak. shun karato thako? ‘‘आत्मानम् आत्मनि सदा आहरन्’’ potAne potAmAn nirantar anubhavato thako. kevo chhe AtmA? ‘‘तदेकरसिनाम् विज्ञानैकरसः’’ (तदेकरसिनाम्) anubhavarasik chhe je puruSho temane (विज्ञानैकरसः) gnAnaguN-AsvAdarUp chhe. kevo thayo chhe? ‘‘निजौघात् च्युतः’’ (निजौघात्) jem pANIno shIt, svachchha, dravatva svabhAv chhe, te svabhAvathI kyArek chyut thAy chhe, potAnA svabhAvane chhoDe chhe, tem jIvadravyano svabhAv kevaLagnAn, kevaLadarshan, atIndriy sukh ityAdi anant guNasvarUp chhe, tenAthI (च्युतः) anAdi kALathI bhraShTa thayo chhe, vibhAvarUp pariNamyo chhe. bhraShTapaNun je rIte chhe te kahe chhe‘‘दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राम्यन्’’ (दूरं) anAdi kALathI (भूरि) ati bahu chhe (विकल्प) karmajanit jeTalA bhAv temanAmAn AtmarUp sanskArabuddhi, teno (जाल) samUh, te ja chhe (गहने) aTavIvan, temAn (भ्राम्यन्) bhramaN karato thako. bhAvArtha Am chhe ke jem pANI potAnA svAdathI bhraShTa thayun thakun nAnA vRukShorUpe pariName chhe tem jIvadravya potAnA shuddhasvarUpathI bhraShTa thayun thakun nAnA prakAranA chaturgatiparyAyarUpe potAne AsvAde chhe. thayo to kevo thayo? ‘‘बलात् निजौघं नीतः’’ (बलात्) baLajorIthI (निजौघं) potAnI shuddhasvarUpalakShaN niShkarma avasthA (नीतः) te-rUp pariNamyo chhe. Avo je kAraNathI thayo te kahe chhe‘‘दूरात् एव’’ anant kAL pharatAn prApta thayo chhe evo je ‘‘विवेकनिम्नगमनात्’’ (विवेक) shuddhasvarUpano anubhav evo je (निम्नगमनात्) nIcho mArga, te kAraNathI jIvadravyanun jevun svarUp hatun tevun pragaT thayun. bhAvArtha Am chhe kejevI rIte pANI potAnA svarUpathI bhraShTa thAy chhe, kAL nimitta pAmI pharIne jaLarUp thAy chhe. nIchA mArgathI DhaLatun thakun punjarUp paN thAy chhe, tevI rIte jIvadravya anAdithI svarUpathI bhraShTa chhe, shuddhasvarUpalakShaN samyaktvaguN pragaT thatAn mukta thAy chhe. Avo dravyano pariNAm chhe. 4994.

(anuShTup)
विकल्पकः परं कर्ता विकल्पः कर्म केवलम्
न जातु कर्तृकर्मत्वं सविकल्पस्य नश्यति ।।५०-९५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘सविकल्पस्य कर्तृकर्मत्वं जातु न नश्यति’’ (सविकल्पस्य) karmajanit chhe je ashuddha rAgAdi bhAv temane potArUp jANe chhe evA


Page 81 of 269
PDF/HTML Page 103 of 291
single page version

mithyAdraShTi jIvane (कर्तृकर्मत्वं) kartApaNun-karmapaNun (जातु) sarva kAL (न नश्यति) maTatun nathI, kAraN ke ‘‘परं विकल्पकः कर्ता, केवलम् विकल्पः कर्म’’ (विकल्पकः) vibhAv- mithyAtva-pariNAme pariNamyo chhe je jIv (परं) te ja mAtra (कर्ता) je bhAvarUp pariName teno kartA avashya thAy chhe; (विकल्पः) mithyAtva-rAgAdirUp ashuddha chetanapariNAm (केवलम्) te ja mAtra (क र्म) jIvanun kArya jANavun. bhAvArtha Am chhe koI em mAnashe ke jIvadravya sadAy akartA chhe; tenun Am samAdhAn chhe ke jeTalo kAL jIvano samyaktvaguN pragaT thato nathI teTalo kAL jIv mithyAdraShTi chhe; mithyAdraShTi hoy to ashuddha pariNAmano kartA thAy chhe, parantu jyAre samyakatvaguN pragaT thAy chhe tyAre ashuddha pariNAm maTe chhe, tyAre ashuddha pariNAmano kartA thato nathI. 5095.

(rathoddhatA)
यः करोति स करोति केवलं
यस्तु वेत्ति स तु वेत्ति केवलम्
यः करोति न हि वेत्ति स क्वचित्
यस्तु वेत्ति न करोति स क्वचित्
।।५१-९६।।

khanDAnvay sahit arthaA avasare, samyagdraShTi jIvano ane mithyAdraShTi jIvano pariNAmabhed ghaNo chhe te kahe chhe‘‘यः करोति सः केवलं करोति’’ (यः) je koI mithyAdraShTi jIv (करोति) mithyAtva-rAgAdi pariNAmarUp pariName chhe (सः केवलं करोति) te tevA ja pariNAmano kartA thAy chhe; ‘‘तु यः वेत्ति’’ je koI samyagdraShTi jIv shuddhasvarUpanA anubhavarUp pariName chhe ‘‘सः केवलम् वेत्ति’’ te jIv te gnAnapariNAmarUp chhe, tethI kevaL gnAtA chhe, kartA nathI. ‘‘यः करोति सः क्वचित् न वेत्ति’’ je koI mithyAdraShTi jIv mithyAtva-rAgAdirUp pariName chhe te shuddhasvarUpano anubhavanashIl ek ja kALe to nathI hoto; ‘‘यः तु वेत्ति सः क्वचित् न करोति’’ je koI samyagdraShTi jIv shuddhasvarUpane anubhave chhe te jIv mithyAtva-rAgAdi bhAvano pariNamanashIl nathI hoto. bhAvArtha Am chhe ke samyaktva ane mithyAtvanA pariNAm paraspar viruddha chhe. jem sUryano prakAsh hotAn


Page 82 of 269
PDF/HTML Page 104 of 291
single page version

andhakAr hoto nathI, andhakAr hotAn prakAsh hoto nathI, tem samyaktvanA pariNAm hotAn mithyAtvapariNaman hotun nathI. tethI ek kALe ek pariNAmarUpe jIvadravya pariName chhe, te pariNAmanun te kartA hoy chhe. mATe mithyAdraShTi jIv karmano kartA, samyagdraShTi jIv karmano akartAevo siddhAnta siddha thayo. 5196.

(indravajrA)
ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासतेऽन्तः
ज्ञप्तौ करोतिश्च न भासतेऽन्तः
ज्ञप्तिः करोतिश्च ततो विभिन्ने
ज्ञाता न कर्तेति ततः स्थितं च
।।५२-९७।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अन्तः’’ sUkShma dravyasvarUp draShTithI ‘‘ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासते’’ (ज्ञप्तिः) gnAnaguN ane (करोतौ) mithyAtva-rAgAdirUp chIkAsh emanAmAn (न हि भासते) ekatvapaNun nathI. bhAvArtha Am chhe kesansAr- avasthA(rUp) mithyAdraShTi jIvane gnAnaguN paN chhe ane rAgAdi chIkAsh paN chhe; karmabandh thAy chhe te rAgAdi chIkAshathI thAy chhe, gnAnaguNanA pariNamanathI thato nathI; evun vastunun svarUp chhe. tathA ‘‘ज्ञप्तौ करोतिः अन्तः न भासते’’ (ज्ञप्तौ) gnAnaguNane viShe (करोतिः) ashuddha rAgAdi pariNamananun (अन्तः न भासते) antarangamAn ekatvapaNun nathI. ‘‘ततः ज्ञप्तिः करोतिः च विभिन्ने’’ (ततः) te kAraNathI (ज्ञप्तिः) gnAnaguN ane (करोतिः) ashuddhapaNun (विभिन्ने) bhinna bhinna chhe, ekarUp to nathI. bhAvArtha Am chhe kegnAnaguN ane ashuddhapaNun, dekhatAn to maLelAn jevAn dekhAy chhe, parantu svarUpathI bhinna bhinna chhe. vivaraNjANapaNAmAtra gnAnaguN chhe, temAn garbhit e ja dekhAy chhe; chIkAsh te rAgAdi chhe, tethI ashuddhapaNun kahevAy chhe. ‘‘ततः स्थितं ज्ञाता न कर्ता’’ (ततः) te kAraNathI (स्थितं) Avo siddhAnta niShpanna thayo(ज्ञाता) samyagdraShTi puruSh (न कर्ता) rAgAdi ashuddha pariNAmano kartA hoto nathI. bhAvArtha Am chhe kedravyanA svabhAvathI gnAnaguN kartA nathI, ashuddhapaNun kartA chhe; parantu samyagdraShTine ashuddhapaNun nathI, tethI samyagdraShTi kartA nathI. 5297.


Page 83 of 269
PDF/HTML Page 105 of 291
single page version

(shArdUlavikrIDit)
कर्ता कर्मणि नास्ति नास्ति नियतं कर्मापि तत्कर्तरि
द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते यदि तदा का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञाता ज्ञातरि कर्म कर्मणि सदा व्यक्तेति वस्तुस्थिति-
र्नेपथ्ये बत नानटीति रभसा मोहस्तथाप्येष किम्
।।५३-९८।।

khanDAnvay sahit artha‘‘कर्ता कर्मणि नियतं नास्ति’’ (कर्ता) mithyAtva- rAgAdi ashuddhapariNAmapariNat jIv (कर्मणि) gnAnAvaraNAdi pudgalapinDamAn (नियतं) nishchayathI (नास्ति) nathI arthAt e bannemAn ekadravyapaNun nathI; ‘‘तत् कर्म अपि कर्तरि नास्ति’’ (तत् कर्म अपि) te gnAnAvaraNAdi pudgalapinD paN (कर्तरि) ashuddhabhAvapariNat mithyAdraShTi jIvamAn (नास्ति) nathI arthAt e bannemAn ekadravyapaNun nathI. ‘‘यदि द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते तदा कर्तृकर्मस्थितिः का’’ (यदि) jo (द्वन्द्वं) jIvadravya ane pudgaladravyanA ekatvapaNAno (विप्रतिषिध्यते) niShedh karyo chhe (तदा) to (कर्तृकर्मस्थितिः का) ‘jIv kartA ane gnAnAvaraNAdi karma’ evI vyavasthA kyAthi ghaTe? arthAt na ghaTe. ‘‘ज्ञाता ज्ञातरि’’ jIvadravya potAnA dravya sAthe ekatvapaNe chhe; ‘‘सदा’’ badhAy kALe Avun vastunun svarUp chhe; ‘‘कर्म कर्मणि’’ gnAnAvaraNAdi pudgalapinD potAnA pudgalapinDarUp chhe;‘‘इति वस्तुस्थितिः व्यक्ता’’ (इति) A rUpe (वस्तुस्थितिः) dravyanun svarUp (व्यक्ता) anAdinidhanapaNe pragaT chhe. ‘‘तथापि एषः मोहः नेपथ्ये बत कथं रभसा नानटीति’’ (तथापि) vastunun svarUp to Avun chhe, jevun kahyun tevun, topaN (एषः मोहः) A chhe je jIvadravya-pudgaladravyanA ekatvarUp buddhi te (नेपथ्ये) mithyAmArgamAn, (बत) A vAtano achambo chhe ke, (रभसा) nirantar (कथं नानटीति) kem pravarte chhe? A prakAre vAtano vichAr kem chhe? bhAvArtha Am chhe kejIvadravya ane pudgaladravya bhinna bhinna chhe, mithyAtvarUp pariNamelo jIv ekarUp jANe chhe teno ghaNo achambo chhe. 5398.

have mithyAdraShTi ekarUp jANo topaN jIv-pudgal bhinna bhinna chhe em kahe chhe


Page 84 of 269
PDF/HTML Page 106 of 291
single page version

(mandAkrAntA)
कर्ता कर्ता भवति न यथा कर्म कर्मापि नैव
ज्ञानं ज्ञानं भवति च यथा पुद्गलः पुद्गलोऽपि
ज्ञानज्योतिर्ज्वलितमचलं व्यक्तमन्तस्तथोच्चै-
श्चिच्छक्तीनां निकरभरतोऽत्यन्तगम्भीरमेतत्
।।५४-९९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘एतत् ज्ञानज्योतिः तथा ज्वलितम्’’ (एतत् ज्ञानज्योतिः) vidyamAn shuddhachaitanyaprakAsh (तथा ज्वलितम्) jevo hato tevo pragaT thayo. kevo chhe? ‘‘अचलं’’ svarUpathI chalAyamAn thato nathI. vaLI kevo chhe? ‘‘अन्तः व्यक्तम्’’ asankhyAt pradeshomAn pragaT chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘उच्चैः अत्यन्तगम्भीरम्’’ atyanta atyanta gambhIr chhe arthAt anantathI ananta shaktie birAjamAn chhe. shAthI gambhIr chhe? ‘‘चिच्छक्तीनां निकरभरतः’’ (चित्-शक्तीनां) gnAnaguNanA jeTalA niransh bhed-bhAg temanA (निकरभरतः) anantAnanta samUh hoy chhe, temanAthI atyanta gambhIr chhe. have gnAnaguNano prakAsh thatAn je kAI phaLasiddhi chhe te kahe chhe‘‘यथा कर्ता कर्ता न भवति’’ (यथा) gnAnaguN evI rIte pragaT thayo ke, (कर्ता) agnAnapaNA sahit jIv mithyAtvapariNAmano kartA thato hato te to (कर्ता न भवति) gnAnaprakAsh thatAn agnAnabhAvano kartA thato nathI, ‘‘कर्म अपि कर्म एव न’’ (कर्म अपि) mithyAtva-rAgAdivibhAv karma paN (कर्म एव न भवति) rAgAdirUp thatun nathI; ‘‘यथा च’’ ane vaLI ‘‘ज्ञानं ज्ञानं भवति’’ je shakti vibhAvapariNamanarUp pariNamI hatI te ja pAchhI potAnA svabhAvarUp thaI, ‘‘यथा पुद्गलः अपि पुद्गलः’’ (यथा पुद्गलः अपि) ane gnAnAvaraNAdi karmarUp pariNamyun hatun je pudgaladravya te ja (पुद्गलः) karmaparyAy chhoDIne pudgaladravya thayun. 5499.


Page 85 of 269
PDF/HTML Page 107 of 291
single page version

4
puNya-pAp adhikAr
(drutavilambit)
तदथ कर्म शुभाशुभभेदतो
द्वितयतां गतमैक्यमुपानयन्
ग्लपितनिर्भरमोहरजा अयं
स्वयमुदेत्यवबोधसुधाप्लवः
।।१-१००।।

khanDAnvay sahit artha‘‘अयं अवबोधसुधाप्लवः स्वयम् उदेति’’ (अयं) vidyamAn (अवबोध) shuddhagnAnaprakAsh, te ja chhe (सुधाप्लवः) chandramA, te (स्वयम् उदेति) jevo chhe tevo potAnA tejapunj vaDe pragaT thAy chhe. kevo chhe? ‘‘ग्लपितनिर्भरमोहरजा’’ (ग्लपित) dUr karyo chhe (निर्भर) atishay gADh (मोहरजा) mithyAtva-andhakAr jeNe evo chhe. bhAvArtha Am chhe kechandramAno uday thatAn andhakAr maTe chhe, shuddhagnAnaprakAsh thatAn mithyAtvapariNaman maTe chhe. shun karato thako gnAnachandramA uday pAme chhe? ‘‘अथ तत कर्म ऐक्यं उपानयन्’’ (अथ) ahInthI sharU karIne (तत् कर्म) rAgAdi ashuddha- chetanApariNAmarUp athavA gnAnAvaraNAdi pudgalapinDarUp karma, temanun (ऐक्यम् उपानयन्) ekatvapaNun sAdhato thako. kevun chhe karma? ‘‘द्वितयतां गतम्’’ be-paNun kare chhe. kevun be- paNun? ‘‘शुभाशुभभेदतः’’ (शुभ) bhalun (अशुभ) bUrun evo (भेदतः) bhed kare chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI mithyAdraShTi jIvano abhiprAy evo chhe ke dayA, vrat, tap, shIl, sanyam AdithI mAnDIne jeTalI chhe shubh kriyA ane shubh kriyAne anusAr chhe te-rUp je shubhopayogapariNAm tathA te pariNAmonA nimittathI bandhAy chhe je shAtAkarma- AdithI mAnDIne puNyarUp pudgalapinD, te bhalAn chhe, jIvane sukhakArI chhe; hinsA- viShay-kaShAyarUp jeTalI chhe kriyA, te kriyAne anusAr ashubhopayogarUp


Page 86 of 269
PDF/HTML Page 108 of 291
single page version

sankaleshapariNAm, te pariNAmonA nimittathI thAy chhe je ashAtAkarma-AdithI mAnDIne pApabandharUp pudgalapinD, te bUrAn chhe, jIvane dukhakartA chhe. Avun koI jIv mAne chhe tenA prati samAdhAn Am chhe kejem ashubhakarma jIvane dukh kare chhe tem shubhakarma paN jIvane dukh kare chhe. karmamAn to bhalun koI nathI, potAnA mohane laIne mithyAdraShTi jIv karmane bhalun karIne mAne chhe. AvI bhedapratIti shuddhasvarUpano anubhav thayo tyArathI hoy chhe. 1100.

em je kahyun ke karma ekarUp chhe, tenA prati draShTAnta kahe chhe

(mandAkrAntA)
एको दूरात्त्यजति मदिरां ब्राह्मणत्वाभिमाना-
दन्यः शूद्रः स्वयमहमिति स्नाति नित्यं तयैव
द्वावप्येतौ युगपदुदरान्निर्गतौ शूद्रिकायाः
शूद्रौ साक्षादपि च चरतो जातिभेदभ्रमेण
।।२-१०१।।

khanDAnvay sahit artha‘‘द्वौ अपि एतौ साक्षात् शूद्रौ’’ (द्वौ अपि) vidyamAn banne (एतौ) evA chhe(साक्षात्) nisandehapaNe (शूद्रौ) banne chanDAL chhe. shAthI? ‘‘शूद्रिकायाः उदरात् युगपत् निर्गतौ’’ kAraN ke (शूद्रिकायाः उदरात्) chanDAlaNInA peTathI (युगपत् निर्गतौ) ekIsAthe janmyA chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI chanDAlaNIe yugal be putra ekIsAthe jaNyA; karmonA yogathI ek putra brAhmaNano pratipAlit thayo, te to brAhmaNanI kriyA karavA lAgyo; bIjo putra chanDAlaNIno pratipAlit thayo, te to chanDALanI kriyA karavA lAgyo. have jo bannenA vanshanI utpatti vichArIe to banne chanDAL chhe. tevI rIte koI jIvo dayA, vrat, shIl, sanyamamAn magna chhe, temane shubhakarma bandh paN thAy chhe; koI jIvo hinsA-viShay-kaShAyamAn magna chhe, temane pApabandh paN thAy chhe. te banne potapotAnI kriyAmAn magna chhe, mithyA draShTithI em mAne chhe ke shubhakarma bhalun, ashubhakarma bUrun; tethI AvA banne jIvo mithyAdraShTi chhe, banne jIvo karmabandhakaraNashIl chhe. kevA chhe teo? ‘‘अथ च जातिभेदभ्रमेण चरतः’’ (अथ च) banne chanDAL chhe topaN (जातिभेद)

jAtibhed arthAt brAhmaN-shUdra evA varNabhed te-rUp chhe


Page 87 of 269
PDF/HTML Page 109 of 291
single page version

(भ्रमेण) bhram arthAt paramArthashUnya abhimAnamAtra, te-rUpe (चरतः) pravarte chhe. kevo chhe jAtibhedabhram? ‘‘एकः मदिरां दूरात् त्यजति’’ (एकः) chanDAlaNInA peTe Upajyo chhe parantu pratipAlit brAhmaNanA ghare thayo chhe evo je chhe te (मदिरां) surApAnano (दूरात त्यजति) atyant tyAg kare chhe, aDato paN nathI, nAm paN leto nathI,evo virakta chhe. shA kAraNathI? ‘‘ब्राह्मणत्वाभिमानात्’’ (ब्राह्मणत्व) ‘hun brAhmaN’ evo sanskAr, tenA (अभिमानात्) pakShapAtathI. bhAvArtha Am chhe keshUdrANInA peTe Upajyo chhun evA marmane jANato nathI, ‘hun brAhmaN, mArA kuLamAn madirA niShiddha chhe’ em jANIne madirA chhoDI chhe te paN vichAratAn chanDAL chhe; tevI rIte koI jIv shubhopayogI thato thakoyatikriyAmAn magna thato thakoshuddhopayogane jANato nathI, kevaL yatikriyAmAtra magna chhe, te jIv evun mAne chhe ke ‘hun to munIshvar, amane viShayakaShAyasAmagrI niShiddha chhe’ em jANIne viShayakaShAyasAmagrIne chhoDe chhe, potAne dhanyapaNun mAne chhe, mokShamArga mAne chhe, parantu vichAr karatAn evo jIv mithyAdraShTi chhe, karmabandhane kare chhe, kAI bhalApaNun to nathI. ‘‘अन्यः तया एव नित्यं स्नाति’’ (अन्यः) shUdrANInA peTe Upajyo chhe, shUdrano pratipAlit thayo chhe, evo jIv (तया) madirAthI (एव) avashyamev (नित्यं स्नाति) nitya snAn kare chhe arthAt tene ati magnapaNe pIe chhe. shun jANIne pIe chhe? ‘‘स्वयं शूद्रः इति’’ ‘hun shUdra, amArA kuLamAn madirA yogya chhe’ evun jANIne. Avo jIv, vichAr karatAn, chanDAL chhe. bhAvArtha Am chhe ke koI mithyAdraShTi jIv ashubhopayogI chhe, gRuhasthakriyAmAn rat chhe‘ame gRuhastha, mane viShay-kaShAy kriyA yogya chhe’ evun jANIne viShay-kaShAy seve chhe te jIv paN mithyAdraShTi chhe, karmabandh kare chhe, kem ke karmajanit paryAyamAtrane potArUp jANe chhe, jIvanA shuddha svarUpano anubhav nathI. 2101.

(upajAti)
हेतुस्वभावानुभवाश्रयाणां
सदाप्यभेदान्न हि कर्मभेदः
तद्बन्धमार्गाश्रितमेकमिष्टं
स्वयं समस्तं खलु बन्धहेतुः
।।३-१०२।।


Page 88 of 269
PDF/HTML Page 110 of 291
single page version

khanDAnvay sahit arthaahIn koI matAntararUp thaIne AshankA kare chheem kahe chhe ke karmabhed chhe koI karma shubh chhe, koI karma ashubh chhe. shA kAraNathI? hetubhed chhe, svabhAvabhed chhe, anubhavabhed chhe, Ashray bhinna chhe;A chAr bhedonA kAraNe karmabhed chhe. tyAn hetuno arthAt kAraNano bhed chhe. vivaraN sankaleshapariNAmathI ashubhakarma bandhAy chhe, vishuddhapariNAmathI shubhabandh thAy chhe. svabhAvabhed arthAt prakRitibhed chhe. vivaraNashubhakarmasambandhI prakRiti bhinna chhe pudgalakarmavargaNA bhinna chhe; shubhakarmasambandhI prakRiti bhinna chhepudgalakarmavargaNA paN bhinna chhe. anubhav arthAt karmano ras, teno paN bhed chhe. vivaraN ashubhakarmanA udaye jIv nArakI thAy chhe athavA tiryanch thAy chhe athavA hIn manuShya thAy chhe, tyAn aniShTa viShayasanyogarUp dukhane pAme chhe; ashubh karmano svAd evo chhe. shubh karmanA udaye jIv dev thAy chhe athavA uttam manuShya thAy chhe, tyAn iShTa viShayasanyogarUp sukhane pAme chhe; shubhakarmano svAd evo chhe. tethI svAdabhed paN chhe. Ashray arthAt phaLanI niShpatti evo paN bhed chhe. vivaraN ashubhakarmanA udaye hINo paryAy thAy chhe, tyAn adhik sankalesh thAy chhe, tenAthI sansAranI paripATI thAy chhe; shubhakarmanA udaye uttam paryAy thAy chhe, tyAn dharmanI sAmagrI maLe chhe, te dharmanI sAmagrIthI jIv mokSha jAy chhe, tethI mokShanI paripATI shubhakarma chhe.Avun koI mithyAvAdI mAne chhe. tenA prati uttar Am chhe ke ‘‘कर्मभेदः न हि’’ koI karma shubharUp, koI karma ashubharUpevo bhed to nathI. shA kAraNathI? ‘‘हेतुस्वभावानुभवाश्रयाणां सदा अपि अभेदात्’’ (हेतु) karmabandhanAn kAraN vishuddhapariNAm-sankaleshapariNAm evA banne pariNAm ashuddharUp chhe, agnAnarUp chhe; tethI kAraNabhed paN nathI, kAraN ek ja chhe. (स्वभाव) shubhakarma-ashubhakarma evAn banne karma pudgalapinDarUp chhe, tethI ek ja svabhAv chhe, svabhAvabhed to nathI. (अनुभव) ras te paN ek ja chhe, rasabhed to nathI. vivaraNshubhakarmanA udaye jIv bandhAyo chhe, sukhI chhe; ashubhakarmanA udaye jIv bandhAyo chhe, dukhI chhe; visheSh to kAI nathI. (आश्रय) phaLanI niShpatti, te paN ek ja chhe, visheSh to kAI nathI. vivaraNshubhakarmanA udaye sansAr, tevI ja rIte ashubhakarmanA udaye sansAr; visheSh to kAI nathI. AthI evo artha nishchit thayo ke koI karma bhalun,


Page 89 of 269
PDF/HTML Page 111 of 291
single page version

koI karma bUrun em to nathI, badhuy karma dukharUp chhe. ‘‘तत् एकम् बन्धमार्गाश्रितम् इष्टं’’ (तत्) karma (एकम्) nisandehapaNe (बन्धमार्गाश्रितम्) bandhane kare chhe, (इष्टं) gaNadharadeve evun mAnyun chhe. shA kAraNathI? kAraN ke ‘‘खलु समस्तं स्वयं बन्धहेतुः’’ (खलु) nishchayathI (समस्तं) sarva karmajAti (स्वयं बन्धहेतुः) pote paN bandharUp chhe. bhAvArtha Am chhe kepote muktasvarUp hoy to kadAchit muktine kare; karmajAti pote svayam bandhaparyAyarUp pudgalapinDapaNe bandhAyelI chhe, te mukti kaI rIte karashe? tethI karma sarvathA bandhamArga chhe. 3102.

(svAgatA)
कर्म सर्वमपि सर्वविदो यद्
बन्धसाधनमुशन्त्यविशेषात
तेन सर्वमपि तत्प्रतिषिद्धं
ज्ञानमेव विहितं शिवहेतुः
।।४-१०३।।

khanDAnvay sahit artha‘‘यत् सर्वविदः सर्वम् अपि कर्म अविशेषात बन्धसाधनम् उशन्ति’’ (यत्) je kAraNathI (सर्वविदः) sarvagna vItarAg, (सर्वम् अपि कर्म) jeTalI shubharUp vrat-sanyam-tap-shIl-upavAs ityAdi kriyA athavA viShay-kaShAy- asanyam ityAdi kriyA tene (अविशेषात्) ekasarakhI draShTithI (बन्धसाधनम् उशन्ति) bandhanun kAraN kahe chhe, [bhAvArtha Am chhe kejevI rIte jIvane ashubh kriyA karatAn bandh thAy chhe tevI ja rIte shubh kriyA karatAn jIvane bandh thAy chhe, bandhanamAn to visheSh kAI nathI;] ‘‘तेन तत् सर्वम् अपि प्रतिषिद्धं’’ (तेन) te kAraNathI (तत्) karma (सर्वम् अपि) shubharUp athavA ashubharUp (प्रतिषिद्धं) niShiddha karyun arthAt koI mithyAdraShTi jIv shubh kriyAne mokShamArga jANIne pakSha kare chhe teno niShedh karyo; evo bhAv sthApit karyo ke mokShamArga koI karma nathI. ‘‘एव ज्ञानम् शिवहेतुः विहितं’’ (एव) nishchayathI (ज्ञानम्) shuddhasvarUp-anubhav (शिवहेतुः) mokShamArga chhe, (विहितं) anAdi paramparArUp evo upadesh. 4103.


Page 90 of 269
PDF/HTML Page 112 of 291
single page version

(shikhariNI)
निषिद्धे सर्वस्मिन् सुकृतदुरिते कर्मणि किल
प्रवृत्ते नैष्कर्म्ये न खलु मुनयः सन्त्यशरणाः
तदा ज्ञाने ज्ञानं प्रतिचरितमेषां हि शरणं
स्वयं विन्दन्त्येते परमममृतं तत्र निरताः
।।५-१०४।।

khanDAnvay sahit arthaahIn koI prashna kare chhe ke shubh kriyA tathA ashubh kriyA sarva niShiddha karI, to munIshvar kone avalambe chhe? tenun Am samAdhAn karavAmAn Ave chhe‘‘सर्वस्मिन् सुकृतदुरिते कर्मणि निषिद्धे’’ (सर्वस्मिन्) AmUlAgra arthAt samagra (सुकृत) vrat-sanyam-taparUp kriyA athavA shubhopayogarUp pariNAm, (दुरिते) viShay-kaShAyarUp kriyA athavA ashubhopayogarUp sanklesh pariNAmevAn (कर्मणि) kAryarUp (निषिद्धे) mokShamArga nathI evun mAnatA thakA, ‘‘किल नैष्कर्म्ये प्रवृत्ते’’ (किल) nishchayathI (नैष्कर्म्ये) sUkShma-sthUlarUp antarjalpa-bahirjalparUp samasta vikalpothI rahit nirvikalpa shuddha chaitanyamAtraprakAsharUp vastu mokShamArga chhe evun(प्रवृत्ते) ekarUp evo ja chhe evunnishchayathI TharAvatA thakA, ‘‘खलु मुनयः अशरणाः न सन्ति’’ (खलु) kharekhar, (मुनयः) sansAr-sharIr-bhogathI virakta thaI dhAraN karyun chhe yatipaNun jemaNe teo (अशरणाः न सन्ति) Alamban vinA shUnyaman evA to nathI. to kevA chhe? ‘‘तदा हि एषां ज्ञानं स्वयं शरणं’’ (तदा) je kALe evI pratIti Ave chhe ke ashubh kriyA mokShamArga nathI, shubh kriyA paN mokShamArga nathI, te kALe (हि) nishchayathI (एषां) munIshvarone (ज्ञानं स्वयं शरणं) gnAn arthAt shuddhasvarUpano anubhav sahaj ja Alamban chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘ज्ञाने प्रतिचरितम्’’ je brAhyarUp pariNamyun hatun te ja potAnA shuddhasvarUpe pariNamyun chhe. shuddhasvarUpano anubhav thatAn kAI visheSh paN chhe. te kahe chhe‘‘एते तत्र निरताः परमम् अमृतं विन्दन्ति’’ (एते) vidyamAn je samyagdraShTi munIshvar (तत्र) shuddhasvarUpanA anubhavamAn (निरताः) magna chhe te (परमम् अमृतं) sarvotkRuShTa atIndriy sukhane (विन्दन्ति) AsvAde chhe. bhAvArtha Am chhe ke shubh-ashubh kriyAmAn magna thatAn jIv vikalpI


Page 91 of 269
PDF/HTML Page 113 of 291
single page version

chhe, tethI dukhI chhe; kriyAsanskAr chhUTIne shuddhasvarUpano anubhav thatAn jIv nirvikalpa chhe, tethI sukhI chhe. 5104.

(shikhariNI)
यदेतद् ज्ञानात्मा ध्रुवमचलमाभाति भवनं
शिवस्यायं हेतुः स्वयमपि यतस्तच्छिव इति
अतोऽन्यद्बन्धस्य स्वयमपि यतो बन्ध इति तत
ततो ज्ञानात्मत्वं भवनमनुभूतिर्हि विहितम् ।।६-१०५।।

khanDAnvay sahit artha‘‘यत् एतत् ज्ञानात्मा भवनम् ध्रुवम् अचलम् आभाति अयं शिवस्य हेतुः’’ (यत् एतत्) je koI (ज्ञानात्मा) chetanAlakShaN evI (भवनम्) sattvasvarUp vastu (ध्रुवम् अचलम्) nishchayathI sthir thaIne (आभाति) pratyakShapaNe svarUpanI AsvAdak kahI chhe (अयं) e ja (शिवस्य हेतुः) mokShano mArga chhe. shA kAraNathI? ‘‘यतः स्वयम् अपि तत् शिवः इति’’ (यतः) kAraN ke (स्वयम् अपि) pote paN (तत शिवः इति) mokSharUp chhe. bhAvArtha Am chhejIvanun svarUp sadA karmathI mukta chhe; tene anubhavatAn mokSha thAy chhe em ghaTe chhe, viruddha to nathI. ‘‘अतः अन्यत बन्धस्य हेतुः’’ (अतः) shuddhasvarUpano anubhav mokShamArga chhe, e vinA (अन्यत्) je kAI chhe shubh kriyArUp, ashubh kriyArUp anek prakAr (बन्धस्य हेतुः) te badho bandhano mArga chhe; ‘‘यतः स्वयम् अपि बन्धः इति’’ (यतः) kAraN ke (स्वयम् अपि) pote paN (बन्धः इति) badhoy bandharUp chhe. ‘‘ततः तत् ज्ञानात्मा स्वं भवनम् विहितं हि अनुभूतिः’’ (ततः) te kAraNathI (तत्) pUrvokta (ज्ञानात्मा) chetanAlakShaN evun chhe (स्वं भवनम्) potAnA jIvanun sattva te (विहितम्) mokShamArga chhe, (हि) nishchayathI (अनुभूतिः) pratyakShapaNe AsvAd karavAmAn Avatun thakun. 6105.

(anuShTup)
वृत्तं ज्ञानस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं सदा
एकद्रव्यस्वभावत्वान्मोक्षहेतुस्तदेव तत।।७-१०६।।


Page 92 of 269
PDF/HTML Page 114 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘ज्ञानस्वभावेन वृत्तं तत् तत् मोक्षहेतुः एव’’ (ज्ञान) shuddha vastumAtra, tenI (स्वभावेन) svarUpaniShpatti, tenAthI je (वृत्तं) svarUpAcharaNachAritra (तत् तत् मोक्षहेतुः) te ja, te ja mokShamArga chhe; (एव) A vAtamAn sandeh nathI. bhAvArtha Am chhekoI jANashe ke svarUpAcharaNachAritra evun kahevAy chhe ke AtmAnA shuddha svarUpane vichAre athavA chintave athavA ekAgrapaNe magna thaIne anubhave. paN evun to nathI, em karatAn bandh thAy chhe, kem ke evun to svarUpAcharaNachAritra nathI. to svarUpAcharaNachAritra kevun chhe? jem pAnun (suvarNapatra) tapAvavAthI suvarNamAnnI kAlimA jAy chhe, suvarNa shuddha thAy chhe, tem jIvadravyane anAdithI ashuddhachetanArUp rAgAdi pariNaman hatun te jAy chhe, shuddhasvarUp mAtra shuddhachetanArUpe jIvadravya pariName chhe, tenun nAm svarUpAcharaNachAritra kahevAy chhe; Avo mokShamArga chhe. k kvisheShte shuddha pariNaman jyAn sudhImAn sarvotkRuShTa thAy chhe tyAn sudhInA shuddhapaNAnA anant bhed chhe. te bhedo jAtibhedanI apekShAe to nathI; ghaNI shuddhatA, tenAthI ghaNI, tenAthI ghaNIevA thoDApaNA-ghaNApaNArUp bhed chhe. bhAvArtha Am chhe ke jeTalI shuddhatA hoy chhe teTalI ja mokShanun kAraN chhe. jyAre sarvathA shuddhatA thAy chhe tyAre sakaLakarmakShayalakShaN mokShapadanI prApti thAy chhe. shA kAraNathI? ‘‘सदा ज्ञानस्य भवनं एकद्रव्यस्वभावत्वात्’’ (सदा) traNe kALe (ज्ञानस्य भवनं) Avun chhe je shuddhachetanApariNamanarUp svarUpAcharaNachAritra te Atmadravyanun nij svarUp chhe, shubhAshubh kriyAnI mAphak upAdhirUp nathI, tethI (एकद्रव्यस्वभावत्वात्) ek jIvadravyasvarUp chhe. bhAvArtha Am chhe kejo guN-guNIrUp bhed karIe to Avo bhed thAy chhe ke jIvano shuddhapaNun guN; jo vastumAtra anubhav karIe to Avo bhed paN maTe chhe, kem ke shuddhapaNun tathA jIvadravya vastue to ek sattA chhe. Avun shuddhapaNun mokShakAraN chhe, enA vinA je kAI kriyArUp chhe te badhun bandhanun kAraN chhe. 7106.

(anuShTup)
वृत्तं कर्मस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं न हि
द्रव्यान्तरस्वभावत्वान्मोक्षहेतुर्न कर्म तत।।८-१०७।।


Page 93 of 269
PDF/HTML Page 115 of 291
single page version

khanDAnvay sahit artha‘‘कर्मस्वभावेन वृत्तं ज्ञानस्य भवनं न हि’’ (कर्मस्वभावेन) jeTalun shubh kriyArUp athavA ashubh kriyArUp AcharaNalakShaN chAritra, tenA svabhAve arthAt te-rUp je (वृत्तं) chAritra te (ज्ञानस्य) shuddha chaitanyavastunun (भवनं) shuddhasvarUpapariNaman (न हि) hotun nathI evo nishchay chhe. bhAvArtha Am chhe ke jeTalun shubh-ashubh kriyArUp AcharaN athavA bAhyarUp vaktavya athavA sUkShma antarangarUp chintavan, abhilASh, smaraN ityAdi chhe te samasta ashuddhatvarUp pariNaman chhe, shuddha pariNaman nathI; tethI bandhanun kAraN chhe, mokShanun kAraN nathI. tethI jem kAmaLAno sinh ‘kahevAno sinh’ chhe tem AcharaNarUp (kriyArUp) chAritra ‘kahevAnun chAritra’ chhe, parantu chAritra nathI, nisandehapaNe em jANo.

‘‘तत् कर्म

मोक्षहेतुः न’’ (तत्) te kAraNathI (कर्म) bAhya-abhyantararUp sUkShmasthUlarUp jeTalun AcharaN (chAritra) chhe te (मोक्षहेतुः न) karmakShapaNanun kAraN nathI, bandhanun kAraN chhe. shA kAraNathI? ‘‘द्रव्यान्तरस्वभावत्वात्’’ (द्रव्यान्तर) AtmadravyathI bhinna pudgaladravya tenA (स्वभावत्वात्) svabhAvarUp hovAthI arthAt A badhun pudgaladravyanA udayanun kArya chhe, jIvanun svarUp nathI, tethI. bhAvArtha Am chhe keshubh-ashubh kriyA, sUkShma- sthUl antarjalpa-bahirjalparUp jeTalun vikalparUp AcharaN chhe te badhun karmanA udayarUp pariNaman chhe, jIvanun shuddha pariNaman nathI; tethI badhuy AcharaN mokShanun kAraN nathI, bandhanun kAraN chhe. 8107.

(anuShTup)
मोक्षहेतुतिरोधानाद्बन्धत्वात्स्वयमेव च
मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वात्तन्निषिध्यते ।।९-१०८।।

khanDAnvay sahit arthaahIn koI jANashe ke shubh-ashubh kriyArUp je AcharaNarUp chAritra chhe te karavAyogya nathI tem varjavAyogya paN nathI. uttar Am chhe kevarjavAyogya chhe, kAraN ke vyavahArachAritra hotun thakun duShTa chhe, aniShTa chhe, ghAtak chhe; tethI viShay-kaShAyanI mAphak kriyArUp chAritra niShiddha chhe em kahe chhe‘‘तत् निषिध्यते’’ (तत्) shubh-ashubharUp karatUt (kRutya) (निषिध्यते) niShedhya arthAt tyajanIy chhe. kevun hovAthI niShiddha chhe? ‘‘मोक्षहेतुतिरोधानात्’’ (मोक्ष)


Page 94 of 269
PDF/HTML Page 116 of 291
single page version

niShkarma-avasthA, tenun (हेतु) kAraN chhe jIvanun shuddharUp pariNaman, tenun (तिरोधानात्) ghAtak chhe, tethI karatUt niShiddha chhe. vaLI kevun hovAthI? ‘‘स्वयम् एव बन्धत्वात्’’ pote paN bandharUp chhe. bhAvArtha Am chhe kejeTalun shubh-ashubh AcharaN chhe te badhun karmanA udayathI ashuddharUp chhe, tethI tyAjya chhe, upAdey nathI. vaLI kevun hovAthI? ‘‘मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वात्’’ (मोक्ष) sakaLakarmakShayalakShaN paramAtmapad, teno (हेतु) hetu arthAt jIvano guN je shuddhachetanArUp pariNaman, tenun (तिरोधायि) ghAtanashIl chhe (भावत्वात्) sahaj lakShaN jenunevun chhe, tethI karma niShiddha chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem pANI svarUpathI nirmaL chhe, kAdavanA sanyogathI melun thAy chhepANInA shuddhapaNAno ghAt thAy chhe, tem jIvadravya svabhAvathI svachchharUp chhe kevaLagnAn-darshan-sukh-vIryarUp chhe, te svachchhapaNun vibhAvarUp ashuddhachetanAlakShaN mithyAtva-viShay-kaShAyarUp pariNAmathI maTyun chhe; ashuddha pariNAmano evo ja svabhAv chhe ke shuddhapaNAne maTADe; tethI samasta karma niShiddha chhe. bhAvArtha Am chhe kekoI jIv kriyArUp yatipaNun pAme chhe, te yatipaNAmAn magna thAy chhe ke ‘ame mokShamArga pAmyA, je kAI karavAnun hatun te karyun;’ tethI te jIvone samajAve chhe ke yatipaNAno bharoso chhoDIne shuddha chaitanyasvarUpane anubhavo. 9108.

(shArdUlavikrIDit)
संन्यस्तव्यमिदं समस्तमपि तत्कर्मैव मोक्षार्थिना
संन्यस्ते सति तत्र का किल कथा पुण्यस्य पापस्य वा
सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनान्मोक्षस्य हेतुर्भवन्-
नैष्कर्म्यप्रतिबद्धमुद्धतरसं ज्ञानं स्वयं धावति
।।१०-१०९।।

khanDAnvay sahit artha‘‘मोक्षार्थिना तत् इदं समस्तम् अपि कर्म संन्यस्तव्यम्’’ (मोक्षार्थिना) sakaLakarmakShayalakShaN mokShaatIndriy pad, temAn je anant sukh tene upAdey anubhave chhe evo chhe je koI jIv teNe (तत् इदं) te ja karma je pahelAn ja kahyun hatun, (समस्तम् अपि) jeTalunshubhakriyArUp-ashubhakriyArUp, antarjalparUp- bahirjalparUp ityAdi karatUtarUp (कर्म) kriyA athavA gnAnAvaraNAdi pudgalano pinD,


Page 95 of 269
PDF/HTML Page 117 of 291
single page version

ashuddha rAgAdirUp jIvanA pariNAmevun karma te (संन्यस्तव्यम्) jIvasvarUpanun ghAtak chhe em jANIne AmUlAgra (samagra) tyAjya chhe. ‘‘तत्र संन्यस्ते सति’’ te saghaLAy karmano tyAg thatAn ‘‘पुण्यस्य वा पापस्य वा का कथा’’ puNyano ke pApano sho bhed rahyo? bhAvArtha Am chhe kesamasta karmajAti hey chhe, puNya-pApanA vivaraNanI shI vAt rahI? ‘‘किल’’ A vAt nishchayathI jANo, puNyakarma bhalun evI bhrAnti na karo. ‘‘ज्ञानं मोक्षस्य हेतुः भवन् स्वयं धावति’’ (ज्ञानं) gnAn arthAt AtmAnun shuddhachetanArUp pariNaman (मोक्षस्य) mokShanun arthAt sakaL-karmakShayalakShaN evI avasthAnun (हेतुः भवन्) kAraN thatun thakun (स्वयं धावति) svayam doDe chhe evun sahaj chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem sUryano prakAsh thatAn sahaj ja andhakAr maTe chhe, tem jIv shuddhachetanArUp pariNamatAn sahaj ja samasta vikalpo maTe chhe, gnAnAvaraNAdi karma akarmarUp pariName chhe, rAgAdi ashuddha pariNAm maTe chhe. kevun chhe gnAn? ‘‘नैष्कर्म्यप्रतिबद्धम्’’ nirvikalpasvarUp chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘उद्धतरसं’’ pragaTapaNe chaitanyasvarUp chhe. shAthI mokShanun kAraN thAy chhe? ‘‘सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनात्’’ (सम्यक्त्व) jIvanA guN samyagdarshan, (आदि) samyaggnAn, samyakchAritra evA chhe je (निजस्वभाव) jIvanA kShAyik guN temanA (भवनात्) pragaTapaNAne lIdhe. bhAvArtha Am chhekoI AshankA karashe ke mokShamArga samyagdarshan-gnAn-chAritra e traNe maLIne chhe, ahIn gnAnamAtra mokShamArga kahyo te kaI rIte kahyo? tenun samAdhAn Am chhe ke shuddhasvarUp gnAnamAn samyagdarshan, samyakchAritra sahaj ja garbhit chhe, tethI doSh to kAI nathI, guN chhe. 10109.

(shArdUlavikrIDit)
यावत्पाकमुपैति कर्मविरतिर्ज्ञानस्य सम्यङ् न सा
कर्मज्ञानसमुच्चयोऽपि विहितस्तावन्न काचित्क्षतिः
किंत्वत्रापि समुल्लसत्यवशतो यत्कर्म बन्धाय तन्
मोक्षाय स्थितमेकमेव परमं ज्ञानं विमुक्तं स्वतः
।।११-११०।।

khanDAnvay sahit arthaahIn koI bhrAnti karashe ke mithyAdraShTinun yatipaNun kriyArUp chhe, te bandhanun kAraN chhe, samyagdraShTinun chhe je yatipaNun shubh


Page 96 of 269
PDF/HTML Page 118 of 291
single page version

kriyArUp, te mokShanun kAraN chhe; kAraN ke anubhavgnAn tathA dayA-vrat-tap- sanyamarUp kriyA banne maLIne gnAnAvaraNAdi karmano kShay kare chhe. AvI pratIti keTalAk agnAnI jIvo kare chhe. tyAn samAdhAn Am chhe kejeTalI shubh-ashubh kriyA, bahirjalparUp vikalpa athavA antarjalparUp athavA dravyonA vichArarUp athavA shuddhasvarUpano vichAr ityAdi samasta, karmabandhanun kAraN chhe. AvI kriyAno Avo ja svabhAv chhe, samyagdraShTi-mithyAdraShTino evo bhed to kAI nathI; evA karatUtathI (kRutyathI) evo bandh chhe, shuddhasvarUp pariNamanamAtrathI mokSha chhe. joke ek ja kALamAn samyagdraShTi jIvane shuddha gnAn paN chhe, kriyArUp pariNAm paN chhe, topaN kriyArUp chhe je pariNAm tenAthI ekalo bandh thAy chhe, karmano kShay ek anshamAtra paN thato nathI. Avun vastunun svarUp chhe, sahAro kono? te ja kALe shuddhasvarUp-anubhavgnAn paN chhe, te ja kALe gnAnathI karmakShay thAy chhe, ek anshamAtra paN bandh thato nathI. vastunun evun ja svarUp chhe. Avun jem chhe tem kahe chhe‘‘तावत्कर्मज्ञानसमुच्चयः अपि विहितः’’ (तावत्) tyAn sudhI (कर्म) kriyArUp pariNAm ane (ज्ञान) Atmadravyanun shuddhatvarUp pariNaman, temanun (समुच्चयः) ek jIvamAn ek ja kALe astitvapaNun chhe, (अपि विहितः) evun paN chhe; parantu ek visheSh‘‘काचित् क्षतिः न’’ (काचित्) koI paN (क्षतिः) hAni (न) nathI. bhAvArtha Am chhe keek jIvamAn ek ja kALe gnAn-kriyA banne kaI rIte hoy chhe? samAdhAn Am chhe keviruddha to kAI nathI. keTalAk kAL sudhI banne hoy chhe, evo ja vastuno pariNAm chhe; parantu virodhI jevAn lAge chhe, chhatAn paN potapotAnA svarUpe chhe, virodh to karatAn nathI. eTalA kAL sudhI jem chhe tem kahe chhe‘‘यावत् ज्ञानस्य सा कर्मविरतिः सम्यक् पाकं न उपैति’’ (यावत्) jeTalo kAL (ज्ञानस्य) AtmAnA mithyAtvarUp vibhAvapariNAm maTyA chhe, Atmadravya shuddha thayun chhe, tene (सा) pUrvokta (कर्म) kriyAno (विरतिः) tyAg (सम्यक् पाकं न उपैति) barAbar paripakvatAne pAmato nathI arthAt kriyAno mULathI vinAsh thayo nathI. bhAvArtha Am chhe kejyAn sudhI ashuddha pariNaman chhe tyAn sudhI jIvanun vibhAvapariNaman chhe. te vibhAvapariNamananun antarang nimitta chhe, bahirang nimitta chhe. vivaraN antarang nimitta jIvanI vibhAvarUp pariNamanashakti, bahirang nimitta chhe mohanIyakarmarUp pariNamelo pudgalapinDano uday. te mohanIyakarma be prakAranun


Page 97 of 269
PDF/HTML Page 119 of 291
single page version

chhe ek mithyAtvarUp chhe, bIjun chAritramoharUp chhe. jIvano vibhAvapariNAm paN be prakArano chhe jIvano ek samyakatvaguN chhe te ja vibhAvarUp thaIne mithyAtvarUp pariName chhe, tenA prati bahirang nimitta chhe mithyAtvarUp pariNamelo pudgalapinDano uday; jIvano ek chAritraguN chhe te ja vibhAvarUp pariNamato thako viShayakaShAyalakShaN chAritramoharUp pariName chhe, tenA prati bahirang nimitta chhe chAritramoharUp pariNamelo pudgalapinDano uday. visheSh Am chhe keupashamano, kShapaNano kram Avo chhe pahelAn mithyAtvakarmano upasham thAy chhe athavA kShapaN thAy chhe; tenA pachhI chAritramohakarmano upasham thAy chhe athavA kShapaN thAy chhe. tethI samAdhAn Am chhekoI Asannabhavya jIvane kALalabdhi prApta thavAthI mithyAtvarUp pudgalapinD-karma upashame chhe athavA kShapaN thAy chhe. Am thatAn jIv samyaktvaguNarUp pariName chhe, te pariNaman shuddhatArUp chhe. te ja jIv jyAn sudhImAn kShapakashreNI par chaDashe tyAn sudhI chAritramohakarmano uday chhe, te uday hotAn jIv paN viShayakaShAyarUp pariName chhe, te pariNaman rAgarUp chhe, ashuddharUp chhe. tethI koI kALamAn jIvane shuddhapaNun-ashuddhapaNun ek ja samaye ghaTe chhe, viruddha nathI.

‘‘किन्तु’’ koI visheSh chhe, te visheSh jem chhe tem kahe chhe‘‘अत्र अपि’’

ek ja jIvane ek ja kALe shuddhapaNun-ashuddhapaNun joke hoy chhe topaN potapotAnun kArya kare chhe. ‘‘यत् कर्म अवशतः बन्धाय समुल्लसति’’ (यत्) jeTalI (कर्म) dravyarUp- bhAvarUpantarjalpa-bahirjalpasUkShma-sthULarUp kriyA, (अवशतः) samyagdraShTi puruSh sarvathA kriyAthI virakta hovA chhatAn chAritramohanA udaye balAtkAre thAy chhe te (बन्धाय समुल्लसति)jeTalI kriyA chhe teTalIgnAnAvaraNAdi karmabandh kare chhe, samvar- nirjarA anshamAtra paN karatI nathI. ‘‘तत् एकम् ज्ञानं मोक्षाय स्थितम्’’ (तत्) pUrvokta (एकम् ज्ञानं) ek gnAn arthAt ek shuddha chaitanyaprakAsh (मोक्षाय स्थितम्) gnAnAvaraNAdi karmakShayanun nimitta chhe. bhAvArtha Am chhe keek jIvamAn shuddhapaNun- ashuddhapaNun ek ja kALe hoy chhe, parantu jeTalA anshe shuddhapaNun chhe teTalA anshe karma-kShapaN chhe, jeTalA anshe ashuddhapaNun chhe teTalA anshe karmabandh thAy chhe. ek ja kALe banne kArya thAy chhe. ‘‘एव’’ Am ja chhe, sandeh karavo nahi. kevun chhe shuddha gnAn? ‘‘परमं’’ sarvotkRuShTa chhepUjya chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्वतः विमुक्तं’’ traNe kAL samasta paradravyothI bhinna chhe. 11110.


Page 98 of 269
PDF/HTML Page 120 of 291
single page version

(shArdUlavikrIDit)
मग्नाः कर्मनयावलम्बनपरा ज्ञानं न जानन्ति यन्
मग्ना ज्ञाननयैषिणोऽपि यदतिस्वच्छन्दमन्दोद्यमाः
विश्वस्योपरि ते तरन्ति सततं ज्ञानं भवन्तः स्वयं
ये कुर्वन्ति न कर्म जातु न वशं यान्ति प्रमादस्य च
।।१२-१११।।

khanDAnvay sahit artha‘‘कर्मनयावलम्बनपराः मग्नाः’’ (कर्म) anek prakAranI kriyA, evo chhe (नय) pakShapAt, tenun (अवलम्बन)kriyA mokShamArga chhe em jANIne kriyAnunpratipAlan, temAn (पराः) tatpar chhe je koI agnAnI jIvo te paN (मग्नाः) pANInA pUramAn DUbelA chhe. bhAvArtha Am chhe ke sansAramAn bhaTakashe, mokShanA adhikArI nathI. shA kAraNathI DUbelA chhe? ‘‘यत् ज्ञानं न जानन्ति’’ (यत्) kAraN ke (ज्ञानं) shuddha chaitanyavastuno (न जानन्ति) pratyakShapaNe AsvAd karavAne samartha nathI, kriyAmAtra mokShamArga em jANIne kriyA karavAne tatpar chhe. ‘‘ज्ञाननयैषिणः अपि मग्नाः’’ (ज्ञान) shuddha chaitanyaprakAsh, teno (नय) pakShapAt, tenA (एषिणः) abhilAShI chhe, [bhAvArtha Am chhe keshuddha svarUpano anubhav to nathI, parantu pakShamAtra bole chhe;] (अपि) evA jIvo paN (मग्नाः) sansAramAn DUbelA ja chhe. shA kAraNathI DUbelA ja chhe? ‘‘यत् अतिस्वच्छन्दमन्दोद्यमाः’’ (यत्) kAraN ke (अतिस्वच्छन्द) ghaNun ja svechchhA-chArapaNun chhe evA chhe, (मन्दोद्यमाः) shuddha chaitanyasvarUpano vichAramAtra paN karatA nathI. evA chhe je koI temane mithyAdraShTi jANavA. ahIn koI AshankA kare chhe ke shuddha svarUpano anubhav mokShamArga evI pratIti karatAn mithyAdraShTipaNun kem hoy chhe? samAdhAn Am chhevastunun svarUp evun chhe ke je kALe shuddha svarUpano anubhav thAy chhe te kALe ashuddhatArUp chhe jeTalI bhAv-dravyarUp kriyA teTalI sahaj ja maTe chhe. mithyAdraShTi jIv evun mAne chhe ke jeTalI kriyA chhe te jevI chhe tevI ja rahe chhe, shuddhasvarUp-anubhav mokShamArga chhe; parantu vastunun svarUp evun to nathI. tethI je evun mAne chhe te jIv mithyAdraShTi chhe, vachanamAtrathI kahe chhe ke shuddhasvarUp-anubhav mokShamArga chhe; evun kahevAthI kAryasiddhi to kAI nathI.