Page 179 of 269
PDF/HTML Page 201 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अतः प्रमादिनः हताः’’ (अतः प्रमादिनः) shuddha- svarUpanI prAptithI bhraShTa chhe je jIv, teo (हताः) mokShamArganA adhikArI nathI; evA mithyAdraShTi jIvono dhikkAr karyo chhe. kevA chhe? ‘‘सुखासीनतां गताः’’ karmanA udaye prApta je bhogasAmagrI, temAn sukhanI vAnchhA kare chhe. ‘‘चापलम् प्रलीनं’’ (चापलम्) rAgAdi ashuddha pariNAmothI thAy chhe sarva pradeshomAn AkuLatA (प्रलीनं) te paN hey karI. ‘‘आलम्बनम् उन्मूलितम्’’ (आलम्बनम्) buddhipUrvak gnAn karatAn thakAn jeTalun bhaNavun, vichAravun, chintavavun, smaraN karavun ityAdi chhe te (उन्मूलितम्) mokShanun kAraN nathI em jANIne hey TharAvyun chhe. ‘‘आत्मनि एव चित्तम् आलानितं’’ (आत्मनि एव) shuddhasvarUpamAn ekAgra thaIne (चित्तम् आलानितं) manane bAndhyun chhe. Avun kArya je rIte thayun te rIt kahe chhe — ‘‘आसम्पूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः’’ (आसम्पूर्णविज्ञान) nirAvaraN kevaLagnAnano (घन) samUh je Atmadravya, tenI (उपलब्धेः) pratyakShapaNe prApti thavAthI. 9-188.
तत्राप्रतिक्रमणमेव सुधा कुतः स्यात् ।
किं नोर्ध्वमूर्ध्वमधिरोहति निष्प्रमादः ।।१० – १८९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तत् जनः किं प्रमाद्यति’’ (तत्) te kAraNathI (जनः) jan arthAt samasta sansArI jIvarAshi (किं प्रमाद्यति) kem pramAd kare chhe? bhAvArtha Am chhe ke — kRupAsAgar chhe sUtranA kartA AchArya, te em kahe chhe ke nAnA prakAranA vikalpo karavAthI sAdhyasiddhi to nathI. kevo chhe nAnA prakAranA vikalpo karanAro jan? ‘‘अधः अधः प्रपतन्’’ jem jem adhik kriyA kare chhe, adhik adhik vikalpa kare chhe, tem tem anubhavathI bhraShTathI bhraShTa thAy chhe. te kAraNathI ‘‘जनः ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वम् किं न अधिरोहति’’ (जनः) jan arthAt samasta sansArI jIvarAshi (ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वम्) nirvikalpathI nirvikalpa anubhavarUp (किं न अधिरोहति) kem pariNamato nathI? kevo chhe jan? ‘‘निःप्रमादः’’ nirvikalpa chhe. kevo chhe nirvikalpa anubhav? ‘‘यत्र
Page 180 of 269
PDF/HTML Page 202 of 291
single page version
प्रतिक्रमणम् विषं एव प्रणीतं’’ (यत्र) jemAn (प्रतिक्रमणम्) paThan-pAThan, smaraN, chintan, stuti, vandanA ityAdi anek kriyArUp vikalpo (विषं एव प्रणीतं) viSh samAn kahyA chhe, ‘‘तत्र अप्रतिक्रमणम् सुधाकुटः एव स्यात्’’ (तत्र) te nirvikalpa anubhavamAn (अप्रतिक्रमणम्) na bhaNavun, na bhaNAvavun, na vandavun, na nindavun evo bhAv (सुधाकुटः एव स्यात्) amRutanA nidhAn samAn chhe. bhAvArtha Am chhe ke — nirvikalpa anubhav sukharUp chhe, tethI upAdey chhe; nAnA prakAranA vikalpo AkuLatArUp chhe, tethI hey chhe. 10-189.
कषायभरगौरवादलसता प्रमादो यतः ।
मुनिः परमशुद्धतां व्रजति मुच्यते वाऽचिरात् ।।११-१९०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अलसः प्रमादकलितः शुद्धभावः कथं भवति’’ (अलसः) anubhavamAn shithil chhe evo jIv, [vaLI kevo chhe?] (प्रमादकलितः) nAnA prakAranA vikalpothI sanyukta chhe evo jIv, (शुद्धभावः कथं भवति) shuddhopayogI kyAthi hoy? arthAt nathI hoto. ‘‘यतः अलसता प्रमादः कषायभरगौरवात्’’ (यतः) kAraN ke (अलसता) anubhavamAn shithilatA (प्रमादः) nAnA prakAranA vikalpa chhe. shA kAraNathI thAy chhe? (कषाय) rAgAdi ashuddha pariNatinA (भर) udayanA (गौरवात्) tIvrapaNAthI thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke — je jIv shithil chhe, vikalpa kare chhe, te jIv shuddha nathI; kAraN ke shithilapaNun, vikalpapaNun ashuddhapaNAnun mUL chhe. ‘‘अतः मुनिः परमशुद्धतां व्रजति च अचिरात् मुच्यते’’ (अतः) A kAraNathI (मुनिः) muni arthAt samyagdraShTi jIv (परमशुद्धतां व्रजति) shuddhopayogapariNatirUp pariName chhe (च) evo thato thako (अचिरात् मुच्यते) te ja kALe karmabandhathI mukta thAy chhe. kevo chhe muni? ‘‘स्वभावे नियमितः भवन्’’ (स्वभावे) svabhAvamAn arthAt shuddha svarUpamAn (नियमितः भवन्) ekAgrapaNe magna thato thako. kevo chhe svabhAv? ‘‘स्वरसनिर्भरे’’ (स्वरस) chetanAguNathI (निर्भरे) paripUrNa chhe. 11-190.
Page 181 of 269
PDF/HTML Page 203 of 291
single page version
स्वद्रव्ये रतिमेति यः स नियतं सर्वापराधच्युतः ।
च्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा शुद्धो भवन्मुच्यते ।।१२-१९१।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सः मुच्यते’’ (सः) samyagdraShTi jIv (मुच्यते) sakaL karmono kShay karI atIndriyasukhalakShaN mokShane prApta thAy chhe. kevo chhe? ‘‘शुद्धः भवन्’’ rAg-dveSh-moharUp ashuddha pariNatithI bhinna thato thako. vaLI kevo chhe? ‘‘स्वज्योतिरच्छोच्छलच्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा’’ (स्वज्योतिः) dravyanA svabhAvaguNarUp, (अच्छ) nirmaL, (उच्छलत्) dhArApravAharUp pariNamanashIl evo je (चैतन्य) chetanAguN, te-rUp je (अमृत) atIndriy sukh, tenA (पूर) pravAhathI (पूर्ण) tanmay chhe (महिमा) mAhAtmya jenun, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘नित्यम् उदितः’’ sarva kAL atIndriy sukhasvarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘नियतं सर्वापराधच्युतः’’ (नियतं) avashya (सर्वापराध) jeTalA sUkShma-sthUlarUp rAg-dveSh-mohapariNAmo, temanAthI (च्युतः) sarva prakAre rahit chhe. shun karato thako Avo thAy chhe? ‘‘बन्धध्वंसम् उपेत्य’’ (बन्ध) gnAnAvaraNAdi pudgalakarmanA bandharUp paryAyanI (ध्वंसम्) sattAnA nAsharUp (उपेत्य) avasthAne pAmIne. vaLI shun karato thako Avo thAy chhe? ‘‘तत् समग्रं परद्रव्यं स्वयं त्यक्त्वा’’ dravyakarma-bhAvakarma-nokarmasAmagrInun mULathI mamatva svayam chhoDIne. kevun chhe paradravya? ‘‘अशुद्धिविधायि’’ ashuddha pariNatine bAhyarUp nimittamAtra chhe. ‘‘किल’’ nishchayathI. ‘‘यः स्वद्रव्ये रतिम् एति’’ (यः) je samyagdraShTi jIv (स्वद्रव्ये) shuddha chaitanyamAn (रतिम् एति) rat thayo chhe arthAt nirvikalpa anubhavathI UpajelA sukhamAn magnapaNAne prApta thayo chhe. bhAvArtha Am chhe ke sarva ashuddhapaNun maTatAn thAy chhe shuddhapaNun, tenA sahArAno chhe shuddha chidrUpano anubhav, evo mokShamArga chhe. 12-191.
Page 182 of 269
PDF/HTML Page 204 of 291
single page version
न्नित्योद्योतस्फु टितसहजावस्थमेकान्तशुद्धम् ।
पूर्णं ज्ञानं ज्वलितमचले स्वस्य लीनं महिम्नि ।।१३-१९२।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘एतत् पूर्णं ज्ञानं ज्वलितम्’’ (एतत्) e pramANe je kahyun chhe te, (पूर्णं ज्ञानं) samasta karmamaLakalankano vinAsh thatAn, jIvadravya jevun hatun anant guNe birAjamAn, tevu (ज्वलितम्) pragaT thayun. kevun pragaT thayun? ‘‘मोक्षम् कलयत्’’ (मोक्षम्) jIvanI je nikarmarUp avasthA, (कलयत्) te avasthArUp pariNamatun thakun. kevo chhe mokSha? ‘‘अक्षय्यम्’’ AgAmI anant kAL paryanta avinashvar chhe, (अतुलं) upamA rahit chhe. shA kAraNathI pragaT thayun? ‘‘बन्धच्छेदात्’’ (बन्ध) gnAnAvaraNAdi ATh karmanA (छेदात्) mUL sattAthI nAsh dvArA. kevun chhe shuddha gnAn (arthAt jIvadravya)? ‘‘नित्योद्योतस्फु टितसहजावस्थम्’’ (नित्योद्योत) shAshvat prakAshathI (स्फु टित) pragaT thayun chhe (सहजावस्थम्) anant guNe birAjamAn shuddha jIvadravya jene, evun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘एकान्तशुद्धम्’’ sarvathA prakAre shuddha chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अत्यन्तगम्भीरधीरं’’ (अत्यन्तगम्भीर) anant guNe birAjamAn evun chhe, (धीरं) sarva kAL shAshvat chhe. shA kAraNathI? ‘‘एकाकारस्वरसभरतः’’ (एकाकार) ekarUp thayelAn (स्वरस) anant gnAn, anant darshan, anant sukh ane anant vIryanA (भरतः) atishayanA kAraNe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्वस्य अचले महिम्नि लीनं’’ (स्वस्य अचले महिम्नि) potAnA niShkampa pratApamAn (लीनं) magnarUp chhe. bhAvArtha Am chhe ke — sakaLakarmakShayalakShaN mokShamAn Atmadravya svAdhIn chhe, anyatra chaturgatimAn jIv parAdhIn chhe. mokShanun svarUp kahyun. 13-192.
Page 183 of 269
PDF/HTML Page 205 of 291
single page version
दूरीभूतः प्रतिपदमयं बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः ।
ष्टंकोत्कीर्णप्रकटमहिमा स्फू र्जति ज्ञानपुञ्जः ।।१-१९३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अयं ज्ञानपुञ्जः स्फू र्जति’’ (अयं) A vidyamAn (ज्ञानपुञ्जः) gnAnapunj arthAt shuddha jIvadravya (स्फू र्जति) pragaT thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke ahInthI sharU karIne jIvanun jevun shuddha svarUp chhe tevun kahe chhe. kevo chhe gnAnapunj? ‘‘टङ्कोत्कीर्णप्रकटमहिमा’’ (टङ्कोत्कीर्ण) sarva kAL ekarUp evo chhe (प्रकट) svAnubhavagochar (महिमा) svabhAv jeno, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘स्वरसविसरापूर्णपुण्याचलार्चिः’’ (स्वरस) shuddha gnAnachetanAnA (विसर) anant anshabhedathI (आपूर्ण) sampUrNa evun chhe (पुण्य) nirAvaraN jyotirUp (अचल) nishchaL (अर्चिः) prakAshasvarUp jenun, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘शुद्धः शुद्धः’’ shuddha-shuddha chhe, arthAt be vAr shuddha kahevAthI ghaNo ja vishuddha chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः प्रतिपदम् दूरीभूतः’’ (बन्ध) bandh arthAt gnAnAvaraNAdi karmapinD sAthe sambandharUp ekakShetrAvagAh ane (मोक्ष) mokSha arthAt sakaL karmano nAsh thatAn jIvanA svarUpanun pragaTapaNun, – evA (प्रक्ऌप्तेः) je be vikalpo, temanAthI (प्रतिपदम्) ekendriyathI mAnDIne panchendriyaparyAyarUpe jyAn chhe tyAn (दूरीभूतः) ghaNo ja bhinna chhe. bhAvArtha Am chhe ke ekendriyathI mAnDIne panchendriy sudhI jIvadravya jyAn tyAn, dravyasvarUpanA vichAranI apekShAe, bandh evA
Page 184 of 269
PDF/HTML Page 206 of 291
single page version
ane mukta evA vikalpathI rahit chhe; dravyanun svarUp jevun chhe tevun ja chhe. shun karatun thakun jIvadravya (arthAt gnAnapunj) evun chhe? ‘‘अखिलान् कर्तृभोक्त्रादिभावान् सम्यक् प्रलयम् नीत्वा’’ (अखिलान्) gaNanA karatAn anant chhe evA je (कर्तृ) ‘jIv kartA chhe’ evo vikalpa, (भोक्तृ) ‘jIv bhoktA chhe’ evo vikalpa, (आदिभावान्) ityAdi anant bhed temano (सम्यक्) mULathI (प्रलयम् नीत्वा) vinAsh karIne. Am kahe chhe. 1-193.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अस्य चितः कर्तृत्वं न स्वभावः’’ (अस्य चितः) chaitanyamAtrasvarUp jIvano, (कर्तृत्वं) gnAnAvaraNAdi karmane kare athavA rAgAdi pariNAmane kare evo (न स्वभावः) sahajano guN nathI; [draShTAnta kahe chhe — ] ‘‘वेदयितृत्ववत्’’ jem jIv karmano bhoktA paN nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jo jIvadravya karmanun bhoktA hoy to kartA hoy; te to bhoktA paN nathI, tethI kartA paN nathI. ‘‘अयं कर्ता अज्ञानात् एव’’ (अयं) A ja jIv (कर्ता) rAgAdi ashuddha pariNAmane kare chhe evun paN chhe te shA kAraNathI? (अज्ञानात् एव) karmajanit bhAvamAn Atmabuddhi evo chhe je mithyAtvarUp vibhAvapariNAm, tenA kAraNe jIv kartA chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jIvavastu rAgAdi vibhAvapariNAmanI kartA chhe evo jIvano svabhAvaguN nathI, parantu ashuddharUp vibhAvapariNati chhe. ‘‘तदभावात् अकारकः’’ (तदभावात्) mithyAtva-rAg-dveSharUp vibhAvapariNati maTe chhe, te maTatAn (अकारकः) jIv sarvathA akartA thAy chhe. 2-194.
अकर्ता जीवोऽयं स्थित इति विशुद्धः स्वरसतः स्फु रच्चिज्ज्योतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः ।
तथाप्यस्यासौ स्याद्यदिह किल बन्धः प्रकृतिभिः स खल्वज्ञानस्य स्फु रति महिमा कोऽपि गहनः ।।३-१९५।।
Page 185 of 269
PDF/HTML Page 207 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अयं जीवः अकर्ता इति स्वरसतः स्थितः’’ (अयं जीवः) vidyamAn chhe je chaitanyadravya te (अकर्ता) gnAnAvaraNAdinun athavA rAgAdi ashuddha pariNAmanun kartA nathI (इति) evun sahaj (स्वरसतः स्थितः) svabhAvathI anAdinidhan em ja chhe. kevun chhe? ‘‘विशुद्धः’’ dravyanI apekShAe dravyakarma-bhAv- karma-nokarmathI bhinna chhe. ‘‘स्फु रच्चिज्ज्योतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः’’ (स्फु रत्) prakAsharUp evA (चिज्ज्योतिर्भिः) chetanAguN dvArA (छुरित) pratibimbit chhe (भुवनाभोगभवनः) anant dravya potAnA atIt-anAgat-vartamAn samasta paryAyo sahit jemAn, evun chhe. ‘‘तथापि किल इह अस्य प्रकृतिभिः यत् असौ बन्धः स्यात्’’ (तथापि) shuddha chhe jIvadravya topaN (किल) nishchayathI (इह) sansAr-avasthAmAn (अस्य) jIvane (प्रकृतिभिः) gnAnAvaraNAdi karmarUp (यत् असौ बन्धः स्यात्) je kAI bandh thAy chhe ‘‘सः खलु अज्ञानस्य कः अपि महिमा स्फु रति’’ (सः) te (खलु) nishchayathI (अज्ञानस्य कः अपि महिमा स्फु रति) mithyAtvarUp vibhAvapariNamanashaktino koI evo ja svabhAv chhe. kevo chhe? ‘‘गहनः’’ asAdhya chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jIvadravya sansAr-avasthAmAn vibhAvarUp mithyAtva-rAg-dveSh-mohapariNAmarUp pariNamyun chhe, tethI jevun pariNamyun chhe tevA bhAvonun kartA thAy chhe — ashuddha bhAvonun kartA thAy chhe. ashuddha bhAvo maTatAn jIvano svabhAv akartA chhe. 3-195.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अस्य चितः भोक्तृत्वं स्वभावः न स्मृतः’’ (अस्य चितः) chetanadravyano (भोक्तृत्वं) bhoktApaNun — gnAnAvaraNAdi karmanA phaLano athavA sukhadukharUp karmaphaLachetanAno athavA rAgAdi ashuddha pariNAmarUp karmachetanAno bhoktA jIv chhe — evo (स्वभावः) svabhAv arthAt jIvadravyano sahaj guN evun to (न स्मृतः) gaNadharadeve kahyun nathI; jIvano bhoktA svabhAv nathI em kahyun chhe; [draShTAnta kahe chhe — ] ‘‘कर्तृत्ववत्’’ jem jIvadravya karmanun kartA paN nathI tem. ‘‘अयं जीवः भोक्ता’’ A ja jIvadravya potAnA sukhadukharUp pariNAmane bhogave chhe evun
Page 186 of 269
PDF/HTML Page 208 of 291
single page version
paN chhe. te shA kAraNathI? ‘‘अज्ञानात् एव’’ anAdithI karmano sanyog chhe, tethI mithyAtva-rAg-dveSharUp ashuddha vibhAve pariNamyun chhe, te kAraNe bhoktA chhe. ‘‘तदभावात् अवेदकः’’ mithyAtvarUp vibhAvapariNAmano nAsh thatAn jIvadravya sAkShAt abhoktA chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jem jIvadravyanun anantachatuShTay svarUp chhe tem karmanun kartApaNun-bhoktApaNun svarUp nathI, karmanI upAdhithI vibhAvarUp — ashuddha pariNatirUp vikAr chhe, tethI vinAshik chhe. te vibhAvapariNatino vinAsh thatAn jIv akartA chhe, abhoktA chhe. have mithyAdraShTi jIv dravyakarmano athavA bhAvakarmano kartA chhe, samyagdraShTi kartA nathI em kahe chhe. 4-196.
ज्ञानी तु प्रकृतिस्वभावविरतो नो जातुचिद्वेदकः ।
शुद्धैकात्ममये महस्यचलितैरासेव्यतां ज्ञानिता ।।५-१९७।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘निपुणैः अज्ञानिता त्यज्यतां’’ (निपुणैः) samyagdraShTi jIvoe (अज्ञानिता) paradravyamAn AtmabuddhirUp mithyAtvapariNati (त्यज्यतां) je rIte maTe te rIte sarvathA maTADavAyogya chhe. kevA chhe samyagdraShTi jIvo? ‘‘महसि अचलितैः’’ shuddha chidrUpanA anubhavamAn akhanD dhArArUp magna chhe. kevo chhe shuddha chidrUpano anubhav? ‘‘शुद्धैकात्ममये’’ (शुद्ध) samasta upAdhithI rahit evun je (एकात्म) ekalun jIvadravya (मये) te-svarUp chhe. bIjun shun karavAnun chhe? ‘‘ज्ञानिता आसेव्यतां’’ shuddha vastunA anubhavarUp — samyaktvapariNatirUp sarva kAL rahevun te upAdey chhe. shun jANIne evo thAy? ‘‘इति एवं नियमं निरूप्य’’ (इति) je prakAre kahe chhe (एवं नियमं) evA vastusvarUp pariNamananA nishchayane (निरूप्य) avadhArIne. te vastunun svarUp kevun? ‘‘अज्ञानी नित्यं वेदकः भवेत्’’ (अज्ञानी) mithyAdraShTi jIv (नित्यं) sarva kALe (वेदकः भवेत्) dravyakarmano, bhAvakarmano bhoktA thAy chhe evo nishchay chhe; mithyAtvanun pariNaman evun ja chhe. kevo chhe agnAnI? ‘‘प्रकृतिस्वभावनिरतः’’ (प्रकृति)
Page 187 of 269
PDF/HTML Page 209 of 291
single page version
gnAnAvaraNAdi ATh karmano (स्वभाव) uday thatAn nAnA prakAranAn chaturgatisharIr, rAgAdibhAv, sukhadukhapariNati ityAdimAn (निरतः) potApaNun jANI ekatvabuddhirUp pariNamyo chhe. ‘‘तु ज्ञानी जातु वेदकः नो भवेत्’’ (तु) mithyAtva maTatAn evun paN chhe ke (ज्ञानी) samyagdraShTi jIv (जातु) kadAchit (वेदकः नो भवेत्) dravyakarmano, bhAvakarmano bhoktA thato nathI; Avun vastunun svarUp chhe. kevo chhe gnAnI? ‘‘प्रकृतिस्वभावविरतः’’ (प्रकृति) karmanA (स्वभाव) udayanA kAryamAn (विरतः) hey jANIne chhUTI gayun chhe svAmitvapaNun jene, evo chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvane samyaktva thatAn ashuddhapaNun maTyun chhe, tethI bhoktA nathI. 5-197.
जानाति केवलमयं किल तत्स्वभावम् ।
च्छुद्धस्वभावनियतः स हि मुक्त एव ।।६-१९८।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञानी कर्म न करोति च न वेदयते’’ (ज्ञानी) samyagdraShTi jIv (कर्म न करोति) rAgAdi ashuddha pariNAmono kartA nathI (च) ane (न वेदयते) sukhadukh ityAdi ashuddha pariNAmono bhoktA nathI. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘किल अयं तत्स्वभावम् इति केवलम् जानाति’’ (किल) nishchayathI (अयं) je sharIr, bhog, rAgAdi, sukhadukh ityAdi chhe te samasta (तत्स्वभावम्) karmano uday chhe, jIvanun svarUp nathI — (इति केवलम् जानाति) evun samyagdraShTi jIv jANe chhe, parantu svAmitvarUp pariNamato nathI. ‘‘हि सः मुक्तः एव’’ (हि) te kAraNathI (सः) samyagdraShTi jIv (मुक्तः एव) jevA nirvikAr siddha chhe tevo chhe. kevo chhe samyagdraShTi jIv? ‘‘परं जानन्’’ jeTalI chhe paradravyanI sAmagrI teno gnAyakamAtra chhe, mithyAdraShTinI jem svAmIrUp nathI. vaLI kevo chhe? ‘‘शुद्धस्वभावनियतः’’ (शुद्धस्वभाव) shuddha chaitanyavastumAn (नियतः) AsvAdarUp magna chhe. shA kAraNathI? ‘‘करणवेदनयोः अभावात्’’ (करण) karmanun karavun, (वेदन) karmano bhog, – evA bhAv (अभावात्)
Page 188 of 269
PDF/HTML Page 210 of 291
single page version
samyagdraShTi jIvane maTyA chhe te kAraNathI. bhAvArtha Am chhe ke mithyAtva sansAr chhe; mithyAtva maTatAn jIv siddhasadrash chhe. 6-198.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तेषां मोक्षः न’’ (तेषां) evA mithyAdraShTi jIvone (न मोक्षः) karmano vinAsh, shuddha svarUpanI prApti nathI. kevA chhe te jIvo? ‘‘मुमुक्षताम् अपि’’ jainamatAshrit chhe, ghaNun bhaNyA chhe, dravyakriyArUp chAritra pALe chhe, mokShanA abhilAShI chhe topaN temane mokSha nathI. konI jem? ‘‘सामान्यजनवत्’’ jem tApas, yogI, bharaDA ityAdi jIvone mokSha nathI tem. bhAvArtha Am chhe — koI jANashe ke jainamatAshrit chhe, k kvisheSh hashe; parantu visheSh to kAI nathI. kevA chhe te jIvo? ‘‘तु ये आत्मानं कर्तारम् पश्यन्ति’’ (तु) jethI em chhe ke (ये) je koI mithyAdraShTi jIvo (आत्मानं) jIvadravyane (कर्तारम् पश्यन्ति) kartA mAne chhe arthAt te gnAnAvaraNAdi karmane, rAgAdi ashuddha pariNAmane kare chhe, evo jIvadravyano svabhAv chhe — evun mAne chhe, pratIti kare chhe, AsvAde chhe. vaLI kevA chhe? ‘‘तमसा तताः’’ mithyAtvabhAvarUp andhakArathI vyApta chhe, andh thayA chhe. bhAvArtha Am chhe ke — teo mahAmithyAdraShTi chhe ke jeo jIvano svabhAv kartArUp mAne chhe; kAraN ke kartApaNun jIvano svabhAv nathI, vibhAvarUp ashuddha pariNati chhe; te paN paranA sanyogathI chhe, vinAshik chhe. 7-199.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तत् परद्रव्यात्मतत्त्वयोः कर्तृता कुतः’’ (तत्) te kAraNathI (परद्रव्य) gnAnAvaraNAdi karmarUp pudgalano pinD ane (आत्मतत्त्वयोः) shuddha
Page 189 of 269
PDF/HTML Page 211 of 291
single page version
jIvadravya, temane (कर्तृता) ‘jIvadravya pudgalakarmanun kartA, pudgaladravya jIvabhAvanun kartA’ evo sambandh (कुतः) kem hoy? arthAt kAI paN nathI hoto. shA kAraNathI? ‘‘कर्तृकर्मसम्बन्धाभावे’’ (कर्तृ) jIv kartA, (कर्म) gnAnAvaraNAdi karma — evo chhe je (सम्बन्ध) be dravyano ekasambandh, evo (अभावे) dravyano svabhAv nathI te kAraNathI. te paN shA kAraNathI? ‘‘सर्वः अपि सम्बन्धः नास्ति’’ (सर्वः) je koI vastu chhe te (अपि) joke ekakShetrAvagAharUp chhe topaN (सम्बन्धः नास्ति) potapotAnA svarUpe chhe, koI dravya koI dravya sAthe tanmayarUp maLatun nathI, evun vastunun svarUp chhe. tethI jIv pudgalakarmano kartA nathI. 8-200.
सम्बन्ध एव सकलोऽपि यतो निषिद्धः ।
पश्यन्त्वकर्तृ मुनयश्च जनाश्च तत्त्वम् ।।९-२०१।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तत् वस्तुभेदे कर्तृकर्मघटना न अस्ति’’ (तत्) te kAraNathI (वस्तुभेदे) ‘jIvadravya chetanasvarUp, pudgaladravya achetanasvarUp’ evo bhed anubhavatAn, (कर्तृकर्मघटना) ‘jIvadravya kartA, pudgalapinD karma, evo vyavahAr (न अस्ति) sarvathA nathI. to kevo chhe? ‘‘मुनयः जनाः तत्त्वम् अकर्तृ पश्यन्तु’’ (मुनयः जनाः) samyagdraShTi chhe je jIvo te (तत्त्वम्) jIvasvarUpane (अकर्तृ पश्यन्तु) ‘kartA nathI’ evun anubhavo – AsvAdo. shA kAraNathI? ‘‘यतः एकस्य वस्तुनः अन्यतरेण सार्धं सकलोऽपि सम्बन्धः निषिद्धः एव’’ (यतः) kAraN ke (एकस्य वस्तुनः) shuddha jIvadravyanun (अन्यतरेण सार्धं) pudgaladravya sAthe (सकलः अपि) dravyarUp, guNarUp athavA paryAyarUp (सम्बन्धः) ekatvapaNun (निषिद्धः एव) atIt-anAgat-vartamAn kALamAn varjyun chhe. bhAvArtha Am chhe ke anAdinidhan je dravya jevun chhe te tevun ja chhe, anya dravya sAthe maLatun nathI; tethI jIvadravya pudgalakarmanun akartA chhe. 9-201.
Page 190 of 269
PDF/HTML Page 212 of 291
single page version
मज्ञानमग्नमहसो बत ते वराकाः ।
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः ।।१०-२०२।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘बत ते वराकाः कर्म कुर्वन्ति’’ (बत) dukhanI sAthe kahe chhe ke, (ते वराकाः) evo je mithyAdraShTi jIvarAshi te (कर्म कुर्वन्ति) moh- rAg-dveSharUp ashuddha pariNati kare chhe; — kevo chhe? ‘‘अज्ञानमग्नमहसः’’ (अज्ञान) mithyAtvarUp bhAvanA kAraNe (मग्न) AchchhAdavAmAn Avyo chhe (महसः) shuddha chaitanyaprakAsh jeno, evo chhe; — ‘‘तु ये इमम् स्वभावनियमं न कलयन्ति’’ (तु) kAraN ke (ये) je, (इमम् स्वभावनियमं) ‘jIvadravya gnAnAvaraNAdi pudgalapinDanun kartA nathI’ evA vastusvabhAvane (न कलयन्ति) svAnubhavapratyakShapaNe anubhavato nathI. bhAvArtha Am chhe ke — mithyAdraShTi jIvarAshi shuddha svarUpanA anubhavathI bhraShTa chhe, tethI paryAyarat chhe, tethI mithyAtva-rAg-dveSh — ashuddha pariNAmarUp pariName chhe. ‘‘ततः भावकर्मकर्ता चेतनः एव स्वयं भवति, न अन्यः’’ (ततः) te kAraNathI (भावकर्म) mithyAtva-rAg-dveSh — ashuddha chetanArUp pariNAmanun, (कर्ता चेतनः एव स्वयं भवति) vyApya-vyApakarUp pariName chhe evun jIvadravya pote kartA thAy chhe, (न अन्यः) pudgalakarma kartA thatun nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jIv mithyAdraShTi hoto thako jevA ashuddha bhAvorUpe pariName chhe tevA bhAvono kartA thAy chhe — evo siddhAnta chhe. 10-202.
रज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषंगात्कृतिः ।
जीवस्यैव च कर्म तच्चिदनुगं ज्ञाता न यत्पुद्गलः ।।११-२०३।।
Page 191 of 269
PDF/HTML Page 213 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ततः अस्य जीवः कर्ता च तत् चिदनुगं जीवस्य एव कर्म’’ (ततः) te kAraNathI (अस्य) rAgAdi ashuddha chetanApariNAmanun, (जीवः कर्ता) jIvadravya te kALe vyApya-vyApakarUp pariNamatun hovAthI kartA chhe (च) ane (तत्) rAgAdi ashuddha pariNaman, (चिद् – अनुगं) ashuddharUp chhe, chetanArUp chhe tethI, (जीवस्य एव कर्म) te kALe vyApya-vyApakarUp jIvadravya pote pariNamatun hovAthI jIvanun karelun chhe. shA kAraNathI? ‘‘यत् पुद्गलः ज्ञाता न’’ (यत्) kAraN ke (पुद्गलः ज्ञाता न) pudgaladravya chetanArUp nathI, rAgAdi pariNAm chetanArUp chhe tethI jIvano kareloe chhe. kahyo chhe je bhAv tene gADho – pAko kare chhe — ‘‘कर्म अकृतं न’’ (कर्म) rAgAdi ashuddha chetanArUp pariNAm (अकृतं न) anAdinidhan AkAshadravyanI jem svayamsiddha chhe em paN nathI, koIthI karAyelo hoy chhe. evo chhe shA kAraNathI? ‘‘कार्यत्वात्’’ kAraN ke ghaDAnI jem Upaje chhe, vinashe chhe tethI pratIti evI ke karatUtarUp (-kAryarUp) chhe. (च) tathA ‘‘तत् जीवप्रकृत्योः द्वयोः कृतिः न’’ (तत्) rAgAdi ashuddha chetan pariNaman (जीव) chetanadravya ane (प्रकृत्योः) pudgaladravya evAn (द्वयोः) be dravyonun (कृतिः न) karatUt nathI. bhAvArtha Am chhe ke — koI em mAnashe ke jIv tathA karma maLatAn rAgAdi ashuddha chetan pariNAm thAy chhe, tethI banne dravya kartA chhe. samAdhAn Am chhe ke banne dravya kartA nathI, kAraN ke rAgAdi ashuddha pariNAmonun bAhya kAraN — nimittamAtra pudgalakarmano uday chhe, antarang kAraN vyApya-vyApakarUp jIvadravya vibhAvarUp pariName chhe; tethI jIvane kartApaNun ghaTe chhe, pudgalakarmane kartApaNun ghaTatun nathI; kAraN ke ‘‘अज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषङ्गात्’’ (अज्ञायाः) achetanadravyarUp chhe je (प्रकृतेः) gnAnAvaraNAdi dravyakarma, tene (स्वकार्य) potAnA karatUtanA (फल) phaLanA arthAt sukh-dukhanA (भुग्भाव) bhoktApaNAno (अनुषङ्गात्) prasang AvI paDe. bhAvArtha Am chhe ke — je dravya je bhAvanun kartA hoy chhe te, te dravyanun bhoktA paN hoy chhe. Am hotAn rAgAdi ashuddha chetan pariNAm jo jIv-karma bannee maLIne karyA hoy to banne bhoktA thashe; parantu banne bhoktA to nathI. kAraN ke jIvadravya chetan chhe te kAraNe sukh-dukhanun bhoktA hoy em ghaTe chhe, pudgaladravya achetan hovAthI sukh-dukhanun bhoktA ghaTatun nathI. tethI rAgAdi ashuuddha chetanapariNamanano ekalo sansArI jIv kartA chhe, bhoktA paN chhe. vaLI A arthane gADho – pAko kare chhe
Page 192 of 269
PDF/HTML Page 214 of 291
single page version
pudgalakarmanun (कृतिः न) karatUt nathI. bhAvArtha Am chhe ke — koI em mAnashe ke rAgAdi ashuddha chetanapariNAm ekalA pudgalakarmanA karelA chhe. uttar Am chhe ke em paN nathI; kAraN ke, ‘‘अचित्त्वलसनात्’’ anubhav evo Ave chhe ke pudgalakarma achetanadravya chhe, rAgAdi pariNAm ashuddha chetanArUp chhe; tethI achetanadravyanA pariNAm achetanarUp hoy chhe, chetanarUp hotA nathI. te kAraNathI rAgAdi ashuddha pariNAmano kartA sansArI jIv chhe, bhoktA paN chhe. 11-203.
कर्मैव प्रवितर्क्य कर्तृ हतकैः क्षिप्त्वात्मनः कर्तृतां कर्तात्मैष कथञ्चिदित्यचलिता कैश्चिच्छ्रुतिः कोपिता ।
तेषामुद्धतमोहमुद्रितधियां बोधस्य संशुद्धये स्याद्वादप्रतिबंधलब्धविजया वस्तुस्थितिः स्तूयते ।।१२-२०४।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘वस्तुस्थितिः स्तूयते’’ (वस्तु) jIvadravyanI (स्थितिः) sthiti arthAt svabhAvanI maryAdA (स्तूयते) jevI chhe tevI kahe chhe. kevI chhe? ‘‘स्याद्वादप्रतिबन्धलब्धविजया’’ (स्याद्वाद) ‘jIv kartA chhe, akartA paN chhe’ evun anekAntapaNun, tenI (प्रतिबन्ध) sAvadhAnapaNe karavAmAn AvelI sthApanA vaDe (लब्धं) prApta karI chhe (विजया) jIt jeNe, evI chhe. shA mATe kahe chhe? ‘‘तेषां बोधस्य संशुद्धये’’ (तेषाम्) jeo jIvane sarvathA akartA kahe chhe evA mithyAdraShTi jIvonI (बोधस्य संशुद्धये) viparIt buddhine chhoDAvavA mATe jIvanun svarUp sAdhe chhe. kevo chhe te mithyAdraShTi jIvarAshi? ‘‘उद्धतमोहमुद्रितधियां’’ (उद्धत) tIvra udayarUp (मोह) mithyAtvabhAvathI (मुद्रित) AchchhAdit chhe (धियां) shuddhasvarUp-anubhavarUp samyaktvashakti jenI, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एषः आत्मा कथञ्चित् कर्ता इति कैश्चित् श्रुतिः कोपिता’’ (एषः आत्मा) chetanAsvarUpamAtra jIvadravya (कथञ्चित् कर्ता) koI yuktithI ashuddha bhAvanun kartA paN chhe — (इति) e rIte (कैश्चित् श्रुतिः) keTalAk mithyAdraShTi jIvone Avun sAmbhaLavAmAtrathI (कोपिता) atyant krodh Upaje chhe. kevo krodh thAy chhe? ‘‘अचलिता’’
Page 193 of 269
PDF/HTML Page 215 of 291
single page version
‘‘आत्मनः कर्तृतां क्षिप्त्वा’’ (आत्मनः) jIvane (कर्तृतां) potAnA rAgAdi ashuddha bhAvonun kartApaNun (क्षिप्त्वा) sarvathA maTADIne ( – nahIn mAnIne) krodh kare chhe. vaLI kevun mAne chhe? ‘‘कर्म एव कर्तृ इति प्रवितर्क्य’’ (कर्म एव) ekalo gnAnAvaraNAdi karmapinD (कर्तृ) rAgAdi ashuddha pariNAmono potAmAn vyApya-vyApakarUp thaIne kartA chhe (इति प्रवितर्क्य) evun gADhapaNun kare chhe – pratIti kare chhe. te evI pratIti karatA thakA kevA chhe? ‘‘हतकैः’’ potAnA ghAtak chhe, kem ke mithyAdraShTi chhe. 12-204.
कर्तारं कलयन्तु तं किल सदा भेदावबोधादधः ।
पश्यन्तु च्युतकर्तृभावमचलं ज्ञातारमेकं परम् ।।१३-२०५।।
khanDAnvay sahit artha — em kahyun hatun ke syAdvAdasvarUp dvArA jIvanun svarUp kahIshun. teno uttar chhe — ‘‘अमी आर्हताः अपि पुरुषं अकर्तारम् मा स्पृशन्तु’’ (अमी) vidyamAn je (आर्हताः अपि) jainokta syAdvAdasvarUpane angIkAr kare chhe evA samyagdraShTi jIvo te paN (पुरुषं) jIvadravyane (अकर्तारम्) akartA arthAt rAgAdi ashuddha pariNAmono te sarvathA kartA nathI evun (मा स्पृशन्तु) na angIkAr karo. konI jem? ‘‘सांख्याः इव’’ jem sAnkhyamatavALA jIvane sarvathA akartA mAne chhe tem jaino paN sarvathA akartA na mAno. kevun mAnavAyogya chhe te kahe chhe — ‘‘सदा तं भेदावबोधात् अधः कर्तारं किल कलयन्तु तु ऊर्ध्वं एनं च्युतकर्तृभावम् पश्यन्तु’’ (सदा) sarva kAL dravyanun svarUp evun chhe ke (तं) jIvadravyane, (भेदावबोधात् अधः) shuddhasvarUp- pariNamanarUp samyaktvathI bhraShTa mithyAdraShTi hotun thakun moh-rAg-dveSharUp pariName chhe teTalo kAL, (कर्तारं किल कलयन्तु) kartA avashya mAno arthAt moh-rAg-dveSharUp ashuddha chetanapariNAmano kartA jIv chhe em avashya mAno — pratIti karo. (तु) te ja jIv (ऊर्ध्वं) jyAre mithyAtvapariNAm chhUTIne potAnA shuddhasvarUp samyaktvabhAvarUpe pariName chhe tyAre (एनं च्युतकर्तृभावम्) tene kartApaNA vinAno
Page 194 of 269
PDF/HTML Page 216 of 291
single page version
arthAt chhoDyun chhe rAgAdi ashuddha bhAvonun kartApaNun jeNe evo (पश्यन्तु) shraddho – pratIti karo – evo anubhavo. bhAvArtha Am chhe ke — jem jIvano gnAnaguN svabhAv chhe, te gnAnaguN sansAr-avasthAmAn athavA mokSha-avasthAmAn chhUTato nathI; tem rAgAdipaNun jIvano svabhAv nathI, topaN sansAr-avasthAmAn jyAn sudhI karmano sanyog chhe tyAn sudhI moh-rAg-dveSharUp ashuddhapaNAne lIdhe vibhAvarUpe jIv pariName chhe ane tyAn sudhI kartA chhe. jIvane samyaktvaguN pariNamyA pachhI Avo jANavo — ‘‘उद्धतबोधधामनियतं’’
evA (बोधधाम) gnAnano pratAp chhe (नियतं) sarvasva jenun, evo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘स्वयं प्रत्यक्षम्’’ potAne potAnI meLe pragaT thayo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अचलं’’ chAr gatinA bhramaNathI rahit thayo chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘ज्ञातारम्’’ gnAnamAtrasvarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘परम् एकं ’’ rAgAdi ashuddha pariNatithI rahit shuddha vastumAtra chhe. 13-205.
निजमनसि विधत्ते कर्तृभोक्त्रोर्विभेदम् ।
स्वयमयमभिषिञ्चंश्चिच्चमत्कार एव ।।१४-२०६।।
khanDAnvay sahit artha — bauddhamatIne pratibodhavAmAn Ave chhe — ‘‘इह एकः निजमनसि कर्तृभोक्त्रोः विभेदम् विधत्ते’’ (इह) sAmprat vidyamAn chhe evo (एकः) bauddhamatane mAnavAvALo koI jIv (निजमनसि) potAnA gnAnamAn (कर्तृभोक्त्रोः) kartApaNA-bhoktApaNAno (विभेदम् विधत्ते) bhed kare chhe. bhAvArtha Am chhe — te em kahe chhe ke kriyAno kartA koI anya chhe, bhoktA koI anya chhe. evun kem mAne chhe? ‘‘इदम् आत्मतत्त्वं क्षणिकम् कल्पयित्वा’’ (इदम् आत्मतत्त्वं) anAdinidhan chhe je chaitanyasvarUp jIvadravya, tene (क्षणिकम् कल्पयित्वा) kShaNik mAne chhe arthAt jem potAnA netraroganA kAraNe koI shvet shankhane pILo jue chhe, tem anAdinidhan
Page 195 of 269
PDF/HTML Page 217 of 291
single page version
jIvadravyane mithyA bhrAntinA kAraNe em mAne chhe ke ek samayamAtramAn pUrvano jIv mULathI vinashI jAy chhe, anya navo jIv mULathI UpajI Ave chhe; Avun mAnato thako mAne chhe ke kriyAno kartA anya koI jIv chhe, bhoktA anya koI jIv chhe. Avo abhiprAy mithyAtvanun mUL chhe. tethI evA jIvane samajAve chhe — ‘‘अयम् चिच्चमत्कारः तस्य विमोहं अपहरति’’ (अयम् चिच्चमत्कारः) koI jIve bAlyAvasthAmAn koI nagar joyun hatun, keTalok kAL jatAn ane taruN-avasthA AvatAn te ja nagarane jue chhe, jotAn evun gnAn Upaje chhe ke te ja A nagar chhe ke je nagar men bALakapaNAmAn joyun hatun; — AvI chhe je atIt-anAgat- vartamAn shAshvat gnAnamAtra vastu te (तस्य विमोहं अपहरति) kShaNikavAdInA mithyAtvane dUr kare chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jo jIvatattva kShaNavinashvar hoy to pahelAnnA gnAn sahit je vartamAn gnAn thAy chhe te kone thAy? mATe ‘jIvadravya sadA shAshvat chhe’ evun kahevAthI kShaNikavAdI pratibuddha thAy chhe. kevI chhe jIvavastu? ‘‘नित्यामृतौघैः स्वयम् अभिषिञ्चन्’’ (नित्य) sadAkAL avinashvarapaNArUp je (अमृत) jIvadravyanun jIvanamUL, tenA (ओघैः) samUh vaDe (स्वयम् अभिषिञ्चन्) potAnI shaktithI pote puShTa thatI thakI. ‘‘एव’’ nishchayathI Am ja jANajo, anyathA nahIn. 14-206.
khanDAnvay sahit artha — kShaNikavAdIne pratibodhavAmAn Ave chhe — ‘‘इति एकान्तः मा चकास्तु’’ (इति) e rIte (एकान्तः) dravyArthik-paryAyArthikanA bhed karyA vinA ‘sarvathA Am ja chhe’ em kahevun te (मा चकास्तु) na prakAsho arthAt koI paN jIvane svapnamAtramAn paN evun shraddhAn na ho. evun kevun? ‘‘अन्यः करोति अन्यः भुंक्ते’’ (अन्यः करोति) anya pratham samayano Upajelo koI jIv karmane upArje chhe, (अन्यः भुंक्ते) anya bIjA samayano Upajelo jIv karmane bhogave chhe, — evun ekAntapaNun mithyAtva chhe. bhAvArtha Am chhe ke — jIvavastu dravyarUp chhe, paryAyarUp chhe. tethI dravyarUpe vichAratAn je jIv karmane upArje chhe te ja jIv uday
Page 196 of 269
PDF/HTML Page 218 of 291
single page version
AvatAn bhogave chhe; paryAyarUpe vichAratAn je pariNAm-avasthAmAn gnAnAvaraNAdi karma upArje chhe, uday AvatAn te pariNAmanun avasthAntar thAy chhe; tethI anya paryAy kare chhe, anya paryAy bhogave chhe — Avo bhAv syAdvAd sAdhI shake chhe. jevun bauddhamatano jIv kahe chhe te to mahAviparIt chhe. te kyun viparItapaNun? ‘‘अत्यन्तं वृत्त्यंशभेदतः वृत्तिमन्नाशकल्पनात्’’ (अत्यन्तं) dravyanun Avun ja svarUp chhe, sahAro kono? (वृत्ति) avasthA, tenA (अंश) ansh arthAt ek dravyanI anant avasthA, evo (भेदतः) bhed chhe arthAt koI avasthA vinashe chhe, anya koI avasthA Upaje chhe — evo avasthAbhed vidyamAn chhe; AvA avasthAbhedano chhaL pakaDIne koI bauddhamatano mithyAdraShTi jIv (वृत्तिमन्नाशकल्पनात्) vRuttimAnano arthAt jeno avasthAbhed thAy chhe evI sattArUp shAshvat vastuno nAsh kalpe chhe arthAt mULathI sattAno nAsh mAne chhe; tethI evun kahevun viparItapaNun chhe. bhAvArtha Am chhe ke bauddhamatano jIv paryAyamAtrane vastu mAne chhe, paryAy jeno chhe evI sattAmAtra vastune mAnato nathI. mATe Avun mAne chhe te mahAmithyAtva chhe. 15-207.
कालोपाधिबलादशुद्धिमधिकां तत्रापि मत्वा परैः ।
आत्मा व्युज्झित एष हारवदहो निःसूत्रमुक्तेक्षिभिः ।।१६-२०८।।
khanDAnvay sahit artha — ekAntapaNe je mAnavAmAn Ave te mithyAtva chhe. ‘‘अहो पृथुकैः एषः आत्मा व्युज्झितः’’ (अहो) he jIv! (पृथुकैः) nAnA prakArano abhiprAy chhe jemano evA je mithyAdraShTi jIvo chhe temanAthI (एषः आत्मा) vidyamAn shuddha chaitanyavastu (व्युज्झितः) sadhAI nahi. kevA chhe ekAntavAdI? ‘‘शुद्धर्जुसूत्रे रतैः’’ (शुद्ध) ✽dravyArthikanayathI rahit (ऋजुसूत्रे) vartamAn paryAyamAtramAn
✽ ahIn ‘dravyArthikanayathI rahit’ pAThanA sthAnamAn hastalikhit tathA pahelI mudrit hindI pratamAn ‘paryAyArthikanayathI rahit’ evo pATh chhe je bhUlathI lakhAI gayo lAge chhe.
Page 197 of 269
PDF/HTML Page 219 of 291
single page version
vasturUp angIkAr karavArUp ekAntapaNAmAn (रतैः) magna chhe. ‘‘चैतन्यं क्षणिकं प्रकल्प्य’’ ek samayamAtramAn ek jIv mULathI vinashe chhe, anya jIv mULathI Upaje chhe — evun mAnIne bauddhamatanA jIvone jIvasvarUpanI prApti nathI. tathA matAntar kahe chhe – ‘‘अपरैः तत्रापि कालोपाधिबलात् अधिकां अशुद्धिं मत्वा’’ (अपरैः) koI mithyAdraShTi ekAntavAdI evA chhe ke jeo jIvanun shuddhapaNun mAnatA nathI, sarvathA ashuddhapaNun mAne chhe. temane paN vastunI prApti nathI em kahe chhe — (कालोपाधिबलात्) anant kALathI jIvadravya karmo sAthe maLelun ja chAlyun Avyun chhe, bhinna to thayun nathI – em mAnI (तत्र अपि) te jIvamAn (अधिकां अशुद्धिं मत्वा) adhik ashuddhi mAne chhe arthAt jIvadravya ashuddha chhe, shuddha chhe ja nahi – evI pratIti kare chhe je jIvo, temane paN vastunI prApti nathI. matAntar kahe chhe — ‘‘अन्धकैः अतिव्याप्तिं प्रपद्य’’ (अन्धकैः) ekAnta mithyAdraShTi jIv koI evA chhe ke jeo (अतिव्याप्तिं प्रपद्य) karmanI upAdhine mAnatA nathI, ‘‘आत्मानं परिशुद्धम् ईप्सुभिः’’ jIvadravyane sarva kAL sarvathA shuddha mAne chhe; temane paN svarUpanI prApti nathI. kevA chhe ekAntavAdI? ‘‘निःसूत्रमुक्तेक्षिभिः’’ (निःसूत्र) syAdvAdasUtra vinA (मुक्तेक्षिभिः) sakaL karmanA kShayalakShaN mokShane chAhe chhe; temane prApti nathI. tenun draShTAnta — ‘‘हारवत्’’ hAranI jem. bhAvArtha Am chhe ke jem sUtra (dorA) vinA motI sadhAtA nathI — hAr thato nathI, tem syAdvAdasUtranA gnAn vinA ekAntavAdo dvArA AtmAnun svarUp sadhAtun nathI — AtmasvarUpanI prApti thatI nathI; tethI je koI potAne sukh chAhe chhe, teo syAdvAdasUtra vaDe jevun AtmAnun svarUp sAdhavAmAn Avyun chhe tevun mAnajo. 16-208.
कर्ता वेदयिता च मा भवतु वा वस्त्वेव सञ्चिन्त्यताम् ।
च्चिच्चिन्तामणिमालिकेयमभितोऽप्येका चकास्त्वेव नः ।।१७-२०९।।
Page 198 of 269
PDF/HTML Page 220 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘निपुणैः वस्तु एव सञ्चिन्त्यताम्’’ (निपुणैः) shuddhasvarUp-anubhavamAn pravIN chhe evA je samyagdraShTi jIvo, temaNe (वस्तु एव) samasta vikalpathI rahit nirvikalpa sattAmAtra chaitanyasvarUp (सञ्चिन्त्यताम्) svasamvedanapratyakShapaNe anubhav karavAyogya chhe. ‘‘कर्तुः च वेदयितुः युक्तिवशतः भेदः अस्तु अथवा अभेदः अस्तु’’ (कर्तुः) kartAmAn (च) ane (वेदयितुः) bhoktAmAn (युक्तिवशतः) dravyArthikanay ane paryAyArthikanayano bhed karatAn — (भेदः अस्तु) anya paryAy kare chhe, anya paryAy bhogave chhe, paryAyArthikanayathI evo bhed chhe to ho, – evun sAdhatAn sAdhyasiddhi to kAI nathI; (अथवा) dravyArthikanayathI (अभेदः) je jIvadravya gnAnAvaraNAdi karmane kare chhe te ja jIvadravya bhogave chhe evun paN chhe (अस्तु) to evun paN ho, – emAn paN sAdhyasiddhi to kAI nathI. ‘‘वा कर्ता च वेदयिता वा मा भवतु’’ (वा) kartRutvanayathI (कर्ता) jIv potAnA bhAvono kartA chhe (च) tathA bhoktRutvanayathI (वेदयिता) je-rUpe pariName chhe te pariNAmano bhoktA chhe evun chhe to evun ja ho, – evun vichAratAn shuddhasvarUpano anubhav to nathI, kAraN ke Avun vichAravun ashuddharUp vikalpa chhe; (वा) athavA akartRutvanayathI jIv akartA chhe (च) tathA abhokatRutvanayathI jIv (मा) bhoktA nathI, (भवतु) kartA-bhoktA nathI to nahIn ja ho, – evun vichAratAn paN shuddhasvarUpano anubhav nathI, kAraN ke ‘‘प्रोता इह आत्मनि क्कचित् भर्तुं न शक्यः’’ (प्रोता) koI nayavikalpa, [tenun vivaraN — anya kare chhe-anya bhogave chhe evo vikalpa, athavA jIv kartA chhe – bhoktA chhe evo vikalpa, athavA jIv kartA nathI – bhoktA nathI evo vikalpa, ityAdi anant vikalpo chhe topaN temAnthI koI vikalpa,] (इह आत्मनि) shuddhavastumAtra chhe jIvadravya temAn (क्वचित्) koI paN kALe (भर्तुं न शक्यः) shuddhasvarUpanA anubhavarUp sthApavAne samartha nathI. bhAvArtha Am chhe ke — koI agnAnI em jANashe ke A sthaLe granthakartA AchArye kartApaNun-akartApaNun, bhoktApaNun-abhoktApaNun ghaNA prakAre kahyun chhe to emAn shun anubhavanI prApti ghaNI chhe? samAdhAn Am chhe ke samasta nayavikalpothI shuddhasvarUpano anubhav sarvathA nathI. tene (svarUpane) mAtra jaNAvavA mATe ja shAstramAn bahu nay-yuktithI batAvyun chhe. te kAraNe
चिच्चिन्तामणिमालिका अभितः चकास्तु एव’’ (नः) amane (इयं) svasamvedanapratyakSha, (एका अपि) samasta vikalpothI rahit,