Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version

౫౨

అత్ర వ్యవహారకాలస్య కథంచిత పరాయత్తత్వే సదుపపత్తిరుక్తా.

ఇహ హి వ్యవహారకాలే నిమిషసమయాదౌ అస్తి తావత్ చిర ఇతి క్షిప్ర ఇతి సంప్రత్యయః. స ఖలు దీర్ధహ్రస్వకాలనిబంధనం ప్రమాణమంతరేణ న సంభావ్యతే. తదపి ప్రమాణం పుద్గలద్రవ్యపరిణామమన్తరేణ నావధార్యతే. తతఃపరపరిణామద్యోతమానత్వాద్వయవహారకాలో నిశ్చయేనానన్యాశ్రితోపి ప్రతీత్యభవ ఇత్యభి–ధీయతే. తదత్రాస్తికాయసామాన్యప్రరూపణాయామస్తికాయత్వాభావాత్సాక్షాదనుపన్యస్యమానోపి

-----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [చిరం వా క్షిప్రం] ‘చిర’ అథవా ‘క్షిప్ర’ ఐసా జ్ఞాన [–అధిక కాల అథవా అల్ప కాల ఐసా జ్ఞాన] [మాత్రారహితం తు] పరిమాణ బినా [–కాలకే మాప బినా] [న అస్తి] నహీం హోతా; [సా మాత్రా అపి] ఔర వహ పరిమాణ [ఖలు] వాస్తవమేం [పుద్గలద్రవ్యేణ వినా] పుద్గలద్రవ్యకే నహీం హోతా; [తస్మాత్] ఇసలియే [కాలః ప్రతీత్యభవః] కాల ఆశ్రితరూపసే ఉపజనేవాలా హై [అర్థాత్ వ్యవహారకాల పరకా ఆశ్రయ కరకే ఉత్పన్న హోతా హై ఐసా ఉపచారసే కహా జాతా హై].

టీకాః– యహాఁ వ్యవహారకాలకే కథంచిత పరాశ్రితపనేకే విషయమేం సత్య యుక్తి కహీ గఈ హై.

ప్రథమ తో, నిమేష–సమయాది వ్యవహారకాలమేం ‘చిర’ ఔర ‘క్షిప్ర’ ఐసా జ్ఞాన [–అధిక కాల ఔర అల్ప కాల ఐసా జ్ఞాన హోతా హై]. వహ జ్ఞాన వాస్తవమేం అధిక ఔర అల్ప కాల సాథ సమ్బన్ధ రఖనేవాలే ప్రమాణ [–కాలపరిమాణ] బినా సంభవిత నహీం హోతా; ఔర వహ ప్రమాణ పుద్గలద్రవ్యకే పరిణామ బినా నిశ్చిత నహీం హోతా. ఇసలియే, వ్యవహారకాల పరకే పరిణామ ద్వారా జ్ఞాత హోనేకే కారణ – యద్యపి నిశ్చయసే వహ అన్యకే ఆశ్రిత నహీం హై తథాపి – ఆశ్రితరూపసే ఉత్పన్న హోనేవాలా [–పరకే అవలమ్బనసే ఉపజనేవాలా] కహా జాతా హై.

ఇసలియే యద్యపి కాలకో అస్తికాయపనేకే అభావకే కారణ యహాఁ అస్తికాయకీ సామాన్య ప్రరూపణామేం ఉసకా సాక్షాత్ కథన నహీంం హై తథాపి, జీవ–పుద్గలకే పరిణామకీ అన్యథా అనుపపత్తి ద్వారా సిద్ధ హోనేవాలా నిశ్చయరూప కాల ఔర ఉనకే పరిణామకే ఆశ్రిత నిశ్చిత హోనేవాలా వ్యవహారరూప కాల పంచాస్తికాయకీ భాఁతి లోకరూపసే పరిణత హై– ఐసా, అత్యన్త తీక్ష్ణ దష్టిసే జానా జా సకతా హై. -------------------------------------------------------------------------- సాక్షాత్ =సీధా [కాలకా విస్తృత సీధా కథన శ్రీ ప్రవచనసారకే ద్వితీయ–శ్రుతస్కంధమేం కియా గయా హై; ఇసలియే

Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

జీవ–పుద్గలపరిణామాన్యథానుపపత్త్యా నిశ్చయరూపస్తత్పరిణామాయత్తతయా వ్యవహారరూపః కాలోస్తికాయపఞ్చ–

-----------------------------------------------------------------------------

జ్ఞాన హోతా హై వహ ‘సమయ’, ‘నిమేష’ ఆదికా పరిమాణ జాననేసే హోతా హై; ఔర వహ కాలపరిమాణ పుద్గలోం ద్వారా నిశ్చిత హోతా హై. ఇసలియే వ్యవహారకాలకీ ఉత్పత్తి పుద్గలోం ద్వారా హోతీ [ఉపచారసే] కహీ జాతీ హై.

ఇస ప్రకార యద్యపి వ్యవహారకాలకా మాప పుద్గల ద్వారా హోతా హై ఇసలియే ఉసే ఉపచారసే పుద్గలాశ్రిత కహా జాతా హై తథాపి నిశ్చయసే వహ కేవల కాలద్రవ్యకీ హీ పర్యాయరూప హై, పుద్గలసే సర్వథా భిన్న హై–ఐసా సమఝనా. జిస ప్రకార దస సేర పానీకే మిట్టీమయ ఘడేకా మాప పానీ ద్వారా హోతా హై తథాపి ఘడా మిట్టీకీ హీ పర్యాయరూప హై, పానీకీ పర్యాయరూప నహీం హై, ఉసీ ప్రకార సమయ–నిమేషాది వ్యవహారకాలకా మాప పుద్గల ద్వారా హోతా హై తథాపి వ్యవహారకాల కాలద్రవ్యకీ హీ పర్యాయరూప హై, పుద్గలకీ పర్యాయరూప నహీం హై.

కాలసమ్బన్ధీ గాథాసూత్రోంంకే కథనకా సంక్షేప ఇస ప్రకార హైః– జీవపుద్గలోంకే పరిణామమేం [సమయవిశిష్ట వృత్తిమేం] వ్యవహారసే సమయకీ అపేక్షా ఆతీ హై; ఇసలియే సమయకో ఉత్పన్న కరనేవాలా కోఈ పదార్థ అవశ్య హోనా చాహియే. వహ పదార్థ సో కాలద్రవ్య హై. కాలద్రవ్య పరిణమిత హోనేసే వ్యవహారకాల హోతా హై ఔర వహ వ్యవహారకాల పుద్గల ద్వారా మాపా జానేసే ఉసే ఉపచారసే పరాశ్రిత కహా జాతా హై. పంచాస్తికాయకీ భాఁతి నిశ్చయవ్యవహారరూప కాల భీ లోకరూపసే పరిణత హై ఐసా సర్వజ్ఞోంనే దేఖా హై ఔర అతి తీక్ష్ణ ద్రష్టి ద్వారా స్పష్ట సమ్యక్ అనుమాన భీ హో సకతా హై.

కాలసమ్బన్ధీ కథనకా తాత్పర్యార్థ నిమ్నోక్తానుసార గ్రహణ కరనే యోగ్య హైేః– అతీత అనన్త కాలమేం జీవకో ఏక చిదానన్దరూప కాల హీ [స్వకాల హీ] జిసకా స్వభావ హై ఐసే జీవాస్తికాయకీ ఉపలబ్ధి నహీం హుఈ హై; ఉస జీవాస్తికాయకా హీ సమ్యక్ శ్రద్ధాన, ఉసీకా రాగాదిసే భిన్నరూప భేదజ్ఞాన ఔర ఉసీమేం రాగాదివిభావరూప సమస్త సంకల్ప–వికల్పజాలకే త్యాగ ద్వారా స్థిర పరిణతి కర్తవ్య హై .. ౨౬..

Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version

౫౪

ఇతి సమయవ్యాఖ్యాయామన్తనీంతషడ్ద్రవ్యపఞ్చాస్తికాయసామాన్యవ్యాఖ్యానరూపః పీఠబంధః సమాప్తః.. అథామీషామేవ విశేషవ్యాఖ్యానమ్. తత్ర తావత్ జీవద్రవ్యాస్తికాయవ్యాఖ్యానమ్.

అత్ర సంసారావస్థస్యాత్మనః సోపాధి నిరుపాధి చ స్వరూపముక్తమ్. ఆత్మా హి నిశ్చయేన భావప్రాణధారణాజ్జీవః, వ్యవహారేణ ద్రవ్యప్రాణధారణాజ్జీవః. నిశ్చయేన -----------------------------------------------------------------------------

ఇస ప్రకార [శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత శ్రీ పంచాస్తికాయసంగ్రహ శాస్త్రకీ శ్రీ అమృతచంద్రాచార్యదేవవిరచిత] సమయవ్యాఖ్యా నామకీ టీకామేం షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయకే సామాన్య వ్యాఖ్యానరూప పీఠికా సమాప్త హుఈ.

అబ ఉన్హీంకా [–షడ్ద్రవ్య ఔర పంచాస్తికాయకా హీ] విశేష వ్యాఖ్యాన కియా జాతా హై. ఉసమేం ప్రథమ, జీవద్రవ్యాస్తికాయకే వ్యాఖ్యాన హైం.

అన్వయార్థః– [జీవః ఇతి భవతి] [సంసారస్థిత] ఆత్మా జీవ హై, [చేతయితా] చేతయితా [చేతనేవాలా] హై, [ఉపయోగవిశేషితః] ఉపయోగలక్షిత హై, [ప్రభుః] ప్రభు హై, [కర్తా] కర్తా హైే, [భోక్తా] భోక్తా హై, [దేహమాత్రః] దేహప్రమాణ హై, [న హి మూర్తః] అమూర్త హై [చ] ఔర [కర్మసంయుక్తః] కర్మసంయుక్త హై.

టీకాః– యహాఁ [ఇస గాథామేం] సంసార–దశావాలే ఆత్మాకా సోపాధి ఔర నిరుపాధి స్వరూప కహా హై.

ఆత్మా నిశ్చయసే భావప్రాణకో ధారణ కరతా హై ఇసలియే ‘జీవ’ హై, వ్యవహారసే [అసద్భూత వ్యవహారనయసే] ద్రవ్యప్రాణకో ధారణ కరతా హై ఇసలియే ‘జీవ’ హై; ౨నిశ్చయసే చిత్స్వరూప హోనేకే కారణ ‘చేతయితా’ [చేతనేవాలా] హై, వ్యవహారసే [సద్భూత వ్యవహారనయసే] చిత్శక్తియుక్త హోనేసే ‘చేతయితా’ -------------------------------------------------------------------------- ౧. సోపాధి = ఉపాధి సహిత; జిసమేం పరకీ అపేక్షా ఆతీ హో ఐసా. ౨. నిశ్చయసే చిత్శక్తికో ఆత్మాకే సాథ అభేద హై ఔర వ్యవహారసే భేద హై; ఇసలియే నిశ్చయసే ఆత్మా చిత్శక్తిస్వరూప

Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

చిదాత్మకత్వాత్, వ్యవహారేణ చిచ్ఛక్తియుక్తత్వాచ్చేతయితా. నిశ్చయేనాపృథగ్భూతేన, వ్యవహారేణ పృథగ్భూతేన చైతన్యపరిణామలక్షణేనోపయోగేనోపలక్షితత్వాదుపయోగవిశేషితః. నిశ్చయేన భావకర్మణాం, వ్యవహారేణ ద్రవ్యకర్మణామాస్రవణబంధనసంవరణనిర్జరణమోక్షణేషు స్వయమీశత్వాత్ ప్రభుః. నిశ్చయేన పౌద్గలికకర్మనిమిత్తాత్మపరిణామానాం, వ్యవహారేణాత్మపరిణామనిమిత్తపౌద్గలికకర్మణాం కర్తృత్వాత్కర్తా. నిశ్చయేనశుభాశుభకర్మనిమిత్తసుఖదుఃఖపరిణామానాం, వ్యవహారేణ శుభాశుభకర్మసంపాది–తేష్టానిష్టవిషయాణాం భోక్తృత్వాద్భోక్తా. నిశ్చయేన లోకమాత్రోపి విశిష్టావగాహపరిణామశక్తియుక్త–త్వాన్నామకర్మనిర్వృత్తమణు మహచ్చ శరీరమధితిష్ఠన్ వ్యవహారేణ దేహమాత్రః. వ్యవహారేణ కర్మభిః సహైకత్వపరిణామాన్మూర్తోపి నిశ్చయేన ----------------------------------------------------------------------------- హై; నిశ్చయసే ౧అపృథగ్భూత ఐసే చైతన్యపరిణామస్వరూప ఉపయోగ ద్వారా లక్షిత హోనేసే ‘ఉపయోగలక్షిత’ హై, వ్యవహారసే [సద్భూత వ్యవహారనయసే] పృథగ్భూత ఐసే చైతన్యపరిణామస్వరూప ఉపయోగ ద్వారా లక్షిత హోనేసే ‘ఉపయోగలక్షిత’ హై; నిశ్చయసే భావకర్మోంకే ఆస్రవ, బంధ, సంవర, నిర్జరా ఔర మోక్ష కరనేమేం స్వయం ఈశ [సమర్థ] హోనేసే ‘ప్రభు’ హై, వ్యవహారసే [అసద్భూత వ్యవహారనయసే] ద్రవ్యకర్మోంకే ఆస్రవ, బంధ, సంవర, నిర్జరా ఔర మోక్ష కరనేమేం స్వయం ఈశ హోనేసే ‘ప్రభు’ హై; నిశ్చయసే పౌద్గలిక కర్మ జినకా నిమిత్త హై ఐసే ఆత్మపరిణామోంకా కర్తృత్వ హోనేసే ‘కర్తా’ హై, వ్యవహారసే [అసద్భూత వ్యవహారనయసే] ఆత్మపరిణామ జినకా నిమిత్త హై ఐసే పౌద్గలిక కర్మోంకా కర్తృత్వ హోనేసే ‘కర్తా’ హై; నిశ్చయసే శుభాశుభ కర్మ జినకా నిమిత్త హై ఐసే సుఖదుఃఖపరిణామోంకా భోక్తృత్వ హోనేసే ‘భోక్తా’ హై, వ్యవహారసే [అసద్భూత వ్యవహారనయసే] శుభాశుభ కర్మోంసే సంపాదిత [ప్రాప్త] ఇష్టానిష్ట విషయోంకా భోక్తృత్వ హోనేసే ‘భోక్తా’ హై; నిశ్చయసే లోకప్రమాణ హోనే పర భీ, విశిష్ట అవగాహపరిణామకీ శక్తివాలా హోనేసే నామకర్మసే రచిత ఛోటే–బడే శరీరమేం రహతా హుఆ వ్యవహారసే [సద్భూత వ్యవహారనయసే] ‘దేహప్రమాణ’ హై; వ్యవహారసే [అసద్భూత వ్యవహారనయసే] కర్మోంకే సాథ ఏకత్వపరిణామకే కారణ మూర్త హోనే పర భీ, నిశ్చయసే అరూపీ– స్వభావవాలా హోనేకే కారణ ‘అమూర్త’ హై; ౨నిశ్చయసే పుద్గలపరిణామకో అనురూప చైతన్యపరిణామాత్మక -------------------------------------------------------------------------- ౧. అపృథగ్భూత = అపృథక్; అభిన్న. [నిశ్చయసే ఉపయోగ ఆత్మాసే అపృథక్ హై ఔర వ్యవహారసే పృథక్ హై.] ౨. సంసారీ ఆత్మా నిశ్చయసే నిమిత్తభూత పుద్గలకర్మోంకో అనురూప ఐసే నైమిత్తిక ఆత్మ పరిణామోంకే సాథ [అర్థాత్

Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version

౫౬

నీరూపస్వభావత్వాన్న హి మూర్తః. నిశ్చయేన పుద్గల–పరిణామానురూపచైతన్యపరిణామాత్మభిః, వ్యవహారేణ చైతన్యపరిణామానురూపపుద్గలపరిణామాత్మభిః కర్మభిః సంయుక్తత్వాత్కర్మసంయుక్త ఇతి.. ౨౭..

----------------------------------------------------------------------------- కర్మోంకే సాథ సంయుక్త హోనేసే ‘కర్మసంయుక్త’ హై, వ్యవహారసే [అసద్భూత వ్యవహారనయసే] చైతన్యపరిణామకో అనురూప పుద్గలపరిణామాత్మక కర్మోంకే సాథ సంయుక్త హోనేసే ‘కర్మసంయుక్త’ హై.

భావార్థః– పహలీ ౨౬ గాథాఓంమేం షడ్ద్రవ్య ఔర పంచాస్తికాయకా సామాన్య నిరూపణ కరకే, అబ ఇస ౨౭వీం గాథాసే ఉనకా విశేష నిరూపణ ప్రారమ్భ కియా గయా హై. ఉసమేం ప్రథమ, జీవకా [ఆత్మాకా] నిరూపణ ప్రారమ్భ కరతే హుఏ ఇస గాథామేం సంసారస్థిత ఆత్మాకో జీవ [అర్థాత్ జీవత్వవాలా], చేతయితా, ఉపయోగలక్షణవాలా, ప్రభు, కర్తా ఇత్యాది కహా హై. జీవత్వ, చేతయితృత్వ, ఉపయోగ, ప్రభుత్వ, కర్తృత్వ, ఇత్యాదికా వివరణ అగలీ గాథాఓంమేం ఆయేగా.. ౨౭..

అన్వయార్థః– [కర్మమలవిప్రముక్తః] కర్మమలసే ముక్త ఆత్మా [ఊర్ధ్వం] ఊపర [లోకస్య అన్తమ్] లోకకే అన్తకో [అధిగమ్య] ప్రాప్త కరకే [సః సర్వజ్ఞానదర్శీ] వహ సర్వజ్ఞ–సర్వదర్శీ [అనంతమ్] అనన్త [అనిన్ద్రియమ్] అనిన్ద్రియ [సుఖమ్] సుఖకా [లభతే] అనుభవ కరతా హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అత్ర ముక్తావస్థస్యాత్మనో నిరుపాధిస్వరూపముక్తమ్. ఆత్మా హి పరద్రవ్యత్వాత్కర్మరజసా సాకల్యేన యస్మిన్నేవ క్షణే ముచ్యతే తస్మి– న్నేవోర్ధ్వగమనస్వభావత్వాల్లోకాంతమధిగమ్య పరతో గతిహేతోరభావాదవస్థితః కేవలజ్ఞానదర్శనాభ్యాం స్వరూపభూతత్వాదముక్తోనంతమతీన్ద్రియం సుఖమనుభవతి. ముక్తస్య చాస్య భావప్రాణధారణలక్షణం జీవత్వం, చిద్రూపలక్షణం చేతయితృత్వం, చిత్పరిణామలక్షణ ఉపయోగః, నిర్వర్తితసమస్తాధికారశక్తిమాత్రం ప్రభుత్వం, సమస్తవస్త్వసాధారణస్వరూపనిర్వర్తనమాత్రం కర్తృత్వం, స్వరూపభూతస్వాతన్క్ర్యలక్షణసుఖోపలమ్భ–రూపం భోక్తృత్వం, అతీతానంతరశరీరపరిమాణావగాహపరిణామరూపం దేహమాత్రత్వం, ఉపాధిసంబంధవివిక్త– మాత్యన్తికమమూర్తత్వమ్. కర్మసంయుక్తత్వం తు ద్రవ్యభావకర్మవిప్రమోక్షాన్న భవత్యేవ. ద్రవ్యకర్మాణి హి పుద్గలస్కంధా భావకర్మాణి తు -----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహాఁ ముక్తావస్థావాలే ఆత్మాకా నిరుపాధి స్వరూప కహా హై.

ఆత్మా [కర్మరజకే] పరద్రవ్యపనేకే కారణ కర్మరజసే సమ్పూర్ణరూపసే జిస క్షణ ఛూటతా హై [–ముక్త హోతా హై], ఉసీ క్షణ [అపనే] ఊర్ధ్వగమనస్వభావకే కారణ లోకకే అన్తకో పాకర ఆగే గతిహేతుకా అభావ హోనేసే [వహాఁ] స్థిర రహతా హుఆ, కేవలజ్ఞాన ఔర కేవలదర్శన [నిజ] స్వరూపభూత హోనేకే కారణ ఉనసే న ఛూటతా హుఆ అనన్త అతీన్ద్రియ సుఖకా అనుభవ కరతా హై. ఉస ముక్త ఆత్మాకో, భావప్రాణధారణ జిసకా లక్షణ [–స్వరూప] హై ఐసా ‘జీవత్వ’ హోతా హై; చిద్రూప జిసకా లక్షణ [– స్వరూప] హై ఐసా ‘చేతయితృత్వ’ హోతా హై ; చిత్పరిణామ జిసకా లక్షణ [–స్వరూప] హై ఐసా ‘ఉపయోగ’ హోతా హై; ప్రాప్త కియే హుఏ సమస్త [ఆత్మిక] అధికారోంకీ ౧శక్తిమాత్రరూప ‘ప్రభుత్వ’ హోతా హై; సమస్త వస్తుఓంసే అసాధారణ ఐసే స్వరూపకీ నిష్పత్తిమాత్రరూప [–నిజ స్వరూపకో రచనేరూప] ‘కర్తృత్వ’ హోతా హై; స్వరూపభూత స్వాతంక్ర్య జిసకా లక్షణ [–స్వరూప] హై ఐసే సుఖకీ ఉపలబ్ధిరూప ‘భోక్తృత్వ’ హోతా హై; అతీత అనన్తర [–అన్తిమ] శరీర ప్రమాణ అవగాహపరిణామరూప ‘౨దేహప్రమాణపనా’ హోతా హై; ఔర ఉపాధికే సమ్బన్ధసే ౩వివిక్త ఐసా ఆత్యంతిక [సర్వథా] ‘అమూర్తపనా’ హోతా హై. [ముక్త ఆత్మాకో] -------------------------------------------------------------------------- ౧. శక్తి = సామర్థ్య; ఈశత్వ. [ముక్త ఆత్మా సమస్త ఆత్మిక అధికారోంకో భోగనేమేం అర్థాత్ ఉనకా ఉపయోగ కరనేమేం స్వయం సమర్థ హై ఇసలియే వహ ప్రభు హై.] ౨. ముక్త ఆత్మాకీ అవగాహనా చరమశరీరప్రమాణ హోతీ హై ఇసలియే ఉస అన్తిమ శరీరకీ అపేక్షా లేకర ఉనకో

౩. వివిక్త = భిన్న; రహిత.

Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version

౫౮

చిద్వివర్తాః. వివర్తతే హి చిచ్ఛక్తిరనాదిజ్ఞానావరణాది–కర్మసంపర్కకూణితప్రచారా పరిచ్ఛేద్యస్య విశ్వస్యైకదేశేషు క్రమేణ వ్యాప్రియమాణా. యదా తు జ్ఞానావరణాదికర్మసంపర్కః ప్రణశ్యతి తదా పరిచ్ఛేద్యస్య విశ్వస్య సర్వదేశేషు యుగపద్వయాపృతా కథంచిత్కౌటస్థ్యమవాప్య విషయాంతరమనాప్నువంతీ న వివర్తతే. స ఖల్వేష నిశ్చితః సర్వజ్ఞసర్వదర్శిత్వోపలమ్భః. అయమేవ ద్రవ్యకర్మనిబంధనభూతానాం భావకర్మణాం కర్తృత్వోచ్ఛేదః. అయమేవ ----------------------------------------------------------------------------- ‘౧కర్మసంయుక్తపనా’ తో హోతా హీ నహీం , క్యోంకి ద్రవ్యకర్మో ఔర భావకర్మోసే విముక్తి హుఈ హై. ద్రవ్యకర్మ వే పుద్గలస్కంధ హై ఔర భావకర్మ వే ౨చిద్వివర్త హైం. చిత్శక్తి అనాది జ్ఞానావరణాదికర్మోంకే సమ్పర్కసే [సమ్బన్ధసే] సంకుచిత వ్యాపారవాలీ హోనేకే కారణ జ్ఞేయభూత విశ్వకే [–సమస్త పదార్థోంకే] ఏక–ఏక దేశమేం క్రమశః వ్యాపార కరతీ హుఈ వివర్తనకో ప్రాప్త హోతీ హై. కిన్తు జబ జ్ఞానావరణాదికర్మోంకా సమ్పర్క వినష్ట హోతా హై, తబ వహ జ్ఞేయభూత విశ్వకే సర్వ దేశోంమేం యుగపద్ వ్యాపార కరతీ హుఈ కథంచిత్ ౩కూటస్థ హోకర, అన్య విషయకో ప్రాప్త న హోతీ హుఈ వివర్తన నహీం కరతీ. వహ యహ [చిత్శక్తికే వివర్తనకా అభావ], వాస్తవమేం నిశ్చిత [–నియత, అచల] సర్వజ్ఞపనేకీ ఔర సర్వదర్శీపనేకీ ఉపలబ్ధి హై. యహీ, ద్రవ్యకర్మోంకే నిమిత్తభూత భావకర్మోంకే కర్తృత్వకా వినాశ హై; యహీ, వికారపూర్వక అనుభవకే అభావకే కారణ ౪ఔపాధిక సుఖదుఃఖపరిణామోంకే భోక్తృత్వకా వినాశ హై; ఔర యహీ, అనాది వివర్తనకే ఖేదకే వినాశసే -------------------------------------------------------------------------- ౧. పూర్వ సూత్రమేం కహే హుఏ ‘జీవత్వ’ ఆది నవ విశేషోమేంసే ప్రథమ ఆఠ విశేష ముక్తాత్మాకో భీ యథాసంభవ హోతే హైం, మాత్ర

౨. చిద్వివర్త = చైతన్యకా పరివర్తన అర్థాత్ చైతన్యకా ఏక విషయకో ఛోడకర అన్య విషయకో జాననేరూప బదలనా;

౩. కూటస్థ = సర్వకాల ఏక రూప రహనేవాలీ; అచల. [జ్ఞానావరణాదికర్మోకా సమ్బన్ధ నష్ట హోనే పర కహీం చిత్శక్తి

౪. ఔపాధిక = ద్రవ్యకర్మరూప ఉపాధికే సాథ సమ్బన్ధవాలే; జినమేం ద్రవ్యకర్మరూపీ ఉపాధి నిమిత్త హోతీ హై ఐసే;

Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

చ వికారపూర్వకానుభవాభావాదౌపాధికసుఖదుఃఖపరిణామానాం భోక్తృత్వోచ్ఛేదః. ఇదమేవ చానాదివివర్తఖేదవిచ్ఛిత్తిసుస్థితానంతచైతన్యస్యాత్మనః స్వతంత్రస్వరూపానుభూతిలక్షణసుఖస్య భోక్తృ– త్వమితి.. ౨౮..

----------------------------------------------------------------------------- జిసకా అనన్త చైతన్య సుస్థిత హుఆ హై ఐసే ఆత్మాకో స్వతంత్రస్వరూపానుభూతిలక్షణ సుఖకా [–స్వతంత్ర స్వరూపకీ అనుభూతి జిసకా లక్షణ హై ఐసే సుఖకా] భోక్తృత్వ హై.. ౨౮..

అన్వయార్థః– [సః చేతయితా] వహ చేతయితా [చేతనేవాలా ఆత్మా] [సర్వజ్ఞః] సర్వజ్ఞ [చ] ఔర [సర్వలోకదర్శీ] సర్వలోకదర్శీ [స్వయం జాతః] స్వయం హోతా హుఆ, [స్వకమ్] స్వకీయ [అమూర్తమ్] అమూర్త [అవ్యాబాధమ్] అవ్యాబాధ [అనంతమ్] అనన్త [సుఖమ్] సుఖకో [ప్రాప్నోతి] ఉపలబ్ధ కరతా హై.

టీకాః– యహ, సిద్ధకే నిరుపాధి జ్ఞాన, దర్శన ఔర సుఖకా సమర్థన హై.

వాస్తవమేం జ్ఞాన, దర్శన ఔర సుఖ జిసకా స్వభావ హై ఐసా ఆత్మా సంసారదశామేం, అనాది కర్మక్లేశ ద్వారా ఆత్మశక్తి సంకుచిత కీ గఈ హోనేసే, పరద్రవ్యకే సమ్పర్క ద్వారా [–ఇంద్రియాదికే సమ్బన్ధ ద్వారా] క్రమశః కుఛ–కుఛ జానతా హై ఔర దేఖతా హై తథా పరాశ్రిత, మూర్త [ఇన్ద్రియాది] కే సాథ సమ్బన్ధవాలా, సవ్యాబాధ [–బాధా సహిత] ఔర సాన్త సుఖకా అనుభవ కరతా హై; కిన్తు జబ ఉసకే కర్మక్లేశ సమస్తరూపసే వినాశకో ప్రాప్త హోతే హైం తబ, ఆత్మశక్తి అనర్గల [–నిరంకుశ] ఔర అసంకుచిత హోనేసే, వహ అసహాయరూపసే [–కిసీకీ సహాయతాకే బినా] స్వయమేవ యుగపద్ సబ [– సర్వ ద్రవ్యక్షేత్రకాలభావ] జానతా హై ఔర దేఖతా హై తథా స్వాశ్రిత, మూర్త [ఇన్ద్రియాది] కే సాథ సమ్బన్ధ రహిత, అవ్యాబాధ ఔర అనన్త సుఖకా అనుభవ కరతా హై. ఇసలియే సబ స్వయమేవ జాననే ఔర దేఖనేవాలే తథా స్వకీయ సుఖకా అనుభవన కరనేవాలే సిద్ధకో పరసే [కుఛభీ] ప్రయోజన నహీం హై.

--------------------------------------------------------------------------

Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version

౬౦

ఇదం సిద్ధస్య నిరుపాధిజ్ఞానదర్శనసుఖసమర్థనమ్. ఆత్మా హి జ్ఞానదర్శనసుఖస్వభావః సంసారావస్థాయామనాదికర్మక్ల్రుేశసంకోచితాత్మశక్తిః పరద్రవ్యసంపర్కేణ క్రమేణ కించిత్ కించిజ్జానాతి పశ్యతి, పరప్రత్యయం మూర్తసంబద్ధం సవ్యాబాధం సాంతం సుఖమనుభవతి చ. యదా త్వస్య కర్మక్ల్రుేశాః సామస్త్యేన ప్రణశ్యన్తి, తదానర్గలాసంకుచితాత్మ– శక్తిరసహాయః స్వయమేవ యుగపత్సమగ్రం జానాతి పశ్యతి, స్వప్రత్యయమమూర్తసంబద్ధమవ్యాబాధమనంతం సుఖ మనుభవతి చ. తతః సిద్ధస్య సమస్తం స్వయమేవ జానతః పశ్యతః, సుఖమనుభవతశ్చ స్వం, న పరేణ ప్రయోజనమితి.. ౨౯.. -----------------------------------------------------------------------------

భావార్థః– సిద్ధభగవాన [తథా కేవలీభగవాన] స్వయమేవ సర్వజ్ఞత్వాదిరూపసే పరిణమిత హోతే హైం; ఉనకే ఉస పరిణమనమేం లేశమాత్ర భీ [ఇన్ద్రియాది] పరకా ఆలమ్బన నహీం హై.

యహాఁ కోఈ సర్వజ్ఞకా నిషేధ కరనేవాలా జీవ కహే కి– ‘సర్వజ్ఞ హై హీ నహీం, క్యోంకి దేఖనేమేం నహీం ఆతే,’ తో ఉసే నిమ్నోక్తానుసార సమఝాతే హైంః–

హే భాఈ! యది తుమ కహతే హో కి ‘సర్వజ్ఞ నహీం హై,’ తో హమ పూఛతే హైం కి సర్వజ్ఞ కహాఁ నహీం హై? ఇస క్షేత్రమేం ఔర ఇస కాలమేం అథవా తీనోం లోకమేం ఔర తీనోం కాలమేం? యది ‘ఇస క్షేత్రమేం ఔర ఇస కాలమేం సర్వజ్ఞ నహీం హై’ ఐసా కహో, తో వహ సంమత హీ హై. కిన్తు యది ‘ తీనోం లోకమేం ఔర తీనోం కాలమేం సర్వజ్ఞ నహీం హై ’ ఐసా కహో తో హమ పూఛతే హైం కి వహ తుమనే కైసే జానా? య్ది తీనోం లోకకో ఔర తీనోం కాలకో సర్వజ్ఞ రహిత తుమనే దేఖ–జాన లియా తో తుమ్హీం సర్వజ్ఞ హో గయే, క్యోంకి జో తీన లోక ఔర తీన కాలకో జానే వహీ సర్వజ్ఞ హై. ఔర యది సర్వజ్ఞ రహిత తీనోం లోక ఔర తీనోం కాలకో తుమనే నహీం దేఖా–జానా హై తో ఫిర ‘ తీన లోక ఔర తీన కాలమేం సర్వజ్ఞ నహీం హై ’ ఐసా తుమ కైసే కహ సకతే హో? ఇస ప్రకార సిద్ధ హోతా హై కి తుమ్హారా కియా హుఆ సర్వజ్ఞకా నిషేధ యోగ్య నహీం హై.

హే భాఈ! ఆత్మా ఏక పదార్థ హైే ఔర జ్ఞాన ఉసకా స్వభావ హై; ఇసలియే ఉస జ్ఞానకా సమ్పూర్ణ వికాస హోనే పర ఐసా కుఛ నహీం రహతా కి జో ఉస జ్ఞానమేం అజ్ఞాత రహే. జిస ప్రకార పరిపూర్ణ ఉష్ణతారూప పరిణమిత అగ్ని సమస్త దాహ్యకో జలాతీ హై, ఉసీ ప్రకార పరిపూర్ణ జ్ఞానరూప పరిణమిత

Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

పాణేహిం చదుహిం జీవది జీవిస్సది జో హు జీవిదో పువ్వం. సో జీవో పాణా పుణ బలమిందియమాఉ ఉస్సాసో.. ౩౦..

జీవత్వగుణవ్యాఖ్యేయమ్. ----------------------------------------------------------------------------- ఆత్మా సమస్త జ్ఞేయకో జానతా హై. ఐసీ సర్వజ్ఞదశా ఇస క్షేత్రమేం ఇస కాలమేం [అర్థాత్ ఇస క్షేత్రమేం ఇస కాలమేం జన్మ లేనే వాలే జీవోంకో ] ప్రాప్త నహీం హోతీ తథాపి సర్వజ్ఞత్వశక్తివాలే నిజ ఆత్మాకా స్పష్ట అనుభవ ఇస క్షేత్రమేం ఇస కాలమేం భీ హో సకతా హై.

యహ శాస్త్ర అధ్యాత్మ శాస్త్ర హోనేసే యహాఁ సర్వజ్ఞసిద్ధికా విస్తార నహీం కియా గయా హై; జిజ్ఞాసుకో వహ అన్య శాస్త్రోమేం దేఖ లేనా చాహియే.. ౨౯..

జియేగా ఔర [జీవితః పూర్వమ్] పూర్వకాలమేం జీతా థా, [సః జీవః] వహ జీవ హై; [పునః ప్రాణాః] ఔర ప్రాణ [ఇన్ద్రియమ్] ఇన్ద్రియ, [బలమ్] బల, [ఆయుః] ఆయు తథా [ఉచ్ఛవాసః] ఉచ్ఛ్వాస హై.

అన్వయవాలే వే భావప్రాణ హై ఔర పుద్గలసామాన్యరూప అన్వయవాలే వే ద్రవ్యప్రాణ హైం. ఉన దోనోం ప్రాణోంకో త్రికాల అచ్ఛిన్న–సంతానరూపసే [అటూట ధారాసే] ధారణ కరతా హై ఇసలియే సంసారీకో జీవత్వ హై. ముక్తకో [సిద్ధకో] తో కేవల భావప్రాణ హీ ధారణ హోనేసే జీవత్వ హై ఐసా సమఝనా.. ౩౦.. -------------------------------------------------------------------------- జిన ప్రాణోంమేం చిత్సామాన్యరూప అన్వయ హోతా హై వే భావప్రాణ హైం అర్థాత్ జిన ప్రాణోంమేం సదైవ ‘చిత్సామాన్య,

Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version

౬౨

ఇన్ద్రియబలాయురుచ్ఛవాసలక్షణా హి ప్రాణాః. తేషు చిత్సామాన్యాన్వయినో భావప్రాణాః, పుద్గలసామాన్యాన్వయినో ద్రవ్యప్రాణాః. తేషాముభయేషామపి త్రిష్వపి కాలేష్వనవచ్ఛిన్నసంతానత్వేన ధారణాత్సంసారిణో జీవత్వమ్. ముక్తస్య తు కేవలానామేవ భావప్రాణానాం ధారణాత్తదవసేయమితి.. ౩౦..

-----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [అనంతాః అగురులఘుకాః] అనన్త ఐసే జో అగురులఘు [గుణ, అంశ] [తైః అనంతైః] ఉన అనన్త అగురులఘు [గుణ] రూపసే [సర్వే] సర్వ జీవ [పరిణతాః] పరిణత హైం; [దేశైః అసంఖ్యాతాః] వే అసంఖ్యాత ప్రదేశవాలే హైం. [స్యాత్ సర్వమ్ లోకమ్ ఆపన్నాః] కతిపయ కథంచిత్ సమస్త లోకకో ప్రాప్త హోతే హైం [కేచిత్ తు] ఔర కతిపయ [అనాపన్నాః] అప్రాప్త హోతే హైం. [బహవః జీవాః] అనేక [–అనన్త] జీవ [మిథ్యాదర్శనకషాయయోగయుతాః] మిథ్యాదర్శన–కషాయ–యోగసహిత [సంసారిణః] సంసారీ హైం [చ] ఔర అనేక [–అనన్త జీవ] [తైః వియుతాః] మిథ్యాదర్శన–కషాయ–యోగరహిత [సిద్ధాః] సిద్ధ హైం. --------------------------------------------------------------------------

Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అత్ర జీవానాం స్వాభావికం ప్రమాణం ముక్తాముక్తవిభాగశ్చోక్తః.

జీవా హ్యవిభాగైకద్రవ్యత్వాల్లోకప్రమాణైకప్రదేశాః. అగురులఘవో గుణాస్తు తేషామగురులఘు– త్వాభిధానస్య స్వరూపప్రతిష్ఠత్వనిబంధనస్య స్వభావస్యావిభాగపరిచ్ఛేదాః ప్రతిసమయ– -----------------------------------------------------------------------------

జీవ వాస్తవమేం అవిభాగీ–ఏకద్రవ్యపనేకే కారణ లోకప్రమాణ–ఏకప్రదేశవాలే హైం. ఉనకే [– జీవోంకే] ౨అగురులఘుగుణ–అగురులఘుత్వ నామకా జో స్వరూపప్రతిష్ఠత్వకే కారణభూత స్వభావ ఉసకా ౩అవిభాగ పరిచ్ఛేద–ప్రతిసమయ హోనే వాలీ ౪షట్స్థానపతిత వృద్ధిహానివాలే అనన్త హైం; ఔర [ఉనకే అర్థాత్ జీవోంకే] ప్రదేశ– జో కి అవిభాగ పరమాణు జితనే మాపవాలే సూక్ష్మ అంశరూప హైం వే–అసంఖ్య హైం. ఐసే ఉన జీవోంమేం కతిపయ కథంచిత్ [కేవలసముద్ఘాతకే కారణ] లోకపూరణ–అవస్థాకే ప్రకార ద్వారా సమస్త లోకమేం వ్యాప్త హోతే హైం ఔర కతిపయ సమస్త లోకమేం అవ్యాప్త హోతే హైం. ఔర ఉన జీవోంమేం జో అనాది

-------------------------------------------------------------------------- ౧. ప్రమాణ = మాప; పరిమాణ. [జీవకే అగురులఘుత్వస్వభావకే ఛోటేసే ఛోటే అంశ [అవిభాగ పరిచ్ఛేద] కరనే పర

౨. గుణ = అంశ; అవిభాగ పరిచ్ఛేద. [జీవమేం అగురులఘుత్వ నామకా స్వభావ హై. వహ స్వభావ జీవకో

౩. కిసీ గుణమేం [అర్థాత్ గుణకీ పర్యాయమేం] అంశకల్పనా కీ జానేపర, ఉసకా జో ఛోటేసే ఛోటా [జఘన్య మాత్రారూప,

౪. షట్స్థానపతిత వృద్ధిహాని = ఛహ స్థానమేం సమావేశ పానేవాలీ వృద్ధిహాని; షట్గుణ వృద్ధిహాని. [అగురులఘుత్వస్వభావకేే అనన్త అంశోమేం స్వభావసే హీ ప్రతిసమయ షట్గుణ వృద్ధిహాని హోతీ రహతీ హై.]

Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version

౬౪

సంభవత్షట్స్థానపతితవృద్ధిహానయోనంతాః. ప్రదేశాస్తు అవిభాగపరమాణుపరిచ్ఛిన్నసూక్ష్మాంశరూపా అసంఖ్యేయాః. ఏవంవిధేషు తేషు కేచిత్కథంచిల్లోకపూరణావస్థాప్రకారేణ సర్వలోకవ్యాపినః, కేచిత్తు తదవ్యాపిన ఇతి. అథ యే తేషు మిథ్యాదర్శనకషాయయోగైరనాదిసంతతిప్రవృత్తైర్యుక్తాస్తే సంసారిణః, యే విముక్తాస్తే సిద్ధాః, తే చ ప్రత్యేకం బహవ ఇతి.. ౩౧–౩౨..

ఏష దేహమాత్రత్వద్రష్టాంతోపన్యాసః. ----------------------------------------------------------------------------- ప్రవాహరూపసే ప్రవర్తమాన మిథ్యాదర్శన–కషాయ–యోగ సహిత హైం వే సంసారీ హైం, జో ఉనసే విముక్త హైం [అర్థాత్ మిథ్యాదర్శన–కషాయ–యోగసే రహిత హైం] వే సిద్ధ హైం; ఔర వే హర ప్రకారకే జీవ బహుత హైం [అర్థాత్ సంసారీ తథా సిద్ధ జీవోంమేంసే హరఏక ప్రకారకే జీవ అనన్త హైం].. ౩౧–౩౨..

అన్వయార్థః– [యథా] జిస ప్రకార [పద్మరాగరత్నం] పద్మరాగరత్న [క్షీరే క్షిప్తం] దూధమేం డాలా జానే పర [క్షీరమ్ ప్రభాసయతి] దూధకో ప్రకాశిత కరతా హై, [తథా] ఉసీ ప్రకార [దేహీ] దేహీ [జీవ] [దేహస్థః] దేహమేం రహతా హుఆ [స్వదేహమాత్రం ప్రభాసయతి] స్వదేహప్రమాణ ప్రకాశిత హోతా హై.

టీకాః– యహ దేహప్రమాణపనేకే ద్రష్టాన్తకా కథన హై [అర్థాత్ యహాఁ జీవకా దేహప్రమాణపనా సమఝానేకే లియే ద్రష్టాన్త కహా హై].

-------------------------------------------------------------------------- యహాఁ యహ ధ్యాన రఖనాం చాహియే కి ద్రష్టాన్త ఔర దార్ష్టాంన్త అముక అంశోమేం హీ ఏక–దూసరేకే సాథ మిలతే హైం [–

Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

యథైవ హి పద్మరాగరత్నం క్షీరే క్షిప్తం స్వతోవ్యతిరిక్తప్రభాస్కంధేన తద్వయాప్నోతి క్షీరం, తథైవ హి జీవః అనాదికషాయమలీమసత్వమూలే శరీరేవతిష్ఠమానః స్వప్రదేశైస్తదభివ్యాప్నోతి శరీరమ్. యథైవ చ తత్ర క్షీరేగ్నిసంయోగాదుద్వలమానే తస్య పద్మరాగరత్నస్య ప్రభాస్కంధ ఉద్వలతే పునర్నివిశమానే నివిశతే చ, తథైవ చ తత్ర శరీరే విశిష్టాహారాదివశాదుత్సర్పతి తస్య జీవస్య ప్రదేశాః ఉత్సర్పన్తి పునరపసర్పతి అపసర్పన్తి చ. యథైవ చ తత్పద్మరాగరత్నమన్యత్ర ప్రభూతక్షీరే క్షిప్తం స్వప్రభా–స్కంధవిస్తారేణ తద్వయాప్నోతి ప్రభూతక్షీరం, తథైవ హి జీవోన్యత్ర మహతి శరీరేవతిష్ఠమానః స్వప్రదేశవిస్తారేణ తద్వయాప్నోతి మహచ్ఛరీరమ్. యథైవ చ తత్పద్మరాగరత్నమన్యత్ర స్తోకక్షీరే నిక్షిప్తం స్వప్రభాస్కంధోపసంహారేణ తద్వయాప్నోతి స్తోకక్షీరం, తథైవ చ జీవోన్యత్రాణుశరీరేవతిష్ఠమానః -----------------------------------------------------------------------------

వ్యాప్త హోతా హై, ఉసీ ప్రకార జీవ అనాది కాలసే కషాయ ద్వారా మలినతా హోనేకే కారణ శరీరమేం రహతా హుఆ స్వప్రదేశోం ద్వారా ఉస శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై. ఔర జిస ప్రకార అగ్నికే సంయోగసే ఉస దూధమేం ఉఫాన ఆనే పర ఉస పద్మరాగరత్నకే ప్రభాసమూహమేం ఉఫాన ఆతా హై [అర్థాత్ వహ విస్తారకో వ్యాప్త హోతా హై] ఔర దూధ ఫిర బైఠ జానే పర ప్రభాసమూహ భీ బైఠ జాతా హై, ఉసీ ప్రకార విశిష్ట ఆహారాదికే వశ ఉస శరీరమేం వృద్ధి హోనే పర ఉస జీవకే ప్రదేశ విస్తృత హోతే హైం ఔర శరీర ఫిర సూఖ జానే పర ప్రదేశ భీ సంకుచిత హో జాతే హైం. పునశ్చ, జిస ప్రకార వహ పద్మరాగరత్న దూసరే అధిక దూధమేం డాలా జానే పర స్వప్రభాసమూహకే విస్తార ద్వారా ఉస అధిక దూధమేం వ్యాప్త హోతా హై, ఉసీ ప్రకార జీవ దూసరే బడే శరీరమేం స్థితికో ప్రాప్త హోనే పర స్వప్రదేశోంకే విస్తార ద్వారా ఉస బడే శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై. ఔర జిస ప్రకార వహ పద్మరాగరత్న దూసరే కమ దూధమేం డాలనే పర స్వప్రభాసమూహకే సంకోచ ద్వారా ఉస థోడే దూధమేం -------------------------------------------------------------------------- అవ్యతిరిక్త = అభిన్న [జిస ప్రకార ‘మిశ్రీ ఏక ద్రవ్య హై ఔర మిఠాస ఉసకా గుణ హై’ ఐసా కహీం ద్రష్టాంతమేం కహా

Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version

౬౬

స్వప్రదేశోపసంహారేణ తద్వయాప్నోత్యణుశరీరమితి.. ౩౩..

అత్ర జీవస్య దేహాద్దేహాంతరేస్తిత్వం, దేహాత్పృథగ్భూతత్వం, దేహాంతరసంచరణకారణం చోపన్యస్తమ్. ----------------------------------------------------------------------------- వ్యాప్త హోతా హై, ఉసీ ప్రకార జీవ అన్య ఛోటే శరీరమేం స్థితికో ప్రాప్త హోనే పర స్వప్రదేశోంకే సంకోచ ద్వారా ఉస ఛోటే శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై.

భావార్థః– తీన లోక ఔర తీన కాలకే సమస్త ద్రవ్య–గుణ–పర్యాయోంకో ఏక సమయమేం ప్రకాశిత కరనేమేం సమర్థ ఐసే విశుద్ధ–దర్శనజ్ఞానస్వభావవాలే చైతన్యచమత్కారమాత్ర శుద్ధక్వవాస్తికాయసే విలక్షణ మిథ్యాత్వరాగాది వికల్పోం ద్వారా ఉపార్జిత జో శరీరనామకర్మ ఉససే జనిత [అర్థాత్ ఉస శరీరనామకర్మకా ఉదయ జిసమేం నిమిత్త హై ఐసే] సంకోచవిస్తారకే ఆధీనరూపసే జీవ సర్వోత్కృష్ట అవగాహరూపసే పరిణమిత హోతా హుఆ సహస్రయోజనప్రమాణ మహామత్స్యకే శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై, జఘన్య అవగాహరూపసే పరిణమిత హోతా హుఆ ఉత్సేధ ఘనాంగులకే అసంఖ్యాతవేం భాగ జితనే లబ్ధ్యపర్యాప్త సూక్ష్మనిగోదకే శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై ఔర మధ్యమ అవగాహరూపసే పరిణమిత హోతా హుఆ మధ్యమ శరీరమేం వ్యాప్త హోతా హై.. ౩౩..

అన్వయార్థః– [జీవః] జీవ [సర్వత్ర] సర్వత్ర [క్రమవర్తీ సర్వ శరీరోమేం] [అస్తి] హై [చ] ఔర [ఏకకాయే] కిసీ ఏక శరీరమేం [ఐక్యస్థః] [క్షీరనీరవత్] ఏకరూపసే రహతా హై తథాపి [న ఏకః] ఉసకే సాథ ఏక నహీం హై; [అధ్యవసానవిశిష్టః] అధ్యవసాయవిశిష్ట వర్తతా హుఆ [రజోమలైః మలినః] రజమల [కర్మమల] ద్వారా మలిన హోనేసే [చేష్టతే] వహ భమణ కరతా హై.

టీకాః– యహాఁ జీవకా దేహసే దేహాంతరమేం [–ఏక శరీరసే అన్య శరీరమేం] అస్తిత్వ, దేహసే పృథక్త్వ తథా దేహాన్తరమేం గమనకా కారణ కహా హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

ఆత్మా హి సంసారావస్థాయాం క్రమవర్తిన్యనవచ్ఛిన్నశరీరసంతానే యథైకస్మిన్ శరీరే వృత్తః తథా క్రమేణాన్యేష్వపి శరీరేషు వర్తత ఇతి తస్య సర్వత్రాస్తిత్వమ్. న చైకస్మిన్ శరీరే నీరే క్షీరమివైక్యేన స్థితోపి భిన్నస్వభావత్వాత్తేన సహైక ఇతి తస్య దేహాత్పృథగ్భూతత్వమ్. అనాది– బంధనోపాధివివర్తితవివిధాధ్యవసాయవిశిష్టత్వాతన్మూలకర్మజాలమలీమసత్వాచ్చ చేష్టమానస్యాత్మనస్త– థావిధాధ్యవసాయకర్మనిర్వర్తితేతరశరీరప్రవేశో భవతీతి తస్య దేహాంతరసంచరణకారణోపన్యాస ఇతి..౩౪..

-----------------------------------------------------------------------------

ఆత్మా సంసార–అవస్థామేం క్రమవర్తీ అచ్ఛిన్న [–అటూట] శరీరప్రవాహమేం జిస ప్రకార ఏక శరీరమేం వర్తతా హై ఉసీ ప్రకార క్రమసే అన్య శరీరోంమేం భీ వర్తతా హై; ఇస ప్రకార ఉసే సర్వత్ర [–సర్వ శరీరోంమేం] అస్తిత్వ హై. ఔర కిసీ ఏక శరీరమేం, పానీమేం దూధకీ భాఁతి ఏకరూపసే రహనే పర భీ, భిన్న స్వభావకే కారణ ఉసకే సాథ ఏక [తద్రూప] నహీం హై; ఇస ప్రకార ఉసే దేహసే పృథక్పనా హై. అనాది బంధనరూప ఉపాధిసే వివర్తన [పరివర్తన] పానేవాలే వివిధ అధ్యవసాయోంసే విశిష్ట హోనేకే కారణ [–అనేక ప్రకారకే అధ్యవసాయవాలా హోనేకే కారణ] తథా వే అధ్యవసాయ జిసకా నిమిత్త హైం ఐసే కర్మసమూహసే మలిన హోనేకే కారణ భ్రమణ కరతే హుఏ ఆత్మాకో తథావిధ అధ్యవసాయోం తథా కర్మోంసే రచే జానే వాలే [–ఉస ప్రకారకే మిథ్యాత్వరాగాదిరూప భావకర్మోం తథా ద్రవ్యకర్మోంసే రచే జానే వాలే] అన్య శరీరమేం ప్రవేశ హోతా హై; ఇస ప్రకార ఉసే దేహాన్తరమేం గమన హోనేకా కారణ కహా గయా.. ౩౪..

అస్తి] నహీం హై ఔర [సర్వథా] సర్వథా [తస్య అభావః చ] ఉసకా అభావ భీ నహీం హై, [తే] వే [భిన్నదేహాః] దేహరహిత [వాగ్గోచరమ్ అతీతాః] వచనగోచరాతీత [సిద్ధాః భవన్తి] సిద్ధ [సిద్ధభగవన్త] హైం. --------------------------------------------------------------------------

Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version

౬౮

సిద్ధానాం జీవత్వదేహమాత్రత్వవ్యవస్థేయమ్.

సిద్ధానాం హిం ద్రవ్యప్రాణధారణాత్మకో ముఖ్యత్వేన జీవస్వభావో నాస్తి. న చ జీవస్వభావస్య సర్వథాభావోస్తి భావప్రాణధారణాత్మకస్య జీవస్వభావస్య ముఖ్యత్వేన సద్భావాత్. న చ తేషాం శరీరేణ సహ నీరక్షీరయోరివైక్యేన వృత్తిః, యతస్తే తత్సంపర్కహేతుభూతకషాయయోగవిప్రయోగాదతీ– తానంతరశరీరమాత్రావగాహపరిణతత్వేప్యత్యంతభిన్నదేహాః. వాచాం గోచరమతీతశ్చ తన్మహిమా, యతస్తే లౌకికప్రాణధారణమంతరేణ శరీరసంబంధమంతరేణ చ పరిప్రాప్తనిరుపాధిస్వరూపాః సతతం ప్రత–పంతీతి..౩౫..

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ సిద్ధోంకే [సిద్ధభగవన్తోంకే] జీవత్వ ఔర దేహప్రమాణత్వకీ వ్యవస్థా హై.

సిద్ధోంకో వాస్తవమేం ద్రవ్యప్రాణకే ధారణస్వరూప జీవస్వభావ ముఖ్యరూపసే నహీం హై; [ఉన్హేం] జీవస్వభావకా సర్వథా అభావ భీ నహీం హై, క్యోంకి భావప్రాణకే ధారణస్వరూప జీవస్వభావకా ముఖ్యరూపసే సద్భావ హై. ఔర ఉన్హేం శరీరకే సాథ, నీరక్షీరకీ భాఁతి, ఏకరూప ౧వృత్తి నహీం హై; క్యోంకి శరీరసంయోగసే హేతుభూత కషాయ ఔర యోగకా వియోగ హుఆ హై ఇసలియే వే ౨అతీత అనన్తర శరీరప్రమాణ అవగాహరూప పరిణత హోనే పర భీ అత్యంత దేహరహిత హైం. ఔర ౩వచనగోచరాతీత ఉనకీ మహిమా హై; క్యోంకి లౌకిక ప్రాణకే ధారణ బినా ఔర శరీరకే సమ్బన్ధ బినా, సంపూర్ణరూపసే ప్రాప్త కియే హుఏ నిరుపాధి స్వరూప ద్వారా వే సతత ప్రతపతే హైం [–ప్రతాపవన్త వర్తతే హైం].. ౩౫.. --------------------------------------------------------------------------

౧. వృత్తి = వర్తన; అస్తిత్వ. ౨. అతీత అనన్తర = భూత కాలకా సబసే అన్తిమ; చరమ. [సిద్ధభగవన్తోంకీ అవగాహనా చరమశరీరప్రమాణ హోనే కే

౩. వచనగోచరాతీత = వచనగోచరతాకో అతిక్రాన్త ; వచనవిషయాతీత; వచన–అగోచర.

Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

సిద్ధస్య కార్యకారణభావనిరాసోయమ్.

యథా సంసారీ జీవో భావకర్మరూపయాత్మపరిణామసంతత్యా ద్రవ్యకర్మరూపయా చ పుద్గలపరిణామసంతత్యా కారణభూతయా తేన తేన దేవమనుష్యతిర్యగ్నారకరూపేణ కార్యభూత ఉత్పద్యతే న తథా సిద్ధరూపేణాపీతి. సిద్ధో హ్యుభయకర్మక్షయే స్వయముత్పద్యమానో నాన్యతః కుతశ్చిదుత్పద్యత ఇతి. యథైవ చ స ఏవ సంసారీ భావకర్మరూపామాత్మపరిణామసంతతిం ద్రవ్యకర్మరూపాం చ పుద్గలపరిణామసంతతిం కార్యభూతాం కారణభూతత్వేన నిర్వర్తయన్ తాని తాని దేవమనుష్యతిర్యగ్నారకరూపాణి కార్యాణ్యుత్పాదయత్యాత్మనో న తథా సిద్ధరూపమపీతి. సిద్ధో హ్యుభయకర్మక్షయే స్వయమాత్మానముత్పాదయన్నాన్యత్కిఞ్చిదుత్పాదయతి.. ౩౬.. -----------------------------------------------------------------------------

ఉత్పన్నః] ఉత్పన్న నహీం హోతే [తేన] ఇసలియే [కార్యం న] కార్య నహీం హైం, ఔర [కించిత్ అపి] కుఛ భీ [అన్య కార్యకో] [న ఉత్పాదయతి] ఉత్పన్న నహీం కరతే [తేన] ఇసలియే [సః] వే [కారణమ్ అపి] కారణ భీ [న భవతి] నహీం హైం.

కారణపనా హోనేకా నిరాకరణ–ఖణ్డన హై].

పుద్గలపరిణామసంతతి ద్వారా ఉన–ఉన దేవ–మనుష్య–తిర్యంచ–నారకకే రూపమేం కార్యభూతరూపసే ఉత్పన్న హోతా హై, ఉసీ ప్రకార సిద్ధరూపసే భీ ఉత్పన్న హోతా హై–– ఐేసా నహీం హై; [ఔర] సిద్ధ [–సిద్ధభగవాన] వాస్తవమేం, దోనోం కర్మోం కా క్షయ హోనే పర, స్వయం [సిద్ధరూపసే] ఉత్పన్న హోతే హుఏ అన్య కిసీ కారణసే [–భావకర్మసే యా ద్రవ్యకర్మసే] ఉత్పన్న నహీం హోతే.

పునశ్చ, జిస ప్రకార వహీ సంసారీ [జీవ] కారణభూత హోకర కార్యభూత ఐసీ భావకర్మరూప ఆత్మపరిణామసంతతి ఔర ద్రవ్యకర్మరూప పుద్గలపరిణామసంతతి రచతా హుఆ కార్యభూత ఐసే వే–వే దేవ– మనుష్య–తిర్యంచ–నారకకే రూప అపనేమేం ఉత్పన్న కరతా హై, ఉసీ ప్రకార సిద్ధకా రూప భీ [అపనేమేం] ఉత్పన్న కరతా హై–– ఐేసా నహీం హై; [ఔర] సిద్ధ వాస్తవమేం, దోనోం కర్మోంకా క్షయ హోనే పర, స్వయం అపనేకో [సిద్ధరూపసే] ఉత్పన్న కరతే హుఏ అన్య కుఛ భీ [భావద్రవ్యకర్మస్వరూప అథవా దేవాదిస్వరూప కార్య] ఉత్పన్న నహీం కరతే.. ౩౬.. -------------------------------------------------------------------------- ఆత్మపరిణామసంతతి = ఆత్మాకే పరిణామోంకీ పరమ్పరా.

Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version

౭౦

అత్ర జీవాభావో ముక్తిరితి నిరస్తమ్.

ద్రవ్యం ద్రవ్యతయా శాశ్వతమితి, నిత్యే ద్రవ్యే పర్యాయాణాం ప్రతిసమయముచ్ఛేద ఇతి, ద్రవ్యస్య సర్వదా అభూతపర్యాయైః భావ్యమితి, ద్రవ్యస్య సర్వదా భూతపర్యాయైరభావ్యమితి, ద్రవ్యమన్యద్రవ్యైః సదా శూన్యమితి, ద్రవ్యం స్వద్రవ్యేణ సదాశూన్యమితి, క్వచిజ్జీవద్రవ్యేనంతం జ్ఞానం క్వచిత్సాంతం జ్ఞానమితి, క్వచిజ్జీవద్రవ్యేనంతం క్వచిత్సాంతమజ్ఞానమితి–ఏతదన్యథా–

-----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [సద్భావే అసతి] యది [మోక్షమేం జీవకా] సద్భావ న హో తో [శాశ్వతమ్] శాశ్వత, [అథ ఉచ్ఛేదః] నాశవంత, [భవ్యమ్] భవ్య [–హోనేయోగ్య], [అభవ్యమ్ చ] అభవ్య [–న హోనేయోగ్య], [శూన్యమ్] శూన్య, [ఇతరత్ చ] అశూన్య, [విజ్ఞానమ్] విజ్ఞాన ఔర [అవిజ్ఞానమ్] అవిజ్ఞాన [న అపి యుజ్యతే] [జీవద్రవ్యమేం] ఘటిత నహీం హో సకతే. [ఇసలియే మోక్షమేం జీవకా సద్భావ హై హీ.]

టీకాః– యహాఁ, ‘జీవకా అభావ సో ముక్తి హై’ ఇస బాతకా ఖణ్డన కియా హై.

[౧] ద్రవ్య ద్రవ్యరూపసే శాశ్వత హై, [౨] నిత్య ద్రవ్యమేం పర్యాయోంకా ప్రతి సమయ నాశ హోతా హై, [౩] ద్రవ్య సర్వదా అభూత పర్యాయరూసపే భావ్య [–హోనేయోగ్య, పరిణమిత హోనేయోగ్య] హై, [౪] ద్రవ్య సర్వదా భూత పర్యాయరూపసే అభావ్య [–న హోనేయోగ్య] హై, [౫] ద్రవ్య అన్య ద్రవ్యోం సే సదా శూన్య హై, [౬] ద్రవ్య స్వద్రవ్యసే సదా అశూన్య హై, [౭] ౧ికసీ జీవద్రవ్యమేం అనన్త జ్ఞాన ఔర కిసీమేం సాన్త జ్ఞాన హై, [౮] ౨ ికసీ -------------------------------------------------------------------------- ౧. జిసే సమ్యక్త్వసే చ్యుత నహీం హోనా హై ఐసే సమ్యక్త్వీ జీవకో అనన్త జ్ఞాన హై ఔర జిసే సమ్యక్త్వసే చ్యుత హోనా

౨. అభవ్య జీవకో అనన్త అజ్ఞాన హై ఔర జిసే కిసీ కాల భీ జ్ఞాన హోతా హై ఐసే అజ్ఞానీ భవ్య జీవకో సాన్త

Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

నుపపద్యమానం ముక్తౌ జీవస్య సద్భావమావేదయతీతి.. ౩౭..

చేతయితృత్వగుణవ్యాఖ్యేయమ్.

ఏకే హి చేతయితారః ప్రకృష్టతరమోహమలీమసేన ప్రకృష్టతరజ్ఞానావరణముద్రితానుభావేన ----------------------------------------------------------------------------- జీవద్రవ్యమేం అనన్త అజ్ఞాన ఔర కిసీమేం సాన్త అజ్ఞాన హై – యహ సబ, ౧అన్యథా ఘటిత న హోతా హుఆ, మోక్షమేం జీవకే సద్భావకో ప్రగట కరతా హై.. ౩౭..

[కర్మణాం ఫలమ్] కర్మోంకే ఫలకో, [ఏకః తు] ఏక జీవరాశి [కార్యం] కార్యకో [అథ] ఔర [ఏకః] ఏక జీవరాశి [జ్ఞానమ్] జ్ఞానకో [చేతయతి] చేతతీ [–వేదతీ] హై. --------------------------------------------------------------------------