Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version

౭౨

చేతకస్వభావేన ప్రకృష్టతరవీర్యాంతరాయావసాదితకార్యకారణసామర్థ్యాః సుఖదుఃఖరూపం కర్మఫలమేవ ప్రాధాన్యేన చేతయంతే. అన్యే తు ప్రకృష్టతరమోహమలీమసేనాపి ప్రకృష్టజ్ఞానావరణముద్రితానుభావేన చేతక–స్వభావేన మనాగ్వీర్యాంతరాయక్షయోపశమాసాదితకార్యకారణసామర్థ్యాః సుఖదుఃఖరూపకర్మఫలానుభవన–సంవలితమపి కార్యమేవ ప్రాధాన్యేన చేతయంతే. అన్యతరే తు ప్రక్షాలితసకలమోహకలఙ్కేన సముచ్ఛిన్న– కృత్స్నజ్ఞానావరణతయాత్యంతమున్ముద్రితసమస్తానుభావేన చేతకస్వభావేన సమస్తవీర్యాంతరాయక్షయాసాదితానంత– వీర్యా అపి నిర్జీర్ణకర్మఫలత్వాదత్యంత–

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ, ౧చేతయితృత్వగుణకీ వ్యాఖ్యా హై.

కోఈ చేతయితా అర్థాత్ ఆత్మా తో, జో అతి ప్రకృష్ట మోహసే మలిన హై ఔర జిసకా ప్రభావ [శక్తి] అతి ప్రకృష్ట జ్ఞానావరణసే ముఁద గయా హై ఐసే చేతక–స్వభావ ద్వారా సుఖదుఃఖరూప ‘కర్మఫల’ కో హీ ప్రధానతః చేతతే హైం, క్యోంకి ఉనకా అతి ప్రకృష్ట వీర్యాన్తరాయసే కార్య కరనేకా [–కర్మచేతనారూప పరిణమిత హోనేకా] సామర్థ్య నష్ట గయా హై.

దూసరే చేతయితా అర్థాత్ ఆత్మా, జో అతి ప్రకృష్ట మోహసే మలిన ఛే ఔర జిసకా ప్రభావ ౨ప్రకృష్ట జ్ఞానావరణసే ముఁద గయా హై ఐసే చేతకస్వభావ ద్వారా – భలే హీ సుఖదుఃఖరూప కర్మఫలకే అనుభవసే మిశ్రితరూపసేే భీ – ‘కార్య’ కో హీ ప్రధానతః చేతతే హైం, క్యోంకి ఉన్హోంనే అల్ప వీర్యాంతరాయకే క్షయోపశమసే ౩కార్య కరనేకా సామర్థ్య ప్రాప్త కియా హై.

ఔర దూసరే చేతయితా అర్థాత్ ఆత్మా, జిసమేంసే సకల మోహకలంక ధుల గయా హై తథా సమస్త జ్ఞానావరణకే వినాశకే కారణ జిసకా సమస్త ప్రభావ అత్యన్త వికసిత హో గయా హై ఐసే చేతకస్వభావ

-------------------------------------------------------------------------- ౧. చేతయితృత్వ = చేతయితాపనా; చేతనేవాలాపనా ; చేతకపనా. ౨. కర్మచేతనావాలే జీవకో జ్ఞానావరణ ‘ప్రకృష్ట’ హోతా హై ఔర కర్మఫలచేతనావాలేకో ‘అతి ప్రకృష్ట’ హోతా హై. ౩. కార్య = [జీవ ద్వారా] కియా జాతా హో వహ; ఇచ్ఛాపూర్వక ఇష్టానిష్ట వికల్పరూప కర్మ. [జిన జీవోంకో వీర్యకా

Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

కృతకృత్యత్వాచ్చ స్వతోవ్యతిరిక్తస్వాభావికసుఖం జ్ఞానమేవ చేతయంత ఇతి.. ౩౮..

----------------------------------------------------------------------------- ద్వారా ‘జ్ఞాన’ కో హీ – కి జో జ్ఞాన అపనేసే ౧అవ్యతిరిక్త స్వాభావిక సుఖవాలా హై ఉసీకో –చేతతే హైం, క్యోంకి ఉన్హోంనే సమస్త వీర్యాంతరాయకే క్షయసే అనన్త వీర్యకో ప్రాప్త కియా హై ఇసలియే ఉనకో [వికారీ సుఖదుఃఖరూప] కర్మఫల నిర్జరిత హో గయా హై ఔర అత్యన్త ౨కృతకృత్యపనా హుఆ హై [అర్థాత్ కుఛ భీ కరనా లేశమాత్ర భీ నహీం రహా హై].. ౩౮..

కర్మఫలకో వేదతే హైం, [త్రసాః] త్రస [హి] వాస్తవమేం [కార్యయుతమ్] కార్యసహిత కర్మఫలకో వేదతే హైం ఔర [ప్రాణిత్వమ్ అతిక్రాంతాః] జో ప్రాణిత్వకా [–ప్రాణోంకా] అతిక్రమ కర గయే హైం [తే జీవాః] వే జీవ [జ్ఞానం] జ్ఞానకో [విందన్తి] వేదతే హైం.

హై.

చేతతా హై, అనుభవ కరతా హై, ఉపలబ్ధ కరతా హై ఔర వేదతా హై –యే ఏకార్థ హైం [అర్థాత్ యహ సబ శబ్ద ఏక అర్థవాలే హైం], క్యోంకి చేతనా, అనుభూతి, ఉపలబ్ధి ఔర వేదనాకా ఏక అర్థ హై. వహాఁ, స్థావర -------------------------------------------------------------------------- ౧. అవ్యతిరిక్త = అభిన్న. [స్వాభావిక సుఖ జ్ఞానసే అభిన్న హై ఇసలియే జ్ఞానచేతనా స్వాభావిక సుఖకే సంచేతన–

౨. కృతకృత్య = కృతకార్య. [పరిపూర్ణ జ్ఞానవాలే ఆత్మా అత్యన్త కృతకార్య హైం ఇసలియే, యద్యపి ఉన్హేం అనంత వీర్య ప్రగట హుఆ హై తథాపి, ఉనకా వీర్య కార్యచేతనాకో [కర్మచేతనాకో] నహీం రచతా, [ఔర వికారీ సుఖదుఃఖ వినష్ట హో గయే హైం ఇసలియే ఉనకా వీర్య కర్మఫల చేతనేాకో భీ నహీం రచతా,] జ్ఞానచేతనాకో హీ రచతా హై.]

Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version

౭౪

అత్ర కః కిం చేతయత ఇత్యుక్తమ్. చేతయంతే అనుభవన్తి ఉపలభంతే విందంతీత్యేకార్థాశ్చేతనానుభూత్యుపలబ్ధివేదనానామేకార్థత్వాత్. తత్ర స్థావరాః కర్మఫలం చేతయంతే, త్రసాః కార్యం చేతయంతే, కేవలజ్ఞానినోజ్ఞానం చేతయంత ఇతి.. ౩౯..

అథోపయోగగుణవ్యాఖ్యానమ్.

----------------------------------------------------------------------------- కర్మఫలకో చేతతే హైం, త్రస కార్యకో చేతతే హైం, కేవలజ్ఞానీ జ్ఞానకో చేతతే హైం.

భావార్థః– పాఁచ ప్రకారకే స్థావర జీవ అవ్యక్త సుఖదుఃఖానుభవరూప శుభాశుభకర్మఫలకో చేతతే హైం. ద్వీఇన్ద్రియ ఆది త్రస జీవ ఉసీ కర్మఫలకో ఇచ్ఛాపూర్వక ఇష్టానిష్ట వికల్పరూప కార్య సహిత చేతతే హైం. ౧పరిపూర్ణ జ్ఞానవన్త భగవన్త [అనన్త సౌఖ్య సహిత] జ్ఞానకో హీ చేతతే హైం.. ౩౯..

అబ ఉపయోగగుణకా వ్యాఖ్యాన హై. --------------------------------------------------------------------------

హై. ఆంశిక జ్ఞానచేతనాకీ వివక్షాసే తో ముని, శ్రావక తథా అవిరత సమ్యగ్ద్రష్టికో భీ జ్ఞానచేతనా కహీ జా సకతీ హైే; ఉనకా యహాఁ నిషేధ నహీం సమఝనా, మాత్ర వివక్షాభేద హై ఐసా సమఝనా చాహియే.

Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

ఆత్మనశ్చైతన్యానువిధాయీ పరిణామ ఉపయోగః. సోపి ద్వివిధః–జ్ఞానోపయోగో దర్శనో–పయోగశ్చ. తత్ర విశేషగ్రాహి జ్ఞానం, సామాన్యగ్రాహి దర్శనమ్. ఉపయోగశ్చ సర్వదా జీవాదపృథగ్భూత ఏవ, ఏకాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వాదితి.. ౪౦..

-----------------------------------------------------------------------------

వాస్తవమేం దో ప్రకారకా [ఉపయోగః] ఉపయోగ [జీవస్య] జీవకో [సర్వకాలమ్] సర్వ కాల [అనన్యభూతం] అనన్యరూపసే [విజానీహి] జానో.

టీకాః– ఆత్మకా చైతన్య–అనువిధాయీ [అర్థాత్ చైతన్యకా అనుసరణ కరనేవాలా] పరిణామ సో ఉపయోగ హై. వహ భీ దోే ప్రకారకా హై–జ్ఞానోపయోగ ఔర దర్శనోపయోగ. వహాఁ, విశేషకో గ్రహణ కరనేవాలా జ్ఞాన హై ఔర సామాన్యకో గ్రహణ కరనేవాలా దర్శన హై [అర్థాత్ విశేష జిసమేం ప్రతిభాసిత హో వహ జ్ఞాన హై ఔర సామాన్య జిసమేం ప్రతిభాసిత హో వహ దర్శన హై]. ఔర ఉపయోగ సర్వదా జీవసే అపృథగ్భూత హీ హై, క్యోంకి ఏక అస్తిత్వసే రచిత హై.. ౪౦..

మనఃపర్యయ ఔర కేవల–[జ్ఞానాని పఞ్చభేదాని] ఇస ప్రకార జ్ఞానకే పాఁచ భేద హైం; [కుమతిశ్రుతవిభఙ్గాని చ] ఔర కుమతి, కుశ్రుత ఔర విభంగ–[త్రీణి అపి] యహ తీన [అజ్ఞాన] భీ [జ్ఞానైః] [పాఁచ] జ్ఞానకే సాథ [సంయుక్తాని] సంయుక్త కియే గయే హైం. [ఇస ప్రకార జ్ఞానోపయోగకే ఆఠ భేద హైం.] -------------------------------------------------------------------------- అపృథగ్భూత = అభిన్న. [ఉపయోగ సదైవ జీవసే అభిన్న హీ హై, క్యోంకి వే ఏక అస్తిత్వసే నిష్పన్న హై.

Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version

౭౬

జ్ఞానోపయోగవిశేషాణాం నామస్వరూపాభిధానమేతత్.

తత్రాభినిబోధికజ్ఞానం శ్రుతజ్ఞానమవధిజ్ఞానం మనఃపర్యయజ్ఞానం కేవలజ్ఞానం కుమతిజ్ఞానం కుశ్రుత–జ్ఞానం విభఙ్గజ్ఞానమితి నామాభిధానమ్. ఆత్మా హ్యనంతసర్వాత్మప్రదేశవ్యాపివిశుద్ధ జ్ఞానసామాన్యాత్మా. స ఖల్వనాదిజ్ఞానావరణకర్మావచ్ఛన్నప్రదేశః సన్, యత్తదావరణక్షయోపశమాదిన్ద్రి–యానిన్ద్రియావలమ్బాచ్చ మూర్తామూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తదాభినిబోధికజ్ఞానమ్, యత్తదా– వరణక్షయోపశమాదనిన్ద్రియావలంబాచ్చ మూర్తామూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తత్ శ్రుతజ్ఞానమ్, యత్తదావరణక్షయోపశమాదేవ మూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తదవధిజ్ఞానమ్, యత్తదా–వరణక్షయోపశమాదేవ

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ, జ్ఞానోపయోగకే భేదోంకే నామ ఔర స్వరూపకా కథన హై.

వహాఁ, [౧] ఆభినిబోధికజ్ఞాన, [౨] శ్రుతజ్ఞాన, [౩] అవధిజ్ఞాన, [౪] మనఃపర్యయజ్ఞాన, [౫] కేవలజ్ఞాన, [౬] కుమతిజ్ఞాన, [౭] కుశ్రుతజ్ఞాన ఔర [౮] విభంగజ్ఞాన–ఇస ప్రకార [జ్ఞానోపయోగకే భేదోంకే] నామకా కథన హై.

[అబ ఉనకే స్వరూపకా కథన కియా జాతా హైః–] ఆత్మా వాస్తవమేం అనన్త, సర్వ ఆత్మప్రదేశోంమేం వ్యాపక, విశుద్ధ జ్ఞానసామాన్యస్వరూప హై. వహ [ఆత్మా] వాస్తవమేం అనాది జ్ఞానావరణకర్మసే ఆచ్ఛాదిత ప్రదేశవాలా వర్తతా హుఆ, [౧] ఉస ప్రకారకే [అర్థాత్ మతిజ్ఞానకే] ఆవరణకే క్షయోపశమసే ఔర ఇన్ద్రియ–మనకే అవలమ్బనసే మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకా ౧వికలరూపసే ౨విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ ఆభినిబోధికజ్ఞాన హై, [౨] ఉస ప్రకారకే [అర్థాత్ శ్రుతజ్ఞానకే] ఆవరణకే క్షయోపశమసే ఔర మనకే అవలమ్బనసే మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకా వికలరూపసే విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ శ్రుతజ్ఞాన హై, [౩] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే హీ మూర్త ద్రవ్యకా వికలరూపసే విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ అవధిజ్ఞాన హై, [౪] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే హీ పరమనోగత [–దూసరోంకే మనకే సాథ సమ్బన్ధవాలే] మూర్త ద్రవ్యకా వికలరూపసే విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ మనఃపర్యయజ్ఞాన హై, [౫] సమస్త ఆవరణకే అత్యన్త క్షయసే, కేవల హీ [–ఆత్మా అకేలా హీ], మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకా సకలరూపసే -------------------------------------------------------------------------- ౧. వికలరూపసే = అపూర్ణరూపసే; అంశతః. ౨. విశేషతః అవబోధన కరనా = జాననా. [విశేష అవబోధ అర్థాత్ విశేష ప్రతిభాస సో జ్ఞాన హై.]

Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

పరమనోగతం మూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తన్మనఃపర్యయజ్ఞానమ్, యత్సకలావరణాత్యంతక్షయే కేవల ఏవ మూర్తామూర్తద్రవ్యం సకలం విశేషేణావబుధ్యతే తత్స్వాభావికం కేవలజ్ఞానమ్. మిథ్యాదర్శనోదయసహచరితమాభినిబోధికజ్ఞానమేవ కుమతిజ్ఞానమ్, మిథ్యాదర్శనోదయ–సహచరితం శ్రుతజ్ఞానమేవ కుశ్రుతజ్ఞానమ్, మిథ్యాదర్శనోదయసహచరితమవధిజ్ఞానమేవ విభఙ్గజ్ఞానమితి స్వరూపాభిధానమ్. ఇత్థం మతిజ్ఞానాదిజ్ఞానోపయోగాష్టకం వ్యాఖ్యాతమ్.. ౪౧.. ----------------------------------------------------------------------------- విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ స్వాభావిక కేవలజ్ఞాన హై, [౬] మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకే సాథకా ఆభినిబోధికజ్ఞాన హీ కుమతిజ్ఞాన హై, [౭] మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకే సాథకా శ్రుతజ్ఞాన హీ కుశ్రుతజ్ఞాన హై, [౮] మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకే సాథకా అవధిజ్ఞాన హీ విభంగజ్ఞాన హై. – ఇస ప్రకార [జ్ఞానోపయోగకే భేదోంకే] స్వరూపకా కథన హై.

ఇస ప్రకార మతిజ్ఞానాది ఆఠ జ్ఞానోపయోగోంకా వ్యాఖ్యాన కియా గయా.

భావార్థః– ప్రథమ తో, నిమ్నానుసార పాఁచ జ్ఞానోంకా స్వరూప హైః– నిశ్చయనయసే అఖణ్డ–ఏక–విశుద్ధజ్ఞానమయ ఐసా యహ ఆత్మా వ్యవహారనయసే సంసారావస్థామేం కర్మావృత్త వర్తతా హుఆ, మతిజ్ఞానావరణకా క్షయోపశమ హోనే పర, పాఁచ ఇన్ద్రియోం ఔర మనసే మూర్త–అమూర్త వస్తుకో వికల్పరూపసే జో జానతా హై వహ మతిజ్ఞాన హై. వహ తీన ప్రకారకా హైః ఉపలబ్ధిరూప, భావనారూప ఔర ఉపయోగరూప. మతిజ్ఞానావరణకే క్షయోపశమసే జనిత అర్థగ్రహణశక్తి [–పదార్థకో జాననేకీ శక్తి] వహ ఉపలబ్ధి హై, జానే హుఏ పదార్థకా పునః పునః చింతన వహ భావనా హై ఔర ‘యహ కాలా హై,’ ‘యహ పీలా హై ’ ఇత్యాదిరూపసే అర్థగ్రహణవ్యాపార [–పదార్థకో జాననేకా వ్యాపార] వహ ఉపయోగ హై. ఉసీ ప్రకార వహ [మతిజ్ఞాన] అవగ్రహ, ఈహా, అవాయ ఔర ధారణారూప భేదోం ద్వారా అథవా కోష్ఠబుద్ధి, బీజబుద్ధి, పదానుసారీబుద్ధి తథా సంభిన్నశ్రోతృతాబుద్ధి ఐసే భేదోం ద్వారా చార ప్రకారకా హై. [యహాఁ, ఐసా తాత్పర్య గ్రహణ కరనా చాహియే కి నిర్వికార శుద్ధ అనుభూతికే ప్రతి అభిముఖ జో మతిజ్ఞాన వహీ ఉపాదేయభూత అనన్త సుఖకా సాధక హోనేసే నిశ్చయసే ఉపాదేయ హై, ఉసకే సాధనభూత బహిరంగ మతిజ్ఞాన తో వ్యవహారసే ఉపాదేయ హై.]

Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version

౭౮

వహీ పూర్వోక్త ఆత్మా, శ్రుతజ్ఞానావరణకా క్షయోపశమ హోనే పర, మూర్త–అమూర్త వస్తుకో పరోక్షరూపసే జో జానతా హై ఉసే జ్ఞానీ శ్రుతజ్ఞాన కహతే హైం. వహ లబ్ధిరూప ఔర భావనారూప హైే తథా ఉపయోగరూప ఔర నయరూప హై. ‘ఉపయోగ’ శబ్దసే యహాఁ వస్తుకో గ్రహణ కరనేవాలా ప్రమాణ సమఝనా చాహియే అర్థాత్ సమ్పూర్ణ వస్తుకో జాననేవాలా జ్ఞాన సమఝనా చాహియే ఔర ‘నయ’ శబ్దసే వస్తుకే [గుణపర్యాయరూప] ఏక దేశకో గ్రహణ కరనేవాలా ఐసా జ్ఞాతాకా అభిప్రాయ సమఝనా చాహియే. [యహాఁ ఐసా తాత్పర్య గ్రహణ కరనా చాహియే కి విశుద్ధజ్ఞానదర్శన జిసకా స్వభావ హై ఐసే శుద్ధ ఆత్మతత్త్వకే సమ్యక్ శ్రద్ధాన–జ్ఞాన–అనుచరణరూప అభేదరత్నత్రయాత్మక జో భావశ్రుత వహీ ఉపాదేయభూత పరమాత్మతత్త్వకా సాధక హోనేసే నిశ్చయసే ఉపాదేయ హై కిన్తు ఉసకే సాధనభూత బహిరంగ శ్రుతజ్ఞాన తో వ్యవహారసే ఉపాదేయ హై.]

యహ ఆత్మా, అవధిజ్ఞానావరణకా క్షయోపశమ హోనే పర, మూర్త వస్తుకో జో ప్రత్యక్షరూపసే జానతా హై వహ అవధిజ్ఞాన హై. వహ అవధిజ్ఞాన లబ్ధిరూప తథా ఉపయోగరూప ఐసా దో ప్రకారకా జాననా. అథవా అవధిజ్ఞాన దేశావధి, పరమావధి ఔర సర్వావధి ఐసే భేదోం ద్వారా తీన ప్రకారసే హై. ఉసమేం, పరమావధి ఔర సర్వావధి చైతన్యకే ఉఛలనేసే భరపూర ఆనన్దరూప పరమసుఖామృతకే రసాస్వాదరూప సమరసీభావసే పరిణత చరమదేహీ తపోధనోంకో హోతా హై. తీనోం ప్రకారకే అవధిజ్ఞాన నిశ్చయసే విశిష్ట సమ్యక్త్వాది గుణసే హోతే హైం. దేవోం ఔర నారకోంకే హోనేవాలే భవప్రత్యయీ జో అవధిజ్ఞాన వహ నియమసే దేశావధి హీ హోతా హై.

యహ ఆత్మా, మనఃపర్యయజ్ఞానావరణకా క్షయోపశమ హోనే పర, పరమనోగత మూర్త వస్తుకో జో ప్రత్యక్షరూపసే జానతా హై వహ మనఃపర్యయజ్ఞాన హై. ఋజుమతి ఔర విపులమతి ఐసే భేదోం ద్వారా మనఃపర్యయజ్ఞాన దో ప్రకారకా హై. వహాఁ, విపులమతి మనఃపర్యయజ్ఞాన పరకే మనవచనకాయ సమ్బన్ధీ పదార్థోంకో, వక్ర తథా అవక్ర దోనోంకో, జానతా హై ఔర ఋజుమతి మనఃపర్యయజ్ఞాన తో ఋజుకో [అవక్రకో] హీ జానతా హై. నిర్వికార ఆత్మాకీ ఉపలబ్ధి ఔర భావనా సహిత చరమదేహీ మునియోంకో విపులమతి మనఃపర్యయజ్ఞాన హోతా హై. యహ దోనోం మనఃపర్యయజ్ఞాన వీతరాగ ఆత్మతత్త్వకే సమ్యక్ శ్రద్ధాన–జ్ఞాన–అనుష్ఠానకీ భావనా సహిత, పన్ద్రహ ప్రమాద రహిత అప్రమత్త మునికో ఉపయోగమేం–విశుద్ధ పరిణామమేం–ఉత్పన్న హోతే హైం. యహాఁ మనఃపర్యయజ్ఞానకే ఉత్పాదకాలమేం హీ అప్రమత్తపనేకా నియమ హై, ఫిర ప్రమత్తపనేమేం భీ వహ సంభవిత హోతా హై.

Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

-----------------------------------------------------------------------------

జో జ్ఞాన ఘటపటాది జ్ఞేయ పదార్థోంకా అవలమ్బన లేకర ఉత్పన్న నహీం హోతా వహ కేవలజ్ఞాన హై. వహ శ్రుతజ్ఞానస్వరూప భీ నహీం హై. యద్యపి దివ్యధ్వనికాలమేం ఉసకే ఆధారసే గణధరదేవ ఆదికో శ్రుతజ్ఞాన పరిణమిత హోతా హై తథాపి వహ శ్రుతజ్ఞాన గణధరదేవ ఆదికో హీ హోతా హై, కేవలీభగవన్తోంకో తో కేవలజ్ఞాన హీ హోతా హై. పునశ్చ, కేవలీభగవన్తోంకో శ్రుతజ్ఞాన నహీం హై ఇతనా హీ నహీం, కిన్తు ఉన్హేం జ్ఞాన–అజ్ఞాన భీ నహీం హై అర్థాత్ ఉన్హేం కిసీ విషయకా జ్ఞాన తథా కిసీ విషయకా అజ్ఞాన హో ఐసా భీ నహీం హై – సర్వ విషయోంకా జ్ఞాన హీ హోతా హై; అథవా, ఉన్హేం మతి–జ్ఞానాది అనేక భేదవాలా జ్ఞాన నహీం హై – ఏక కేవలజ్ఞాన హీ హై.

యహాఁ జో పాఁచ జ్ఞానోంకా వర్ణన కియా గయా హై వహ వ్యవహారసే కియా గయా హై. నిశ్చయసే తో బాదల రహిత సూర్యకీ భాఁతి ఆత్మా అఖణ్డ–ఏక–జ్ఞాన–ప్రతిభాసమయ హీ హై.

అబ అజ్ఞానత్రయకే సమ్బన్ధమేం కహతే హైంః–

మిథ్యాత్వ ద్వారా అర్థాత్ భావ–ఆవరణ ద్వారా అజ్ఞాన [–కుమతిజ్ఞాన, కుశ్రుతజ్ఞాన తథా విభంగజ్ఞాన] ఔర అవిరతిభావ హోతా హై తథా జ్ఞేయకా అవలమ్బన లేనేసే [–జ్ఞేయ సమ్బన్ధీ విచార అథవా జ్ఞాన కరనేసే] ఉస–ఉస కాల దుఃనయ ఔర దుఃప్రమాణ హోతే హైం. [మిథ్యాదర్శనకే సద్భావమేం వర్తతా హుఆ మతిజ్ఞాన వహ కుమతిజ్ఞాన హై, శ్రుతజ్ఞాన వహ కుశ్రుతజ్ఞాన హై, అవధిజ్ఞాన వహ విభంగజ్ఞాన హై; ఉసకే సద్భావమేం వర్తతే హుఏ నయ వే దుఃనయ హైం ఔర ప్రమాణ వహ దుఃప్రమాణ హై.] ఇసలియే ఐసా భావార్థ సమఝనా చాహియే కి నిర్వికార శుద్ధ ఆత్మాకీ అనుభూతిస్వరూప నిశ్చయ సమ్యక్త్వ ఉపాదేయహై.

ఇస ప్రకార జ్ఞానోపయోగకా వర్ణన కియా గయా.. ౪౧.. --------------------------------------------------------------------------

Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version

౮౦

దర్శనోపయోగవిశేషాణాం నామస్వరూపాభిధానమేతత్.

చక్షుర్దర్శనమచక్షుర్దర్శనమవధిదర్శనం కేవలదర్శనమితి నామాభిధానమ్. ఆత్మా హ్యనంత– సర్వాత్మప్రదేశవ్యాపివిశుద్ధదర్శనసామాన్యాత్మా. స ఖల్వనాదిదర్శనావరణకర్మావచ్ఛన్నప్రదేశః సన్, యత్తదావరణక్షయోపశమాచ్చక్షురిన్ద్రియావలమ్బాచ్చ మూర్తద్రవ్యం వికలం సామాన్యే -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [దర్శనమ్ అపి] దర్శన భీ [చక్షుర్యుతమ్] చక్షుదర్శన, [అచక్షుర్యుతమ్ అపి చ] అచక్షుదర్శన, [అవధినా సహితమ్] అవధిదర్శన [చ అపి] ఔర [అనంతవిషయమ్] అనన్త జిసకా విషయ హై ఐసా [అనిధనమ్] అవినాశీ [కైవల్యం] కేవలదర్శన [ప్రజ్ఞప్తమ్] – ఐసే చార భేదవాలా కహా హై.

టీకాః– యహ, దర్శనోపయోగకే భేదోంకే నామ ఔర స్వరూపకా కథన హై.

[౧] చక్షుదర్శన, [౨] అచక్షుదర్శన, [౩] అవధిదర్శన ఔర [౪] కేవలదర్శన – ఇస ప్రకార [దర్శనోపయోగకే భేదోంకే] నామకా కథన హై.

[అబ ఉసకే స్వరూపకా కథన కియా జాతా హైః–] ఆత్మా వాస్తవమేం అనన్త, సర్వ ఆత్మప్రదేశోంమేం వ్యాపక, విశుద్ధ దర్శనసామాన్యస్వరూప హై. వహ [ఆత్మా] వాస్తవమేం అనాది దర్శనావరణకర్మసే ఆచ్ఛాదిత ప్రదేశోంవాలా వర్తతా హుఆ, [౧] ఉస ప్రకారకే [అర్థాత్ చక్షుదర్శనకే] ఆవరణకే క్షయోపశమసే ఔర చక్షు– ఇన్ద్రియకే అవలమ్బనసే మూర్త ద్రవ్యకో వికలరూపసే ౧సామాన్యతః అవబోధన కరతా హై --------------------------------------------------------------------------

Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

నావబుధ్యతే తచ్చక్షుర్దర్శనమ్, యత్తదావరణక్షయోపశమాచ్చక్షుర్వర్జితేతరచతురిన్ద్రియానిన్ద్రియావలమ్బాచ్చ మూర్తా– మూర్తద్రవ్యం వికలం సామాన్యేనావబుధ్యతే తదచక్షుర్దర్శనమ్, యత్తదావరణక్షయోపశమాదేవ మూర్తద్రవ్యం వికలం సామాన్యేనావబుధ్యతే తదవధిదర్శనమ్, యత్సకలావరణాత్యంతక్షయే కేవల ఏవ మూర్తామూర్తద్రవ్యం సకలం సామాన్యేనావబుధ్యతే తత్స్వాభావికం కేవలదర్శనమితి స్వరూపాభిధానమ్.. ౪౨..

ఏకస్యాత్మనోనేకజ్ఞానాత్మకత్వసమర్థనమేతత్.

న తావజ్జ్ఞానీ జ్ఞానాత్పృథగ్భవతి, ద్వయోరప్యేకాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వేనైకద్రవ్యత్వాత్, ----------------------------------------------------------------------------- వహ చక్షుదర్శన హై, [౨] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే తథా చక్షుకే అతిరిక్త శేష చార ఇన్ద్రయోంంం ఔర మనకే అవలమ్బనసే మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకో వికరూపసే సామాన్యతః అవబోధన కరతా హై వహ అచక్షుదర్శన హైే, [౩] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే హీ మూర్త ద్రవ్యకో వికరూపసే సామాన్యతః అవబోధన కరతా హై వహ అవధిదర్శన హై, [౪] సమస్త ఆవరణకే అత్యన్త క్షయసే, కేవల హీ [–ఆత్మా అకేలా హీ], మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకో సకలరూపసేే సామాన్యతః అవబోధన కరతా హై వహ స్వాభావిక కేవలదర్శన హై. –ఇస ప్రకార [దర్శనోపయోగకే భేదోంకే] స్వరూపకా కథన హై.. ౪౨..

జాతా; [జ్ఞానాని అనేకాని భవంతి] తథాపి జ్ఞాన అనేక హై. [తస్మాత్ తు] ఇసలియే తో [జ్ఞానిభిః] జ్ఞానియోంనే [ద్రవ్యం] ద్రవ్యకో [విశ్వరూపమ్ ఇతి భణితమ్] విశ్వరూప [–అనేకరూప] కహా హై.

--------------------------------------------------------------------------

Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version

౮౨

ద్వయోరప్యభిన్నప్రదేశత్వేనైకక్షేత్రత్వాత్, ద్వయోరప్యేకసమయనిర్వృత్తత్వేనైకకాలత్వాత్, ద్వయోరప్యేకస్వభావ– త్వేనైకభావత్వాత్. న చైవముచ్యమానేప్యేకస్మిన్నాత్మన్యాభినిబోధికాదీన్యనేకాని జ్ఞానాని విరుధ్యంతే, ద్రవ్యస్య విశ్వరూపత్వాత్. ద్రవ్యం హి సహక్రమప్రవృత్తానంతగుణపర్యాయాధారతయానంతరూపత్వాదేకమపి విశ్వ– రూపమభిధీయత ఇతి.. ౪౩..

----------------------------------------------------------------------------- దోనోంకో ఏకద్రవ్యపనా హై, దోనోంకే అభిన్న ప్రదేశ హోనేసే దోనోంకో ఏకక్షేత్రపనా హై, దోనోం ఏక సమయమేేం రచే జాతే హోనేసే దోనోంకో ఏకకాలపనా హై, దోనోంకా ఏక స్వభావ హోనేసే దోనోంకో ఏకభావపనా హై. కిన్తు ఐసా కహా జానే పర భీ, ఏక ఆత్మామేం ఆభినిబోధిక [–మతి] ఆది అనేక జ్ఞాన విరోధ నహీం పాతే, క్యోంకి ద్రవ్య విశ్వరూప హై. ద్రవ్య వాస్తవమేం సహవర్తీ ఔర క్రమవర్తీ ఐసే అనన్త గుణోం తథా పర్యాయోంకా ఆధార హోనేకే కారణ అనన్తరూపవాలా హోనేసే, ఏక హోనే పర భీ, ౧విశ్వరూప కహా జాతా హై .. ౪౩..

అన్వయార్థః– [యది] యది [ద్రవ్యం] ద్రవ్య [గుణతః] గుణోంసే [అన్యత్ చ భవతి] అన్య [–భిన్న] హో [గుణాః చ] ఔర గుణ [ద్రవ్యతః అన్యే] ద్రవ్యసే అన్య హో తో [ద్రవ్యానంత్యమ్] ద్రవ్యకీ అనన్తతా హో [అథవా] అథవా [ద్రవ్యాభావం] ద్రవ్యకా అభావ [ప్రకుర్వన్తి] హో.

టీకాః– ద్రవ్యకా గుణోంసే భిన్నత్వ హో ఔర గుణోంకా ద్రవ్యసే భిన్నత్వ హో తో దోష ఆతా హై ఉసకా యహ కథన హై. -------------------------------------------------------------------------- ౧. విశ్వరూప = అనేకరూప. [ఏక ద్రవ్య సహవర్తీ అనన్త గుణోంకా ఔర క్రమవర్తీ అనన్త పర్యాయోంకా ఆధార హోనేకే

Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

గుణా హి క్వచిదాశ్రితాః. యత్రాశ్రితాస్తద్ర్రవ్యమ్. తచ్చేదన్యద్గుణేభ్యః. పునరపి గుణాః క్వచిదాశ్రితాః. యత్రాశ్రితాస్తద్ర్రవ్యమ్. తదపి అన్యచ్చేద్గుణేభ్యః. పునరపి గుణాః క్వచిదాశ్రితాః. యత్రాశ్రితాః తద్ర్రవ్యమ్. తదప్యన్యదేవ గుణేభ్యః. ఏవం ద్రవ్యస్య గుణేభ్యో భేదే భవతి ద్రవ్యా నంత్యమ్. ద్రవ్యం హి గుణానాం సముదాయః. గుణాశ్చేదన్యే సముదాయాత్, కో నామ సముదాయః. ఏవ గుణానాం ద్రవ్యాద్భేదే భవతి ద్రవ్యాభావ ఇతి.. ౪౪..

ద్రవ్యగుణానాం స్వోచితానన్యత్వోక్తిరియమ్. -----------------------------------------------------------------------------

గుణ వాస్తవమేం కిసీకే ఆశ్రయసే హోతే హైం; [వే] జిసకే ఆశ్రిత హోం వహ ద్రవ్య హోతా హై. వహ [–ద్రవ్య] యది గుణోంసే అన్య [–భిన్న] హో తో–ఫిర భీ, గుణ కిసీకే ఆశ్రిత హోంగే; [వే] జిసకే ఆశ్రిత హోం వహ ద్రవ్య హోతా హై. వహ యది గుణోంసే అన్య హో తో– ఫిర భీ గుణ కిసీకే ఆశ్రిత హోంగే; [వే] జిసకే ఆశ్రిత హోం వహ ద్రవ్య హోతా హై. వహ భీ గుణోసే అన్య హీ హో.–– ఇస ప్రకార, యది ద్రవ్యకా గుణోంసే భిన్నత్వ హో తో, ద్రవ్యకీ అనన్తతా హో.

వాస్తవమేం ద్రవ్య అర్థాత్ గుణోంకా సముదాయ. గుణ యది సముదాయసే అన్య హో తో సముదాయ కైసా? [అర్థాత్ యది గుణోంకో సముదాయసే భిన్న మానా జాయే తో సముదాయ కహాఁసే ఘటిత హోగా? అర్థాత్ ద్రవ్య హీ కహాఁసే ఘటిత హోగా?] ఇస ప్రకార, యది గుణోంకా ద్రవ్యసే భిన్నత్వ హో తో, ద్రవ్యకా అభావ హో.. ౪౪..

అనన్యపనా హై; [నిశ్చయజ్ఞాః హి] నిశ్చయకే జ్ఞాతా [తేషామ్] ఉన్హేం [విభక్తమ్ అన్యత్వమ్] విభక్తపనేరూప అన్యపనా [వా] యా [తద్విపరీతం] [విభక్తపనేరూప] అనన్యపనా [న ఇచ్ఛన్తి] నహీం మానతే. --------------------------------------------------------------------------

Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version

౮౪

అవిభక్తప్రదేశత్వలక్షణం ద్రవ్యగుణానామనన్యత్వమభ్యుపగమ్యతే. విభక్తప్రదేశత్వలక్షణం త్వన్యత్వ– మనన్యత్వం చ నాభ్యుపగమ్యతే. తథా హి–యథైకస్య పరమాణోరేకేనాత్మప్రదేశేన సహావిభక్తత్వాదనన్య–త్వం, తథైకస్య పరమాణోస్తద్వర్తినాం స్పర్శరసగంధవర్ణాదిగుణానాం చావిభక్తప్రదేశత్వాదనన్యత్వమ్. యథా త్వత్యంతవిప్రకృష్టయోః సహ్యవింధ్యయోరత్యంతసన్నికృష్టయోశ్చ మిశ్రితయోస్తోయపయసోర్విభక్తప్రదేశత్వలక్షణ– మన్యత్వమనన్యత్వం చ, న తథా ద్రవ్యగుణానాం విభక్తప్రదేశత్వాభావాదన్యత్వమనన్యత్వం చేతి.. ౪౫.. -----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ, ద్రవ్య ఔర గుణోంకే స్వోచిత అనన్యపనేకా కథన హై [అర్థాత్ ద్రవ్య ఔర గుణోంకో కైసా అనన్యపనా ఘటిత హోతా హై వహ యహాఁ కహా హై].

ద్రవ్య ఔర గుణోంకో ౧అవిభక్తప్రదేశత్వస్వరూప అనన్యపనా స్వీకార కియా జాతా హై; పరన్తు విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప అన్యపనా తథా [విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప] అనన్యపనా స్వీకార నహీం కియా జాతా. వహ స్పష్ట సమఝాయా జాతా హైః– జిస ప్రకార ఏక పరమాణుకో ఏక స్వప్రదేశకే సాథ అవిభక్తపనా హోనేసే అనన్యపనా హై, ఉసీ ప్రకార ఏక పరమాణుకో తథా ఉసమేం రహనేవాలే స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణ ఆది గుణోంకో అవిభక్త ప్రదేశ హోనేసే [అవిభక్త–ప్రదేశత్వస్వరూప] అనన్యపనా హై; పరన్తు జిస ప్రకార అత్యన్త దూర ఐసే ౨సహ్య ఔర వింధ్యకో విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప అన్యపనా హై తథా అత్యన్త నికట ఐసే మిశ్రిత ౩క్షీర–నీరకో విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప అనన్యపనా హై, ఉసీ ప్రకార ద్రవ్య ఔర గుణోంకో విభక్త ప్రదేశ న హోనేసే [విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప] అన్యపనా తథా [విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప] అనన్యపనా నహీం హై.. ౪౫.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. అవిభక్త = అభిన్న. [ద్రవ్య ఔర గుణోంకే ప్రదేశ అభిన్న హై ఇసలియే ద్రవ్య ఔర గుణోంకో అభిన్నప్రదేశత్వస్వరూప

౨. అత్యన్త దూర స్థిత సహ్య ఔర వింధ్య నామకే పర్వతోంకో భిన్నప్రదేశత్వస్వరూప అన్యపనా హై. ౩. అత్యన్త నికట స్థిత మిశ్రిత దూధ–జలకో భిన్నప్రదేశత్వస్వరూప అనన్యపనా హై. ద్రవ్య ఔర గుణోంకో ఐసా

Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

వవదేసా సంఠాణా సంఖా విసయా య హోంతి తే బహుగా. తే తేసిమణణ్ణత్తే అణ్ణత్తే చావి విజ్జంతే.. ౪౬..

వ్యపదేశాదీనామేకాంతేన ద్రవ్యగుణాన్యత్వనిబంధనత్వమత్ర ప్రత్యాఖ్యాతమ్. యథా దేవదత్తస్య గౌరిత్యన్యత్వే షష్ఠీవ్యపదేశః, తథా వృక్షస్య శాఖా ద్రవ్యస్య గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. యథా దేవదత్తః ఫలమఙ్కుశేన ధనదత్తాయ వృక్షాద్వాటికాయామవచినోతీత్యన్యత్వే కారకవ్యపదేశః, తథా మృత్తికా ఘటభావం స్వయం స్వేన స్వస్మై స్వస్మాత్ స్వస్మిన్ కరోతీత్యాత్మాత్మానమాత్మనాత్మనే ఆత్మన ఆత్మని -----------------------------------------------------------------------------

[విషయాః] విషయ [తే బహుకాః భవన్తి] అనేక హోతే హైం. [తే] వే [వ్యపదేశ ఆది], [తేషామ్] ద్రవ్య– గుణోంకే [అన్యత్వే] అన్యపనేమేం [అనన్యత్వే చ అపి] తథా అనన్యపనేమేం భీ [విద్యంతే] హో సకతే హైం.

హై.

జిస ప్రకార ‘దేవదత్తకీ గాయ’ ఇస ప్రకార అన్యపనేమేం షష్ఠీవ్యపదేశ [–ఛఠవీం విభక్తికా కథన] హోతా హైే, ఉసీ ప్రకార ‘వృక్షకీ శాఖా,’ ‘ద్రవ్యకే గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [షష్ఠీవ్యపదేశ] హోతా హైే. జిస ప్రకార‘దేవదత్త ఫలకో అంకుశ ద్వారా ధనదత్తకే లియేే వృక్ష పరసే బగీచేమేం తోడతా హై’ ఐసే అన్యపనేమేం కారకవ్యపదేశ హోతా హైే, ఉసీ ప్రకార ‘మిట్టీ స్వయం ఘటభావకో [–ఘడారూప పరిణామకో] అపనే ద్వారా అపనే లియే అపనేమేంసే అపనేమేం కరతీ హై’, ‘ఆత్మా ఆత్మకో ఆత్మా ద్వారా ఆత్మాకే లియే ఆత్మామేంసే ఆత్మామేం జానతా హై’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [కారకవ్యపదేశ] హోతా హైే. జిస ప్రకార ‘ఊఁచే దేవదత్తకీ ఊఁచీ గాయ’ ఐసా అన్యపనేమేం సంస్థాన హోతా హైే, ఉసీ ప్రకార ‘విశాల వృక్షకా విశాల శాఖాసముదాయ’, మూర్త ద్రవ్యకే మూర్త గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [సంస్థాన] హోతా హైే. జిస ప్రకార ‘ఏక దేవదత్తకీ దస -------------------------------------------------------------------------- వ్యపదేశ = కథన; అభిధాన. [ఇస గాథామేం ఐసా సమఝాయా హై కి–జహాఁ భేద హో వహీం వ్యపదేశ ఆది ఘటిత హోం ఐసా కుఛ నహీం హై; జహాఁ అభేద హో వహాఁ భీ వే ఘటిత హోతే హైం. ఇసలియే ద్రవ్య–గుణోంమేం జో వ్యపదేశ ఆది హోతే హైం వే కహీం ఏకాన్తసే ద్రవ్య–గుణోంకే భేదకో సిద్ధ నహీం కరతే.]

Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version

౮౬

జానాతీత్యనన్యత్వేపి. యథా ప్రాంశోర్దేవదత్తస్య ప్రాంశుర్గౌరిత్యన్యత్వే సంస్థానం, తథా ప్రాంశోర్వృక్షస్య ప్రాంశుః శాఖాభరో మూర్తద్రవ్యస్య మూర్తా గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. యథైకస్య దేవదత్తస్య దశ గావ జానాతీత్యనన్యత్వేపి. యథా ప్రాంశోర్దేవదత్తస్య ప్రాంశుర్గౌరిత్యన్యత్వే సంస్థానం, తథా ప్రాంశోర్వృక్షస్య ప్రాంశుః శాఖాభరో మూర్తద్రవ్యస్య మూర్తా గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. యథైకస్య దేవదత్తస్య దశ గావ ఇత్యన్యత్వే సంఖ్యా, తథైకస్య వృక్షస్య దశ శాఖాః ఏకస్య ద్రవ్యస్యానంతా గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. యథా గోష్ఠే గావ ఇత్యన్యత్వే విషయః, తథా వృక్షే శాఖాః ద్రవ్యే గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. తతో న వ్యపదేశాదయో ద్రవ్యగుణానాం వస్తుత్వేన భేదం సాధయంతీతి.. ౪౬..

ణాణం ధణం చ కువ్వది ధణిణం జహ ణాణిణం చ దువిధేహిం. భణ్ణంతి తహ పుధత్తం ఏయత్తం చావి తచ్చణ్హూ.. ౪౭..

----------------------------------------------------------------------------- గాయేం, ఐసే అన్యపనేమేం సంఖ్యా హోతీ హై, ఉసీ ప్రకార ‘ఏక వృక్షకీ దస శాఖాయేం’, ‘ఏక ద్రవ్యకే అనన్త గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [సంఖ్యా] హోతీ హై. జిస ప్రకార ‘బాడేే మేం గాయేం’ ఐసే అన్యపనేమేం విషయ [– ఆధార] హోతా హై, ఉసీ ప్రకార ‘వృక్షమేం శాఖాయేం’, ‘ద్రవ్యమేం గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [విషయ] హోతా హై. ఇసలియే [ఐసా సమఝనా చాహియే కి] వ్యపదేశ ఆది, ద్రవ్య–గుణోంమేం వస్తురూపసే భేద సిద్ధ నహీం కరతే.. ౪౬..

అన్వయార్థః– [యథా] జిస ప్రకార [ధనం] ధన [చ] ఔర [జ్ఞానం] జ్ఞాన [ధనినం] [పురుషకో] ‘ధనీ’ [చ] ఔర [జ్ఞానినం] ‘జ్ఞానీ’ [కరోతి] కరతే హైం– [ద్వివిధాభ్యామ్ భణంతి] ఐసే దో ప్రకారసే కహా జాతా హై, [తథా] ఉసీ ప్రకార [తత్త్వజ్ఞాః] తత్త్వజ్ఞ [పృథక్త్వమ్] పృథక్త్వ [చ అపి] తథా [ఏకత్వమ్] ఏకత్వకో కహతే హైం. --------------------------------------------------------------------------

Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

నస్య, భిన్నసంఖ్యం భిన్నసంఖ్యస్య, భిన్నవిషయలబ్ధవృత్తికం భిన్నవిషయలబ్ధవృత్తికస్య పురుషస్య ధనీతి వ్యపదేశం పృథక్త్వప్రకారేణ కురుతే, యథా చ జ్ఞానమభిన్నాస్తిత్వనిర్వృత్తమభిన్నాస్తిత్వనిర్వృత్తస్యాభిన్న– సంస్థానమభిన్నసంస్థానస్యాభిన్నసంఖ్యమభిన్నసంఖ్యస్యాభిన్నవిషయలబ్ధవృత్తికమభిన్నవిషయలబ్ధవృత్తికస్య పురుషస్య జ్ఞానీతి వ్యపదేశమేకత్వప్రకారేణ కురుతే; తథాన్యత్రాపి. యత్ర ద్రవ్యస్య భేదేన వ్యపదేశాదిః తత్ర పృథక్త్వం, యత్రాభేదేన తత్రైకత్వమితి.. ౪౭..

-----------------------------------------------------------------------------

జిస ప్రకార[౧] భిన్న అస్తిత్వసే రచిత, [౨] భిన్న సంస్థానవాలా, [౩] భిన్న సంఖ్యావాలా ఔర [౪] భిన్న విషయమేం స్థిత ఐసా ధన [౧] భిన్న అస్తిత్వసే రచిత, [౨] భిన్న సంస్థానవాలే, [౩] భిన్న సంఖ్యావాలే ఔర [౪] భిన్న విషయమేం స్థిత ఐసే పురుషకో ‘ధనీ’ ఐసా వ్యపదేశ పృథక్త్వప్రకారసే కరతా హైం, తథా జిస ప్రకార [౧] అభిన్న అస్తిత్వసే రచిత, [౨] అభిన్న సంస్థానవాలా, [౩] అభిన్న సంఖ్యావాలా ఔర [౪] అభిన్న విషయమేం స్థిత ఐసా జ్ఞాన [౧] అభిన్న అస్తిత్వసే రచిత, [౨] అభిన్న సంస్థానవాలే, [౩] అభిన్న సంఖ్యావాలే ఔర [౪] అభిన్న విషయమేం స్థిత ఐసే పురుషకో ‘జ్ఞానీ’ ఐసా వ్యపదేశ ఏకత్వప్రకారసే కరతా హై, ఉసీ ప్రకార అన్యత్ర భీ సమఝనా చాహియే. జహాఁ ద్రవ్యకే భేదసే వ్యపదేశ ఆది హోం వహాఁ పృథక్త్వ హై, జహాఁ [ద్రవ్యకే] అభేదసే [వ్యపదేశ ఆది] హోం వహాఁ ఏకత్వ హై.. ౪౭..

[అన్యోన్యస్య] పరస్పర [అర్థాంతరితే తు] అర్థాంతరభూత [భిన్నపదార్థభూత] హోం తో [ద్వయోః] దోనోంకో [అచేతనత్వం ప్రసజతి] అచేతనపనేకా ప్రసంగ ఆయే– [సమ్యగ్ జినావమతమ్] జో కి జినోంకో సమ్యక్ ప్రకారసే అసంమత హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version

౮౮

ద్రవ్యగుణానామర్థాంతరభూతత్వే దోషోయమ్.

జ్ఞానీ జ్ఞానాద్యద్యర్థాంతరభూతస్తదా స్వకరణాంశమంతరేణ పరశురహితదేవదత్తవత్కరణవ్యాపారా– సమర్థత్వాదచేతయమానోచేతన ఏవ స్యాత్. జ్ఞానఞ్చ యది జ్ఞానినోర్థాంతరభూతం తదా తత్కర్త్రంశమంతరేణ దేవదత్తరహితపరశువత్తత్కర్తృత్వవ్యాపారాసమర్థత్వాదచేతయమానమచేతనమేవ స్యాత్. న చ జ్ఞానజ్ఞానినో– ర్యుతసిద్ధయోస్సంయోగేన చేతనత్వం ద్రవ్యస్య నిర్విశేషస్య గుణానాం నిరాశ్రయాణాం శూన్యత్వాదితి.. ౪౮..

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– ద్రవ్య ఔర గుణోంకో అర్థాన్తరపనా హో తో యహ [నిమ్నానుసార] దోష ఆయేగా.

యది జ్ఞానీ [–ఆత్మా] జ్ఞానసే అర్థాన్తరభూత హో తో [ఆత్మా] అపనే కరణ–అంశ బినా, కుల్హాడీ రహిత దేవదత్తకీ భాఁతి, ౧కరణకా వ్యాపార కరనేమేం అసమర్థ హోనేసే నహీం చేతతా [–జానతా] హుఆ అచేతన హీ హోగా. ఔర యది జ్ఞాన జ్ఞానీసే [–ఆత్మాసే] అర్థాన్తరభూత హో తో జ్ఞాన అపనే కర్తృ–అంశకే బినా, దేవదత్త రహిత కుల్హాడీకీ భాఁతి, అపనే ౨కర్తాకా వ్యాపార కరనేమేం అసమర్థ హోనేసే నహీం చేతతా [–జానతా] హుఆ అచేతన హీ హోగా. పునశ్చ, ౩యుతసిద్ధ ఐసే జ్ఞాన ఔర జ్ఞానీకో [–జ్ఞాన ఔర ఆత్మాకో] సంయోగసే చేతనపనా హో ఐసా భీ నహీం హై, క్యోంకి నిర్విశేష ద్రవ్య ఔర నిరాశ్రయ గుణ శూన్య హోతే హైం.. ౪౮.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. కరణకా వ్యాపార = సాధనకా కార్య. [ఆత్మా కర్తా హై ఔర జ్ఞాన కరణ హై. యది ఆత్మా జ్ఞానసే భిన్న హీ హో తో

౨. కర్తాకా వ్యాపార = కర్తాకా కార్య. [జ్ఞాన కరణ హైే ఔర ఆత్మా కర్తా హై. యది జ్ఞాన ఆత్మాసే భిన్న హీ హో తో

౩. యుతసిద్ధ = జుడకర సిద్ధ హుఏ; సమవాయసే–సంయోగసే సిద్ధ హుఏ. [జిస ప్రకార లకడీ ఔర మనుష్య పృథక్ హోనే

Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

జ్ఞానజ్ఞానినోః సమవాయసంబంధనిరాసోయమ్.

న ఖలుజ్ఞానాదర్థాన్తరభూతః పురుషో జ్ఞానసమవాయాత్ జ్ఞానీ భవతీత్యుపపన్నమ్. స ఖలు జ్ఞానసమవాయాత్పూర్వం కిం జ్ఞానీ కిమజ్ఞానీ? యది జ్ఞానీ తదా జ్ఞానసమవాయో నిష్ఫలః. అథాజ్ఞానీ తదా కిమజ్ఞానసమవాయాత్, కిమజ్ఞానేన సహైకత్వాత్? న తావదజ్ఞానసమవాయాత్; అజ్ఞానినో హ్యజ్ఞానసమవాయో నిష్ఫలః, జ్ఞానిత్వం తు జ్ఞానసమవాయాభావాన్నాస్త్యేవ. తతోజ్ఞానీతి వచనమజ్ఞానేన సహైకత్వమవశ్యం -----------------------------------------------------------------------------

[సమవాయాత్] సమవాయసే [జ్ఞానీ] జ్ఞానీ హోతా హై [న హి] ఐసా వాస్తవమేం నహీం హై. [అజ్ఞానీ] ‘అజ్ఞానీ’ [ఇతి చ వచనమ్] ఐసా వచన [ఏకత్వప్రసాధకం భవతి] [గుణ–గుణీకే] ఏకత్వకో సిద్ధ కరతా హై.

జ్ఞానసే అర్థాన్తరభూత ఆత్మా జ్ఞానకే సమవాయసే జ్ఞానీ హోతా హై ఐసా మాననా వాస్తవమేం యోగ్య నహీం హై. [ఆత్మాకో జ్ఞానకే సమవాయసే జ్ఞానీ హోనా మానా జాయే తో హమ పూఛతే హైం కి] వహ [–ఆత్మా] జ్ఞానకా సమవాయ హోనేసే పహలే వాస్తవమేం జ్ఞానీ హై కి అజ్ఞానీ? యది జ్ఞానీ హై [ఐసా కహా జాయే] తో జ్ఞానకా సమవాయ నిష్ఫల హై. అబ యది అజ్ఞానీ హై [ఐసా కహా జాయే] తో [పూఛతే హైం కి] అజ్ఞానకే సమవాయసే అజ్ఞానీ హై కి అజ్ఞానకే సాథ ఏకత్వసే అజ్ఞానీ హై? ప్రథమ, అజ్ఞానకే సమవాయసే అజ్ఞానీ హో నహీం సకతా; క్యోంకి అజ్ఞానీకో అజ్ఞానకా సమవాయ నిష్ఫల హై ఔర జ్ఞానీపనా తో జ్ఞానకే సమవాయకా అభావ హోనేసే హై హీ నహీంం. ఇసలియే ‘అజ్ఞానీ’ ఐసా వచన అజ్ఞానకే సాథ ఏకత్వకో అవశ్య సిద్ధ కరతా హీ హై. ఔర ఇస ప్రకార అజ్ఞానకే సాథ ఏకత్వ సిద్ధ హోనేసే జ్ఞానకే సాథ భీ ఏకత్వ అవశ్య సిద్ధ హోతా హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version

౯౦

సాధయత్యేవ. సిద్ధే చైవమజ్ఞానేన సహైకత్వే జ్ఞానేనాపి సహైకత్వమవశ్యం సిధ్యతీతి.. ౪౯..

-----------------------------------------------------------------------------

భావార్థః– ఆత్మాకో ఔర జ్ఞానకో ఏకత్వ హై ఐసా యహాఁ యుక్తిసే సమఝాయా హై.

ప్రశ్నః– ఛద్మస్థదశామేం జీవకో మాత్ర అల్పజ్ఞాన హీ హోతా హై ఔర కేవలీదశామేం తో పరిపూర్ణ జ్ఞాన– కేవలజ్ఞాన హోతా హై; ఇసలియే వహాఁ తో కేవలీభగవానకో జ్ఞానకా సమవాయ [–కేవలజ్ఞానకా సంయోగ] హుఆ న?

ఉత్తరః– నహీం, ఐసా నహీం హై. జీవకో ఔర జ్ఞానగుణకో సదైవ ఏకత్వ హై, అభిన్నతా హై. ఛద్మస్థదశామేం భీ ఉస అభిన్న జ్ఞానగుణమేం శక్తిరూపసే కేవలజ్ఞాన హోతా హై. కేవలీదశామేం, ఉస అభిన్న జ్ఞానగుణమేం శక్తిరూపసే స్థిత కేవలజ్ఞాన వ్యక్త హోతా హై; కేవలజ్ఞాన కహీం బాహరసే ఆకర కేవలీభగవానకే ఆత్మాకే సాథ సమవాయకో ప్రాప్త హోతా హో ఐసా నహీం హై. ఛద్మస్థదశామేం ఔర కేవలీదశామేం జో జ్ఞానకా అన్తర దిఖాఈ దేతా హై వహ మాత్ర శక్తి–వ్యక్తిరూప అన్తర సమఝనా చాహియే.. ౪౯..

అన్వయార్థః– [సమవర్తిత్వం సమవాయః] సమవర్తీపనా వహ సమవాయ హై; [అపృథగ్భూతత్వమ్] వహీ, అపృథక్పనా [చ] ఔర [అయుతసిద్ధత్వమ్] అయుతసిద్ధపనా హై. [తస్మాత్] ఇసలియే [ద్రవ్యగుణానామ్] ద్రవ్య ఔర గుణోంకీ [అయుతా సిద్ధిః ఇతి] అయుతసిద్ధి [నిర్దిష్టా] [జినోంనే] కహీ హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

ద్రవ్యగుణానామేకాస్తిత్వనిర్వృత్తిత్వాదనాదిరనిధనా సహవృత్తిర్హి సమవర్తిత్వమ్; స ఏవ సమవాయో జైనానామ్; తదేవ సంజ్ఞాదిభ్యో భేదేపి వస్తుత్వేనాభేదాదపృథగ్భూతత్వమ్; తదేవ యుతసిద్ధి– నిబంధనస్యాస్తిత్వాన్తరస్యాభావాదయుతసిద్ధత్వమ్. తతో ద్రవ్యగుణానాం సమవర్తిత్వలక్షణసమవాయభాజామ– యుతసిద్ధిరేవ, న పృథగ్భూతత్వమితి.. ౫౦..

-----------------------------------------------------------------------------

ద్రవ్య ఔర గుణ ఏక అస్తిత్వసే రచిత హైం ఉనకీ జో అనాది–అనన్త సహవృత్తి [–ఏక సాథ రహనా] వహ వాస్తవమేం సమవర్తీపనా హై; వహీ, జైనోంకే మతమేం సమవాయ హై; వహీ, సంజ్ఞాది భేద హోనే పర భీ [–ద్రవ్య ఔర గుణోంకో సంజ్ఞా– లక్షణ–ప్రయోజన ఆదికీ అపేక్షాసే భేద హోనే పర భీ] వస్తురూపసే అభేద హోనేసే అపృథక్పనా హై; వహీ, యుతసిద్ధికే కారణభూత ౧అస్తిత్వాన్తరకా అభావ హోనేసే అయుతసిద్ధపనా హై. ఇసలియే ౨సమవర్తిత్వస్వరూప సమవాయవాలే ద్రవ్య ఔర గుణోంకో అయుతసిద్ధి హీ హై, పృథక్పనా నహీం హై.. ౫౦.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. అస్తిత్వాన్తర = భిన్న అస్తిత్వ. [యుతసిద్ధికా కారణ భిన్న–భిన్న అస్తిత్వ హై. లకడీ ఔర లకడీవాలేకీ భాఁతి

౨. సమవాయకా స్వరూప సమవర్తీపనా అర్థాత్ అనాది–అనన్త సహవృత్తి హై. ద్రవ్య ఔర గుణోేంకో ఐసా సమవాయ [అనాది–