Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version
72
cetakasvabhāven prakr̥ṣṭataravīryāṁtarāyāvasāditakāryakāraṇasāmarthyāḥ sukhaduḥkharūpaṁ karmaphalamev prādhānyen cetayaṁte. anye tu prakr̥ṣṭataramohamalīmasenāpi prakr̥ṣṭajñānāvaraṇamudritānubhāven cetak–svabhāven manāgvīryāṁtarāyakṣayopaśamāsāditakāryakāraṇasāmarthyāḥ sukhaduḥkharūpakarmaphalānubhavan–saṁvalitamapi kāryamev prādhānyen cetayaṁte. anyatare tu prakṣālitasakalamohakalaṅken samucchinna– kr̥tsnajñānāvaraṇatayātyaṁtamunmudritasamastānubhāven cetakasvabhāven samastavīryāṁtarāyakṣayāsāditānaṁt– vīryā api nirjīrṇakarmaphalatvādatyaṁt–
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, 1cetayitr̥tvaguṇakī vyākhyā hai.
koī cetayitā arthāt ātmā to, jo ati prakr̥ṣṭa mohase malin hai aur jisakā prabhāv [śakti] ati prakr̥ṣṭa jñānāvaraṇase mun̐d gayā hai aise cetak–svabhāv dvārā sukhaduḥkharūp ‘karmaphal’ ko hī pradhānataḥ cetate haiṁ, kyoṁki unakā ati prakr̥ṣṭa vīryāntarāyase kārya karanekā [–karmacetanārūp pariṇamit honekā] sāmarthya naṣṭa gayā hai.
dūsare cetayitā arthāt ātmā, jo ati prakr̥ṣṭa mohase malin che aur jisakā prabhāv 2prakr̥ṣṭa jñānāvaraṇase mun̐d gayā hai aise cetakasvabhāv dvārā – bhale hī sukhaduḥkharūp karmaphalake anubhavase miśritarūpasee bhī – ‘kārya’ ko hī pradhānataḥ cetate haiṁ, kyoṁki unhoṁne alpa vīryāṁtarāyake kṣayopaśamase 3kārya karanekā sāmarthya prāpta kiyā hai.
aur dūsare cetayitā arthāt ātmā, jisameṁse sakal mohakalaṁk dhul gayā hai tathā samasta jñānāvaraṇake vināśake kāraṇ jisakā samasta prabhāv atyanta vikasit ho gayā hai aise cetakasvabhāv
-------------------------------------------------------------------------- 1. cetayitr̥tva = cetayitāpanā; cetanevālāpanā ; cetakapanā. 2. karmacetanāvāle jīvako jñānāvaraṇ ‘prakr̥ṣṭa’ hotā hai aur karmaphalacetanāvāleko ‘ati prakr̥ṣṭa’ hotā hai. 3. kārya = [jīv dvārā] kiyā jātā ho vah; icchāpūrvak iṣṭāniṣṭa vikalparūp karma. [jin jīvoṁko vīryakā
karmacetanārūpase pariṇamit hote haiṁ. vah karmacetanā karmaphalacetanāse miśrit hotī hai.]
Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
kr̥takr̥tyatvācca svato‘vyatiriktasvābhāvikasukhaṁ jñānamev cetayaṁt iti.. 38..
pāṇittamadikkaṁtā ṇāṇaṁ viṁdaṁti te jīvā.. 39..
prāṇitvamatikrāṁtāḥ jñānaṁ viṁdanti te jīvāḥ.. 39..
----------------------------------------------------------------------------- dvārā ‘jñān’ ko hī – ki jo jñān apanese 1avyatirikta svābhāvik sukhavālā hai usīko –cetate haiṁ, kyoṁki unhoṁne samasta vīryāṁtarāyake kṣayase ananta vīryako prāpta kiyā hai isaliye unako [vikārī sukhaduḥkharūp] karmaphal nirjarit ho gayā hai aur atyanta 2kr̥takr̥tyapanā huā hai [arthāt kuch bhī karanā leśamātra bhī nahīṁ rahā hai].. 38..
karmaphalako vedate haiṁ, [trasāḥ] tras [hi] vāstavameṁ [kāryayutam] kāryasahit karmaphalako vedate haiṁ aur [prāṇitvam atikrāṁtāḥ] jo prāṇitvakā [–prāṇoṁkā] atikram kar gaye haiṁ [te jīvāḥ] ve jīv [jñānaṁ] jñānako [viṁdanti] vedate haiṁ.
hai.
cetatā hai, anubhav karatā hai, upalabdha karatā hai aur vedatā hai –ye ekārtha haiṁ [arthāt yah sab śabda ek arthavāle haiṁ], kyoṁki cetanā, anubhūti, upalabdhi aur vedanākā ek artha hai. vahān̐, sthāvar -------------------------------------------------------------------------- 1. avyatirikta = abhinna. [svābhāvik sukh jñānase abhinna hai isaliye jñānacetanā svābhāvik sukhake saṁcetan–
2. kr̥takr̥tya = kr̥takārya. [paripūrṇa jñānavāle ātmā atyanta kr̥takārya haiṁ isaliye, yadyapi unheṁ anaṁt vīrya pragaṭ huā hai tathāpi, unakā vīrya kāryacetanāko [karmacetanāko] nahīṁ racatā, [aur vikārī sukhaduḥkh vinaṣṭa ho gaye haiṁ isaliye unakā vīrya karmaphal cetaneāko bhī nahīṁ racatā,] jñānacetanāko hī racatā hai.]
prāṇitvathī atikrānta je te jīv vede jñānane. 39.
Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version
74
atra kaḥ kiṁ cetayat ityuktam. cetayaṁte anubhavanti upalabhaṁte viṁdaṁtītyekārthāścetanānubhūtyupalabdhivedanānāmekārthatvāt. tatra sthāvarāḥ karmaphalaṁ cetayaṁte, trasāḥ kāryaṁ cetayaṁte, kevalajñāninojñānaṁ cetayaṁt iti.. 39..
athopayogaguṇavyākhyānam.
jīvassa savvakālaṁ aṇaṇṇabhūdaṁ viyāṇīhi.. 40..
jīvasya sarvakālamananyabhūtaṁ vijānīhi.. 40..
----------------------------------------------------------------------------- karmaphalako cetate haiṁ, tras kāryako cetate haiṁ, kevalajñānī jñānako cetate haiṁ.
bhāvārthaḥ– pān̐c prakārake sthāvar jīv avyakta sukhaduḥkhānubhavarūp śubhāśubhakarmaphalako cetate haiṁ. dvīindriy ādi tras jīv usī karmaphalako icchāpūrvak iṣṭāniṣṭa vikalparūp kārya sahit cetate haiṁ. 1paripūrṇa jñānavanta bhagavanta [ananta saukhya sahit] jñānako hī cetate haiṁ.. 39..
ab upayogaguṇakā vyākhyān hai. --------------------------------------------------------------------------
hai. āṁśik jñānacetanākī vivakṣāse to muni, śrāvak tathā avirat samyagdraṣṭiko bhī jñānacetanā kahī jā sakatī haie; unakā yahān̐ niṣedh nahīṁ samajhanā, mātra vivakṣābhed hai aisā samajhanā cāhiye.
jīvadravyane te sarva kāḷ ananyarūpe jāṇavo. 40.
Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
ātmanaścaitanyānuvidhāyī pariṇām upayogaḥ. so‘pi dvividhaḥ–jñānopayogo darśano–payogaśca. tatra viśeṣagrāhi jñānaṁ, sāmānyagrāhi darśanam. upayogaśca sarvadā jīvādapr̥thagbhūt ev, ekāstitvanirvr̥ttatvāditi.. 40..
ābhiṇisudodhimaṇakevalāṇi ṇāṇāṇi paṁcabheyāṇi.
kumatiśrutavibhaṅgāni ca trīṇyapi jñānaiḥ saṁyuktāni.. 41..
-----------------------------------------------------------------------------
vāstavameṁ do prakārakā [upayogaḥ] upayog [jīvasya] jīvako [sarvakālam] sarva kāl [ananyabhūtaṁ] ananyarūpase [vijānīhi] jāno.
ṭīkāḥ– ātmakā caitanya–anuvidhāyī [arthāt caitanyakā anusaraṇ karanevālā] pariṇām so upayog hai. vah bhī doe prakārakā hai–jñānopayog aur darśanopayoga. vahān̐, viśeṣako grahaṇ karanevālā jñān hai aur sāmānyako grahaṇ karanevālā darśan hai [arthāt viśeṣ jisameṁ pratibhāsit ho vah jñān hai aur sāmānya jisameṁ pratibhāsit ho vah darśan hai]. aur upayog sarvadā jīvase apr̥thagbhūt hī hai, kyoṁki ek astitvase racit hai.. 40..
manaḥparyay aur keval–[jñānāni pañcabhedāni] is prakār jñānake pān̐c bhed haiṁ; [kumatiśrutavibhaṅgāni ca] aur kumati, kuśrut aur vibhaṁg–[trīṇi api] yah tīn [ajñān] bhī [jñānaiḥ] [pān̐c] jñānake sāth [saṁyuktāni] saṁyukta kiye gaye haiṁ. [is prakār jñānopayogake āṭh bhed haiṁ.] -------------------------------------------------------------------------- apr̥thagbhūt = abhinna. [upayog sadaiv jīvase abhinna hī hai, kyoṁki ve ek astitvase niṣpanna hai.
Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version
76
jñānopayogaviśeṣāṇāṁ nāmasvarūpābhidhānametat.
tatrābhinibodhikajñānaṁ śrutajñānamavadhijñānaṁ manaḥparyayajñānaṁ kevalajñānaṁ kumatijñānaṁ kuśrut–jñānaṁ vibhaṅgajñānamiti nāmābhidhānam. ātmā hyanaṁtasarvātmapradeśavyāpiviśuddha jñānasāmānyātmā. sa khalvanādijñānāvaraṇakarmāvacchannapradeśaḥ san, yattadāvaraṇakṣayopaśamādindri–yānindriyāvalambācca mūrtāmūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tadābhinibodhikajñānam, yattadā– varaṇakṣayopaśamādanindriyāvalaṁbācca mūrtāmūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tat śrutajñānam, yattadāvaraṇakṣayopaśamādev mūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tadavadhijñānam, yattadā–varaṇakṣayopaśamādev
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, jñānopayogake bhedoṁke nām aur svarūpakā kathan hai.
vahān̐, [1] ābhinibodhikajñān, [2] śrutajñān, [3] avadhijñān, [4] manaḥparyayajñān, [5] kevalajñān, [6] kumatijñān, [7] kuśrutajñān aur [8] vibhaṁgajñān–is prakār [jñānopayogake bhedoṁke] nāmakā kathan hai.
[ab unake svarūpakā kathan kiyā jātā haiḥ–] ātmā vāstavameṁ ananta, sarva ātmapradeśoṁmeṁ vyāpak, viśuddha jñānasāmānyasvarūp hai. vah [ātmā] vāstavameṁ anādi jñānāvaraṇakarmase ācchādit pradeśavālā vartatā huā, [1] us prakārake [arthāt matijñānake] āvaraṇake kṣayopaśamase aur indriy–manake avalambanase mūrta–amūrta dravyakā 1vikalarūpase 2viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah ābhinibodhikajñān hai, [2] us prakārake [arthāt śrutajñānake] āvaraṇake kṣayopaśamase aur manake avalambanase mūrta–amūrta dravyakā vikalarūpase viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah śrutajñān hai, [3] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase hī mūrta dravyakā vikalarūpase viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah avadhijñān hai, [4] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase hī paramanogat [–dūsaroṁke manake sāth sambandhavāle] mūrta dravyakā vikalarūpase viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah manaḥparyayajñān hai, [5] samasta āvaraṇake atyanta kṣayase, keval hī [–ātmā akelā hī], mūrta–amūrta dravyakā sakalarūpase -------------------------------------------------------------------------- 1. vikalarūpase = apūrṇarūpase; aṁśataḥ. 2. viśeṣataḥ avabodhan karanā = jānanā. [viśeṣ avabodh arthāt viśeṣ pratibhās so jñān hai.]
Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
paramanogataṁ mūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tanmanaḥparyayajñānam, yatsakalāvaraṇātyaṁtakṣaye keval ev mūrtāmūrtadravyaṁ sakalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tatsvābhāvikaṁ kevalajñānam. mithyādarśanodayasahacaritamābhinibodhikajñānamev kumatijñānam, mithyādarśanoday–sahacaritaṁ śrutajñānamev kuśrutajñānam, mithyādarśanodayasahacaritamavadhijñānamev vibhaṅgajñānamiti svarūpābhidhānam. itthaṁ matijñānādijñānopayogāṣṭakaṁ vyākhyātam.. 41.. ----------------------------------------------------------------------------- viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah svābhāvik kevalajñān hai, [6] mithyādarśanake udayake sāthakā ābhinibodhikajñān hī kumatijñān hai, [7] mithyādarśanake udayake sāthakā śrutajñān hī kuśrutajñān hai, [8] mithyādarśanake udayake sāthakā avadhijñān hī vibhaṁgajñān hai. – is prakār [jñānopayogake bhedoṁke] svarūpakā kathan hai.
is prakār matijñānādi āṭh jñānopayogoṁkā vyākhyān kiyā gayā.
bhāvārthaḥ– pratham to, nimnānusār pān̐c jñānoṁkā svarūp haiḥ– niścayanayase akhaṇḍa–ek–viśuddhajñānamay aisā yah ātmā vyavahāranayase saṁsārāvasthāmeṁ karmāvr̥tta vartatā huā, matijñānāvaraṇakā kṣayopaśam hone par, pān̐c indriyoṁ aur manase mūrta–amūrta vastuko vikalparūpase jo jānatā hai vah matijñān hai. vah tīn prakārakā haiḥ upalabdhirūp, bhāvanārūp aur upayogarūpa. matijñānāvaraṇake kṣayopaśamase janit arthagrahaṇaśakti [–padārthako jānanekī śakti] vah upalabdhi hai, jāne hue padārthakā punaḥ punaḥ ciṁtan vah bhāvanā hai aur ‘yah kālā hai,’ ‘yah pīlā hai ’ ityādirūpase arthagrahaṇavyāpār [–padārthako jānanekā vyāpār] vah upayog hai. usī prakār vah [matijñān] avagrah, īhā, avāy aur dhāraṇārūp bhedoṁ dvārā athavā koṣṭhabuddhi, bījabuddhi, padānusārībuddhi tathā saṁbhinnaśrotr̥tābuddhi aise bhedoṁ dvārā cār prakārakā hai. [yahān̐, aisā tātparya grahaṇ karanā cāhiye ki nirvikār śuddha anubhūtike prati abhimukh jo matijñān vahī upādeyabhūt ananta sukhakā sādhak honese niścayase upādey hai, usake sādhanabhūt bahiraṁg matijñān to vyavahārase upādey hai.]
Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version
78
vahī pūrvokta ātmā, śrutajñānāvaraṇakā kṣayopaśam hone par, mūrta–amūrta vastuko parokṣarūpase jo jānatā hai use jñānī śrutajñān kahate haiṁ. vah labdhirūp aur bhāvanārūp haie tathā upayogarūp aur nayarūp hai. ‘upayog’ śabdase yahān̐ vastuko grahaṇ karanevālā pramāṇ samajhanā cāhiye arthāt sampūrṇa vastuko jānanevālā jñān samajhanā cāhiye aur ‘nay’ śabdase vastuke [guṇaparyāyarūp] ek deśako grahaṇ karanevālā aisā jñātākā abhiprāy samajhanā cāhiye. [yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā cāhiye ki viśuddhajñānadarśan jisakā svabhāv hai aise śuddha ātmatattvake samyak śraddhān–jñān–anucaraṇarūp abhedaratnatrayātmak jo bhāvaśrut vahī upādeyabhūt paramātmatattvakā sādhak honese niścayase upādey hai kintu usake sādhanabhūt bahiraṁg śrutajñān to vyavahārase upādey hai.]
yah ātmā, avadhijñānāvaraṇakā kṣayopaśam hone par, mūrta vastuko jo pratyakṣarūpase jānatā hai vah avadhijñān hai. vah avadhijñān labdhirūp tathā upayogarūp aisā do prakārakā jānanā. athavā avadhijñān deśāvadhi, paramāvadhi aur sarvāvadhi aise bhedoṁ dvārā tīn prakārase hai. usameṁ, paramāvadhi aur sarvāvadhi caitanyake uchalanese bharapūr ānandarūp paramasukhāmr̥take rasāsvādarūp samarasībhāvase pariṇat caramadehī tapodhanoṁko hotā hai. tīnoṁ prakārake avadhijñān niścayase viśiṣṭa samyaktvādi guṇase hote haiṁ. devoṁ aur nārakoṁke honevāle bhavapratyayī jo avadhijñān vah niyamase deśāvadhi hī hotā hai.
yah ātmā, manaḥparyayajñānāvaraṇakā kṣayopaśam hone par, paramanogat mūrta vastuko jo pratyakṣarūpase jānatā hai vah manaḥparyayajñān hai. r̥jumati aur vipulamati aise bhedoṁ dvārā manaḥparyayajñān do prakārakā hai. vahān̐, vipulamati manaḥparyayajñān parake manavacanakāy sambandhī padārthoṁko, vakra tathā avakra donoṁko, jānatā hai aur r̥jumati manaḥparyayajñān to r̥juko [avakrako] hī jānatā hai. nirvikār ātmākī upalabdhi aur bhāvanā sahit caramadehī muniyoṁko vipulamati manaḥparyayajñān hotā hai. yah donoṁ manaḥparyayajñān vītarāg ātmatattvake samyak śraddhān–jñān–anuṣṭhānakī bhāvanā sahit, pandrah pramād rahit apramatta muniko upayogameṁ–viśuddha pariṇāmameṁ–utpanna hote haiṁ. yahān̐ manaḥparyayajñānake utpādakālameṁ hī apramattapanekā niyam hai, phir pramattapanemeṁ bhī vah saṁbhavit hotā hai.
Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
aṇidhaṇamaṇaṁtavisayaṁ kevaliyaṁ cāvi paṇṇattaṁ.. 42..
-----------------------------------------------------------------------------
jo jñān ghaṭapaṭādi jñey padārthoṁkā avalamban lekar utpanna nahīṁ hotā vah kevalajñān hai. vah śrutajñānasvarūp bhī nahīṁ hai. yadyapi divyadhvanikālameṁ usake ādhārase gaṇadharadev ādiko śrutajñān pariṇamit hotā hai tathāpi vah śrutajñān gaṇadharadev ādiko hī hotā hai, kevalībhagavantoṁko to kevalajñān hī hotā hai. punaśca, kevalībhagavantoṁko śrutajñān nahīṁ hai itanā hī nahīṁ, kintu unheṁ jñān–ajñān bhī nahīṁ hai arthāt unheṁ kisī viṣayakā jñān tathā kisī viṣayakā ajñān ho aisā bhī nahīṁ hai – sarva viṣayoṁkā jñān hī hotā hai; athavā, unheṁ mati–jñānādi anek bhedavālā jñān nahīṁ hai – ek kevalajñān hī hai.
yahān̐ jo pān̐c jñānoṁkā varṇan kiyā gayā hai vah vyavahārase kiyā gayā hai. niścayase to bādal rahit sūryakī bhān̐ti ātmā akhaṇḍa–ek–jñān–pratibhāsamay hī hai.
ab ajñānatrayake sambandhameṁ kahate haiṁḥ–
mithyātva dvārā arthāt bhāv–āvaraṇ dvārā ajñān [–kumatijñān, kuśrutajñān tathā vibhaṁgajñān] aur aviratibhāv hotā hai tathā jñeyakā avalamban lenese [–jñey sambandhī vicār athavā jñān karanese] us–us kāl duḥnay aur duḥpramāṇ hote haiṁ. [mithyādarśanake sadbhāvameṁ vartatā huā matijñān vah kumatijñān hai, śrutajñān vah kuśrutajñān hai, avadhijñān vah vibhaṁgajñān hai; usake sadbhāvameṁ vartate hue nay ve duḥnay haiṁ aur pramāṇ vah duḥpramāṇ hai.] isaliye aisā bhāvārtha samajhanā cāhiye ki nirvikār śuddha ātmākī anubhūtisvarūp niścay samyaktva upādeyahai.
is prakār jñānopayogakā varṇan kiyā gayā.. 41.. --------------------------------------------------------------------------
niḥsīmaviṣay anidhan kevaḷarūp bhed kahel che. 42.
Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version
80
anidhanamanaṁtaviṣayaṁ kaivalyaṁ cāpi prajñaptam.. 42..
darśanopayogaviśeṣāṇāṁ nāmasvarūpābhidhānametat.
cakṣurdarśanamacakṣurdarśanamavadhidarśanaṁ kevaladarśanamiti nāmābhidhānam. ātmā hyanaṁt– sarvātmapradeśavyāpiviśuddhadarśanasāmānyātmā. sa khalvanādidarśanāvaraṇakarmāvacchannapradeśaḥ san, yattadāvaraṇakṣayopaśamāccakṣurindriyāvalambācca mūrtadravyaṁ vikalaṁ sāmānye -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [darśanam api] darśan bhī [cakṣuryutam] cakṣudarśan, [acakṣuryutam api ca] acakṣudarśan, [avadhinā sahitam] avadhidarśan [ca api] aur [anaṁtaviṣayam] ananta jisakā viṣay hai aisā [anidhanam] avināśī [kaivalyaṁ] kevaladarśan [prajñaptam] – aise cār bhedavālā kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, darśanopayogake bhedoṁke nām aur svarūpakā kathan hai.
[1] cakṣudarśan, [2] acakṣudarśan, [3] avadhidarśan aur [4] kevaladarśan – is prakār [darśanopayogake bhedoṁke] nāmakā kathan hai.
[ab usake svarūpakā kathan kiyā jātā haiḥ–] ātmā vāstavameṁ ananta, sarva ātmapradeśoṁmeṁ vyāpak, viśuddha darśanasāmānyasvarūp hai. vah [ātmā] vāstavameṁ anādi darśanāvaraṇakarmase ācchādit pradeśoṁvālā vartatā huā, [1] us prakārake [arthāt cakṣudarśanake] āvaraṇake kṣayopaśamase aur cakṣu– indriyake avalambanase mūrta dravyako vikalarūpase 1sāmānyataḥ avabodhan karatā hai --------------------------------------------------------------------------
Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
nāvabudhyate taccakṣurdarśanam, yattadāvaraṇakṣayopaśamāccakṣurvarjitetaracaturindriyānindriyāvalambācca mūrtā– mūrtadravyaṁ vikalaṁ sāmānyenāvabudhyate tadacakṣurdarśanam, yattadāvaraṇakṣayopaśamādev mūrtadravyaṁ vikalaṁ sāmānyenāvabudhyate tadavadhidarśanam, yatsakalāvaraṇātyaṁtakṣaye keval ev mūrtāmūrtadravyaṁ sakalaṁ sāmānyenāvabudhyate tatsvābhāvikaṁ kevaladarśanamiti svarūpābhidhānam.. 42..
tamhā du vissarūvaṁ bhaṇiyaṁ daviyatti ṇāṇīhiṁ.. 43..
tasmāttu viśvarūpaṁ bhaṇitaṁ dravyamiti jñānibhiḥ.. 43..
ekasyātmano‘nekajñānātmakatvasamarthanametat.
na tāvajjñānī jñānātpr̥thagbhavati, dvayorapyekāstitvanirvr̥ttatvenaikadravyatvāt, ----------------------------------------------------------------------------- vah cakṣudarśan hai, [2] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase tathā cakṣuke atirikta śeṣ cār indrayoṁṁṁ aur manake avalambanase mūrta–amūrta dravyako vikarūpase sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah acakṣudarśan haie, [3] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase hī mūrta dravyako vikarūpase sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah avadhidarśan hai, [4] samasta āvaraṇake atyanta kṣayase, keval hī [–ātmā akelā hī], mūrta–amūrta dravyako sakalarūpasee sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah svābhāvik kevaladarśan hai. –is prakār [darśanopayogake bhedoṁke] svarūpakā kathan hai.. 42..
jātā; [jñānāni anekāni bhavaṁti] tathāpi jñān anek hai. [tasmāt tu] isaliye to [jñānibhiḥ] jñāniyoṁne [dravyaṁ] dravyako [viśvarūpam iti bhaṇitam] viśvarūp [–anekarūp] kahā hai.
--------------------------------------------------------------------------
te kāraṇe to viśvarūp kahyuṁ daravane jñānīe. 43.
Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version
82
dvayorapyabhinnapradeśatvenaikakṣetratvāt, dvayorapyekasamayanirvr̥ttatvenaikakālatvāt, dvayorapyekasvabhāv– tvenaikabhāvatvāt. na caivamucyamānepyekasminnātmanyābhinibodhikādīnyanekāni jñānāni virudhyaṁte, dravyasya viśvarūpatvāt. dravyaṁ hi sahakramapravr̥ttānaṁtaguṇaparyāyādhāratayānaṁtarūpatvādekamapi viśva– rūpamabhidhīyat iti.. 43..
davvāṇaṁtiyamadhavā davvābhāvaṁ pakuvvaṁti.. 44..
dravyānaṁtyamathavā dravyābhāvaṁ prakr̥rvanti.. 44..
----------------------------------------------------------------------------- donoṁko ekadravyapanā hai, donoṁke abhinna pradeś honese donoṁko ekakṣetrapanā hai, donoṁ ek samayameeṁ race jāte honese donoṁko ekakālapanā hai, donoṁkā ek svabhāv honese donoṁko ekabhāvapanā hai. kintu aisā kahā jāne par bhī, ek ātmāmeṁ ābhinibodhik [–mati] ādi anek jñān virodh nahīṁ pāte, kyoṁki dravya viśvarūp hai. dravya vāstavameṁ sahavartī aur kramavartī aise ananta guṇoṁ tathā paryāyoṁkā ādhār honeke kāraṇ anantarūpavālā honese, ek hone par bhī, 1viśvarūp kahā jātā hai .. 43..
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [dravyaṁ] dravya [guṇataḥ] guṇoṁse [anyat ca bhavati] anya [–bhinna] ho [guṇāḥ ca] aur guṇ [dravyataḥ anye] dravyase anya ho to [dravyānaṁtyam] dravyakī anantatā ho [athavā] athavā [dravyābhāvaṁ] dravyakā abhāv [prakurvanti] ho.
ṭīkāḥ– dravyakā guṇoṁse bhinnatva ho aur guṇoṁkā dravyase bhinnatva ho to doṣ ātā hai usakā yah kathan hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. viśvarūp = anekarūpa. [ek dravya sahavartī ananta guṇoṁkā aur kramavartī ananta paryāyoṁkā ādhār honeke
anek jñānātmak honemeṁ virodh nahīṁ hai.]
to thāy dravya–anantatā vā thāy nāsti dravyanī. 44.
Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
guṇā hi kvacidāśritāḥ. yatrāśritāstadrravyam. taccedanyadguṇebhyaḥ. punarapi guṇāḥ kvacidāśritāḥ. yatrāśritāstadrravyam. tadapi anyaccedguṇebhyaḥ. punarapi guṇāḥ kvacidāśritāḥ. yatrāśritāḥ tadrravyam. tadapyanyadev guṇebhyaḥ. evaṁ dravyasya guṇebhyo bhede bhavati dravyā naṁtyam. dravyaṁ hi guṇānāṁ samudāyaḥ. guṇāścedanye samudāyāt, ko nām samudāyaḥ. ev guṇānāṁ dravyādbhede bhavati dravyābhāv iti.. 44..
necchanti niścayajñāstadviparītaṁ hi vā teṣām.. 45..
dravyaguṇānāṁ svocitānanyatvoktiriyam. -----------------------------------------------------------------------------
guṇ vāstavameṁ kisīke āśrayase hote haiṁ; [ve] jisake āśrit hoṁ vah dravya hotā hai. vah [–dravya] yadi guṇoṁse anya [–bhinna] ho to–phir bhī, guṇ kisīke āśrit hoṁge; [ve] jisake āśrit hoṁ vah dravya hotā hai. vah yadi guṇoṁse anya ho to– phir bhī guṇ kisīke āśrit hoṁge; [ve] jisake āśrit hoṁ vah dravya hotā hai. vah bhī guṇose anya hī ho.–– is prakār, yadi dravyakā guṇoṁse bhinnatva ho to, dravyakī anantatā ho.
vāstavameṁ dravya arthāt guṇoṁkā samudāya. guṇ yadi samudāyase anya ho to samudāy kaisā? [arthāt yadi guṇoṁko samudāyase bhinna mānā jāye to samudāy kahān̐se ghaṭit hogā? arthāt dravya hī kahān̐se ghaṭit hogā?] is prakār, yadi guṇoṁkā dravyase bhinnatva ho to, dravyakā abhāv ho.. 44..
ananyapanā hai; [niścayajñāḥ hi] niścayake jñātā [teṣām] unheṁ [vibhaktam anyatvam] vibhaktapanerūp anyapanā [vā] yā [tadviparītaṁ] [vibhaktapanerūp] ananyapanā [na icchanti] nahīṁ mānate. --------------------------------------------------------------------------
paṇ tyāṁ vibhakta ananyatā vā anyatā nahi mānya che. 45.
Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version
84
avibhaktapradeśatvalakṣaṇaṁ dravyaguṇānāmananyatvamabhyupagamyate. vibhaktapradeśatvalakṣaṇaṁ tvanyatva– mananyatvaṁ ca nābhyupagamyate. tathā hi–yathaikasya paramāṇorekenātmapradeśen sahāvibhaktatvādananya–tvaṁ, tathaikasya paramāṇostadvartināṁ sparśarasagaṁdhavarṇādiguṇānāṁ cāvibhaktapradeśatvādananyatvam. yathā tvatyaṁtaviprakr̥ṣṭayoḥ sahyaviṁdhyayoratyaṁtasannikr̥ṣṭayośca miśritayostoyapayasorvibhaktapradeśatvalakṣaṇ– manyatvamananyatvaṁ ca, na tathā dravyaguṇānāṁ vibhaktapradeśatvābhāvādanyatvamananyatvaṁ ceti.. 45.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dravya aur guṇoṁke svocit ananyapanekā kathan hai [arthāt dravya aur guṇoṁko kaisā ananyapanā ghaṭit hotā hai vah yahān̐ kahā hai].
dravya aur guṇoṁko 1avibhaktapradeśatvasvarūp ananyapanā svīkār kiyā jātā hai; parantu vibhaktapradeśatvasvarūp anyapanā tathā [vibhaktapradeśatvasvarūp] ananyapanā svīkār nahīṁ kiyā jātā. vah spaṣṭa samajhāyā jātā haiḥ– jis prakār ek paramāṇuko ek svapradeśake sāth avibhaktapanā honese ananyapanā hai, usī prakār ek paramāṇuko tathā usameṁ rahanevāle sparśa–ras–gaṁdh–varṇa ādi guṇoṁko avibhakta pradeś honese [avibhakta–pradeśatvasvarūp] ananyapanā hai; parantu jis prakār atyanta dūr aise 2sahya aur viṁdhyako vibhaktapradeśatvasvarūp anyapanā hai tathā atyanta nikaṭ aise miśrit 3kṣīr–nīrako vibhaktapradeśatvasvarūp ananyapanā hai, usī prakār dravya aur guṇoṁko vibhakta pradeś na honese [vibhaktapradeśatvasvarūp] anyapanā tathā [vibhaktapradeśatvasvarūp] ananyapanā nahīṁ hai.. 45.. -------------------------------------------------------------------------- 1. avibhakta = abhinna. [dravya aur guṇoṁke pradeś abhinna hai isaliye dravya aur guṇoṁko abhinnapradeśatvasvarūp
2. atyanta dūr sthit sahya aur viṁdhya nāmake parvatoṁko bhinnapradeśatvasvarūp anyapanā hai. 3. atyanta nikaṭ sthit miśrit dūdh–jalako bhinnapradeśatvasvarūp ananyapanā hai. dravya aur guṇoṁko aisā
Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
vavadesā saṁṭhāṇā saṁkhā visayā ya hoṁti te bahugā. te tesimaṇaṇṇatte aṇṇatte cāvi vijjaṁte.. 46..
te teṣāmananyatve anyatve cāpi vidyaṁte.. 46..
vyapadeśādīnāmekāṁten dravyaguṇānyatvanibaṁdhanatvamatra pratyākhyātam. yathā devadattasya gaurityanyatve ṣaṣṭhīvyapadeśaḥ, tathā vr̥kṣasya śākhā dravyasya guṇā ityananyatve‘pi. yathā devadattaḥ phalamaṅkuśen dhanadattāy vr̥kṣādvāṭikāyāmavacinotītyanyatve kārakavyapadeśaḥ, tathā mr̥ttikā ghaṭabhāvaṁ svayaṁ sven svasmai svasmāt svasmin karotītyātmātmānamātmanātmane ātman ātmani -----------------------------------------------------------------------------
[viṣayāḥ] viṣay [te bahukāḥ bhavanti] anek hote haiṁ. [te] ve [vyapadeś ādi], [teṣām] dravya– guṇoṁke [anyatve] anyapanemeṁ [ananyatve ca api] tathā ananyapanemeṁ bhī [vidyaṁte] ho sakate haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ vyapadeś ādi ekāntase dravya–guṇoṁke anyapanekā kāraṇ honekā khaṇḍan kiyā
hai.
jis prakār ‘devadattakī gāy’ is prakār anyapanemeṁ ṣaṣṭhīvyapadeś [–chaṭhavīṁ vibhaktikā kathan] hotā haie, usī prakār ‘vr̥kṣakī śākhā,’ ‘dravyake guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [ṣaṣṭhīvyapadeś] hotā haie. jis prakār‘devadatta phalako aṁkuś dvārā dhanadattake liyee vr̥kṣa parase bagīcemeṁ toṛatā hai’ aise anyapanemeṁ kārakavyapadeś hotā haie, usī prakār ‘miṭṭī svayaṁ ghaṭabhāvako [–ghaṛārūp pariṇāmako] apane dvārā apane liye apanemeṁse apanemeṁ karatī hai’, ‘ātmā ātmako ātmā dvārā ātmāke liye ātmāmeṁse ātmāmeṁ jānatā hai’ aise ananyapanemeṁ bhī [kārakavyapadeś] hotā haie. jis prakār ‘ūn̐ce devadattakī ūn̐cī gāy’ aisā anyapanemeṁ saṁsthān hotā haie, usī prakār ‘viśāl vr̥kṣakā viśāl śākhāsamudāy’, mūrta dravyake mūrta guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [saṁsthān] hotā haie. jis prakār ‘ek devadattakī das -------------------------------------------------------------------------- vyapadeś = kathan; abhidhāna. [is gāthāmeṁ aisā samajhāyā hai ki–jahān̐ bhed ho vahīṁ vyapadeś ādi ghaṭit hoṁ aisā kuch nahīṁ hai; jahān̐ abhed ho vahān̐ bhī ve ghaṭit hote haiṁ. isaliye dravya–guṇoṁmeṁ jo vyapadeś ādi hote haiṁ ve kahīṁ ekāntase dravya–guṇoṁke bhedako siddha nahīṁ karate.]
vyapadeś ne saṁsthān, saṁkhyā, viṣay bahu ye hoy che;
te temanā anyatva tem ananyatāmāṁ paṇ ghaṭe. 46.
Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version
86
jānātītyananyatve‘pi. yathā prāṁśordevadattasya prāṁśurgaurityanyatve saṁsthānaṁ, tathā prāṁśorvr̥kṣasya prāṁśuḥ śākhābharo mūrtadravyasya mūrtā guṇā ityananyatve‘pi. yathaikasya devadattasya daś gāv jānātītyananyatve‘pi. yathā prāṁśordevadattasya prāṁśurgaurityanyatve saṁsthānaṁ, tathā prāṁśorvr̥kṣasya prāṁśuḥ śākhābharo mūrtadravyasya mūrtā guṇā ityananyatve‘pi. yathaikasya devadattasya daś gāv ityanyatve saṁkhyā, tathaikasya vr̥kṣasya daś śākhāḥ ekasya dravyasyānaṁtā guṇā ityananyatve‘pi. yathā goṣṭhe gāv ityanyatve viṣayaḥ, tathā vr̥kṣe śākhāḥ dravye guṇā ityananyatve‘pi. tato na vyapadeśādayo dravyaguṇānāṁ vastutven bhedaṁ sādhayaṁtīti.. 46..
ṇāṇaṁ dhaṇaṁ ca kuvvadi dhaṇiṇaṁ jah ṇāṇiṇaṁ ca duvidhehiṁ. bhaṇṇaṁti tah pudhattaṁ eyattaṁ cāvi taccaṇhū.. 47..
bhaṇaṁti tathā pr̥thaktvamekatvaṁ cāpi tattvajñāḥ.. 47..
----------------------------------------------------------------------------- gāyeṁ, aise anyapanemeṁ saṁkhyā hotī hai, usī prakār ‘ek vr̥kṣakī das śākhāyeṁ’, ‘ek dravyake ananta guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [saṁkhyā] hotī hai. jis prakār ‘bāṛee meṁ gāyeṁ’ aise anyapanemeṁ viṣay [– ādhār] hotā hai, usī prakār ‘vr̥kṣameṁ śākhāyeṁ’, ‘dravyameṁ guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [viṣay] hotā hai. isaliye [aisā samajhanā cāhiye ki] vyapadeś ādi, dravya–guṇoṁmeṁ vasturūpase bhed siddha nahīṁ karate.. 46..
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār [dhanaṁ] dhan [ca] aur [jñānaṁ] jñān [dhaninaṁ] [puruṣako] ‘dhanī’ [ca] aur [jñāninaṁ] ‘jñānī’ [karoti] karate haiṁ– [dvividhābhyām bhaṇaṁti] aise do prakārase kahā jātā hai, [tathā] usī prakār [tattvajñāḥ] tattvajña [pr̥thaktvam] pr̥thaktva [ca api] tathā [ekatvam] ekatvako kahate haiṁ. --------------------------------------------------------------------------
te rīt tattvajño kahe ekatva tem pr̥thaktvane. 47.
Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
nasya, bhinnasaṁkhyaṁ bhinnasaṁkhyasya, bhinnaviṣayalabdhavr̥ttikaṁ bhinnaviṣayalabdhavr̥ttikasya puruṣasya dhanīti vyapadeśaṁ pr̥thaktvaprakāreṇ kurute, yathā ca jñānamabhinnāstitvanirvr̥ttamabhinnāstitvanirvr̥ttasyābhinna– saṁsthānamabhinnasaṁsthānasyābhinnasaṁkhyamabhinnasaṁkhyasyābhinnaviṣayalabdhavr̥ttikamabhinnaviṣayalabdhavr̥ttikasya puruṣasya jñānīti vyapadeśamekatvaprakāreṇ kurute; tathānyatrāpi. yatra dravyasya bheden vyapadeśādiḥ tatra pr̥thaktvaṁ, yatrābheden tatraikatvamiti.. 47..
doṇhaṁ acedaṇattaṁ pasajadi sammaṁ jiṇāvamadaṁ.. 48..
dvayoracetanatvaṁ prasajati samyag jināvamatam.. 48..
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakār[1] bhinna astitvase racit, [2] bhinna saṁsthānavālā, [3] bhinna saṁkhyāvālā aur [4] bhinna viṣayameṁ sthit aisā dhan [1] bhinna astitvase racit, [2] bhinna saṁsthānavāle, [3] bhinna saṁkhyāvāle aur [4] bhinna viṣayameṁ sthit aise puruṣako ‘dhanī’ aisā vyapadeś pr̥thaktvaprakārase karatā haiṁ, tathā jis prakār [1] abhinna astitvase racit, [2] abhinna saṁsthānavālā, [3] abhinna saṁkhyāvālā aur [4] abhinna viṣayameṁ sthit aisā jñān [1] abhinna astitvase racit, [2] abhinna saṁsthānavāle, [3] abhinna saṁkhyāvāle aur [4] abhinna viṣayameṁ sthit aise puruṣako ‘jñānī’ aisā vyapadeś ekatvaprakārase karatā hai, usī prakār anyatra bhī samajhanā cāhiye. jahān̐ dravyake bhedase vyapadeś ādi hoṁ vahān̐ pr̥thaktva hai, jahān̐ [dravyake] abhedase [vyapadeś ādi] hoṁ vahān̐ ekatva hai.. 47..
[anyo‘nyasya] paraspar [arthāṁtarite tu] arthāṁtarabhūt [bhinnapadārthabhūt] hoṁ to [dvayoḥ] donoṁko [acetanatvaṁ prasajati] acetanapanekā prasaṁg āye– [samyag jināvamatam] jo ki jinoṁko samyak prakārase asaṁmat hai. --------------------------------------------------------------------------
banne acetanatā lahe–jinadevane nahi mānya je. 48.
Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version
88
dravyaguṇānāmarthāṁtarabhūtatve doṣo‘yam.
jñānī jñānādyadyarthāṁtarabhūtastadā svakaraṇāṁśamaṁtareṇ paraśurahitadevadattavatkaraṇavyāpārā– samarthatvādacetayamāno‘cetan ev syāt. jñānañca yadi jñānino‘rthāṁtarabhūtaṁ tadā tatkartraṁśamaṁtareṇ devadattarahitaparaśuvattatkartr̥tvavyāpārāsamarthatvādacetayamānamacetanamev syāt. na ca jñānajñānino– ryutasiddhayossaṁyogen cetanatvaṁ dravyasya nirviśeṣasya guṇānāṁ nirāśrayāṇāṁ śūnyatvāditi.. 48..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– dravya aur guṇoṁko arthāntarapanā ho to yah [nimnānusār] doṣ āyegā.
yadi jñānī [–ātmā] jñānase arthāntarabhūt ho to [ātmā] apane karaṇ–aṁś binā, kulhāṛī rahit devadattakī bhān̐ti, 1karaṇakā vyāpār karanemeṁ asamartha honese nahīṁ cetatā [–jānatā] huā acetan hī hogā. aur yadi jñān jñānīse [–ātmāse] arthāntarabhūt ho to jñān apane kartr̥–aṁśake binā, devadatta rahit kulhāṛīkī bhān̐ti, apane 2kartākā vyāpār karanemeṁ asamartha honese nahīṁ cetatā [–jānatā] huā acetan hī hogā. punaśca, 3yutasiddha aise jñān aur jñānīko [–jñān aur ātmāko] saṁyogase cetanapanā ho aisā bhī nahīṁ hai, kyoṁki nirviśeṣ dravya aur nirāśray guṇ śūnya hote haiṁ.. 48.. -------------------------------------------------------------------------- 1. karaṇakā vyāpār = sādhanakā kārya. [ātmā kartā hai aur jñān karaṇ hai. yadi ātmā jñānase bhinna hī ho to
acetanatva ā jāyegā.]
2. kartākā vyāpār = kartākā kārya. [jñān karaṇ haie aur ātmā kartā hai. yadi jñān ātmāse bhinna hī ho to
acetanapanā ā jāvegā.]
3. yutasiddha = juṛakar siddha hue; samavāyase–saṁyogase siddha hue. [jis prakār lakaṛī aur manuṣya pr̥thak hone
jñānake sāth yukta hokar ātmā ‘jñānavālā [–jñānī]’ hotā hai aisā bhī nahīṁ hai. lakaṛī aur manuṣyakī
bhān̐ti jñān aur ātmā kabhī pr̥thak hoṁge hī kaise? viśeṣarahit dravya ho hī nahīṁ sakatā, isaliye jñān rahit
ātmā kaisā? aur āśray binā guṇ ho hī nahīṁ sakatā, isaliye ātmāke binā jñān kaisā? isaliye
‘lakaṛī’ aur ‘lakaṛīvāle’kī bhān̐ti ‘jñān’ aur ‘jñānī’kā yutasiddhapanā ghaṭit nahīṁ hotā.]
Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
aṇṇāṇīti ca vayaṇaṁ egattappasādhagaṁ hodi.. 49..
ajñānīti ca vacanamekatvaprasādhakaṁ bhavati.. 49..
jñānajñāninoḥ samavāyasaṁbaṁdhanirāso‘yam.
na khalujñānādarthāntarabhūtaḥ puruṣo jñānasamavāyāt jñānī bhavatītyupapannam. sa khalu jñānasamavāyātpūrvaṁ kiṁ jñānī kimajñānī? yadi jñānī tadā jñānasamavāyo niṣphalaḥ. athājñānī tadā kimajñānasamavāyāt, kimajñānen sahaikatvāt? na tāvadajñānasamavāyāt; ajñānino hyajñānasamavāyo niṣphalaḥ, jñānitvaṁ tu jñānasamavāyābhāvānnāstyeva. tato‘jñānīti vacanamajñānen sahaikatvamavaśyaṁ -----------------------------------------------------------------------------
[samavāyāt] samavāyase [jñānī] jñānī hotā hai [na hi] aisā vāstavameṁ nahīṁ hai. [ajñānī] ‘ajñānī’ [iti ca vacanam] aisā vacan [ekatvaprasādhakaṁ bhavati] [guṇ–guṇīke] ekatvako siddha karatā hai.
jñānase arthāntarabhūt ātmā jñānake samavāyase jñānī hotā hai aisā mānanā vāstavameṁ yogya nahīṁ hai. [ātmāko jñānake samavāyase jñānī honā mānā jāye to ham pūchate haiṁ ki] vah [–ātmā] jñānakā samavāy honese pahale vāstavameṁ jñānī hai ki ajñānī? yadi jñānī hai [aisā kahā jāye] to jñānakā samavāy niṣphal hai. ab yadi ajñānī hai [aisā kahā jāye] to [pūchate haiṁ ki] ajñānake samavāyase ajñānī hai ki ajñānake sāth ekatvase ajñānī hai? pratham, ajñānake samavāyase ajñānī ho nahīṁ sakatā; kyoṁki ajñānīko ajñānakā samavāy niṣphal hai aur jñānīpanā to jñānake samavāyakā abhāv honese hai hī nahīṁṁ. isaliye ‘ajñānī’ aisā vacan ajñānake sāth ekatvako avaśya siddha karatā hī hai. aur is prakār ajñānake sāth ekatva siddha honese jñānake sāth bhī ekatva avaśya siddha hotā hai. --------------------------------------------------------------------------
‘ajñānī’ evuṁ vacan te ekatvanī siddhi kare. 49.
Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version
90
sādhayatyeva. siddhe caivamajñānen sahaikatve jñānenāpi sahaikatvamavaśyaṁ sidhyatīti.. 49..
tamhā davvaguṇāṇaṁ ajudā siddhi tti ṇiddiṭhṭhā.. 50..
tasmādrravyaguṇānāṁ ayutā siddhiriti nirdiṣṭā.. 50..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– ātmāko aur jñānako ekatva hai aisā yahān̐ yuktise samajhāyā hai.
praśnaḥ– chadmasthadaśāmeṁ jīvako mātra alpajñān hī hotā hai aur kevalīdaśāmeṁ to paripūrṇa jñān– kevalajñān hotā hai; isaliye vahān̐ to kevalībhagavānako jñānakā samavāy [–kevalajñānakā saṁyog] huā na?
uttaraḥ– nahīṁ, aisā nahīṁ hai. jīvako aur jñānaguṇako sadaiv ekatva hai, abhinnatā hai. chadmasthadaśāmeṁ bhī us abhinna jñānaguṇameṁ śaktirūpase kevalajñān hotā hai. kevalīdaśāmeṁ, us abhinna jñānaguṇameṁ śaktirūpase sthit kevalajñān vyakta hotā hai; kevalajñān kahīṁ bāharase ākar kevalībhagavānake ātmāke sāth samavāyako prāpta hotā ho aisā nahīṁ hai. chadmasthadaśāmeṁ aur kevalīdaśāmeṁ jo jñānakā antar dikhāī detā hai vah mātra śakti–vyaktirūp antar samajhanā cāhiye.. 49..
anvayārthaḥ– [samavartitvaṁ samavāyaḥ] samavartīpanā vah samavāy hai; [apr̥thagbhūtatvam] vahī, apr̥thakpanā [ca] aur [ayutasiddhatvam] ayutasiddhapanā hai. [tasmāt] isaliye [dravyaguṇānām] dravya aur guṇoṁkī [ayutā siddhiḥ iti] ayutasiddhi [nirdiṣṭā] [jinoṁne] kahī hai. --------------------------------------------------------------------------
te kāraṇe bhākhī ayutasiddhi guṇo ne dravyane. 50.
Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
dravyaguṇānāmekāstitvanirvr̥ttitvādanādiranidhanā sahavr̥ttirhi samavartitvam; sa ev samavāyo jainānām; tadev saṁjñādibhyo bhede‘pi vastutvenābhedādapr̥thagbhūtatvam; tadev yutasiddhi– nibaṁdhanasyāstitvāntarasyābhāvādayutasiddhatvam. tato dravyaguṇānāṁ samavartitvalakṣaṇasamavāyabhājām– yutasiddhirev, na pr̥thagbhūtatvamiti.. 50..
davvādo ya aṇaṇṇā aṇṇattapagāsagā hoṁti.. 51..
vavadesado pudhattaṁ kuvvaṁti hi ṇo sabhāvādo.. 52..
-----------------------------------------------------------------------------
dravya aur guṇ ek astitvase racit haiṁ unakī jo anādi–ananta sahavr̥tti [–ek sāth rahanā] vah vāstavameṁ samavartīpanā hai; vahī, jainoṁke matameṁ samavāy hai; vahī, saṁjñādi bhed hone par bhī [–dravya aur guṇoṁko saṁjñā– lakṣaṇ–prayojan ādikī apekṣāse bhed hone par bhī] vasturūpase abhed honese apr̥thakpanā hai; vahī, yutasiddhike kāraṇabhūt 1astitvāntarakā abhāv honese ayutasiddhapanā hai. isaliye 2samavartitvasvarūp samavāyavāle dravya aur guṇoṁko ayutasiddhi hī hai, pr̥thakpanā nahīṁ hai.. 50.. -------------------------------------------------------------------------- 1. astitvāntar = bhinna astitva. [yutasiddhikā kāraṇ bhinna–bhinna astitva hai. lakaṛī aur lakaḍīvālekī bhān̐ti
2. samavāyakā svarūp samavartīpanā arthāt anādi–ananta sahavr̥tti hai. dravya aur guṇoeṁko aisā samavāy [anādi–
paramāṇumāṁ prarūpit varaṇ, ras, gaṁdh tem ja sparśa je,
aṇuthī abhinna rahī viśeṣ vaḍe prakāśe bhedane; 51.
tyam jñānadarśan jīvaniyat ananya rahīne jīvathī,
anyatvanā kartā bane vyapadeśathī–na svabhāvathī. 52.