Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version

૭૨

ચેતકસ્વભાવેન પ્રકૃષ્ટતરવીર્યાંતરાયાવસાદિતકાર્યકારણસામર્થ્યાઃ સુખદુઃખરૂપં કર્મફલમેવ પ્રાધાન્યેન ચેતયંતે. અન્યે તુ પ્રકૃષ્ટતરમોહમલીમસેનાપિ પ્રકૃષ્ટજ્ઞાનાવરણમુદ્રિતાનુભાવેન ચેતક–સ્વભાવેન મનાગ્વીર્યાંતરાયક્ષયોપશમાસાદિતકાર્યકારણસામર્થ્યાઃ સુખદુઃખરૂપકર્મફલાનુભવન–સંવલિતમપિ કાર્યમેવ પ્રાધાન્યેન ચેતયંતે. અન્યતરે તુ પ્રક્ષાલિતસકલમોહકલઙ્કેન સમુચ્છિન્ન– કૃત્સ્નજ્ઞાનાવરણતયાત્યંતમુન્મુદ્રિતસમસ્તાનુભાવેન ચેતકસ્વભાવેન સમસ્તવીર્યાંતરાયક્ષયાસાદિતાનંત– વીર્યા અપિ નિર્જીર્ણકર્મફલત્વાદત્યંત–

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, ૧ચેતયિતૃત્વગુણકી વ્યાખ્યા હૈ.

કોઈ ચેતયિતા અર્થાત્ આત્મા તો, જો અતિ પ્રકૃષ્ટ મોહસે મલિન હૈ ઔર જિસકા પ્રભાવ [શક્તિ] અતિ પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાનાવરણસે મુઁદ ગયા હૈ ઐસે ચેતક–સ્વભાવ દ્વારા સુખદુઃખરૂપ ‘કર્મફલ’ કો હી પ્રધાનતઃ ચેતતે હૈં, ક્યોંકિ ઉનકા અતિ પ્રકૃષ્ટ વીર્યાન્તરાયસે કાર્ય કરનેકા [–કર્મચેતનારૂપ પરિણમિત હોનેકા] સામર્થ્ય નષ્ટ ગયા હૈ.

દૂસરે ચેતયિતા અર્થાત્ આત્મા, જો અતિ પ્રકૃષ્ટ મોહસે મલિન છે ઔર જિસકા પ્રભાવ ૨પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાનાવરણસે મુઁદ ગયા હૈ ઐસે ચેતકસ્વભાવ દ્વારા – ભલે હી સુખદુઃખરૂપ કર્મફલકે અનુભવસે મિશ્રિતરૂપસેે ભી – ‘કાર્ય’ કો હી પ્રધાનતઃ ચેતતે હૈં, ક્યોંકિ ઉન્હોંને અલ્પ વીર્યાંતરાયકે ક્ષયોપશમસે ૩કાર્ય કરનેકા સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કિયા હૈ.

ઔર દૂસરે ચેતયિતા અર્થાત્ આત્મા, જિસમેંસે સકલ મોહકલંક ધુલ ગયા હૈ તથા સમસ્ત જ્ઞાનાવરણકે વિનાશકે કારણ જિસકા સમસ્ત પ્રભાવ અત્યન્ત વિકસિત હો ગયા હૈ ઐસે ચેતકસ્વભાવ

-------------------------------------------------------------------------- ૧. ચેતયિતૃત્વ = ચેતયિતાપના; ચેતનેવાલાપના ; ચેતકપના. ૨. કર્મચેતનાવાલે જીવકો જ્ઞાનાવરણ ‘પ્રકૃષ્ટ’ હોતા હૈ ઔર કર્મફલચેતનાવાલેકો ‘અતિ પ્રકૃષ્ટ’ હોતા હૈ. ૩. કાર્ય = [જીવ દ્વારા] કિયા જાતા હો વહ; ઇચ્છાપૂર્વક ઇષ્ટાનિષ્ટ વિકલ્પરૂપ કર્મ. [જિન જીવોંકો વીર્યકા

Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

કૃતકૃત્યત્વાચ્ચ સ્વતોઽવ્યતિરિક્તસ્વાભાવિકસુખં જ્ઞાનમેવ ચેતયંત ઇતિ.. ૩૮..

----------------------------------------------------------------------------- દ્વારા ‘જ્ઞાન’ કો હી – કિ જો જ્ઞાન અપનેસે ૧અવ્યતિરિક્ત સ્વાભાવિક સુખવાલા હૈ ઉસીકો –ચેતતે હૈં, ક્યોંકિ ઉન્હોંને સમસ્ત વીર્યાંતરાયકે ક્ષયસે અનન્ત વીર્યકો પ્રાપ્ત કિયા હૈ ઇસલિયે ઉનકો [વિકારી સુખદુઃખરૂપ] કર્મફલ નિર્જરિત હો ગયા હૈ ઔર અત્યન્ત ૨કૃતકૃત્યપના હુઆ હૈ [અર્થાત્ કુછ ભી કરના લેશમાત્ર ભી નહીં રહા હૈ].. ૩૮..

કર્મફલકો વેદતે હૈં, [ત્રસાઃ] ત્રસ [હિ] વાસ્તવમેં [કાર્યયુતમ્] કાર્યસહિત કર્મફલકો વેદતે હૈં ઔર [પ્રાણિત્વમ્ અતિક્રાંતાઃ] જો પ્રાણિત્વકા [–પ્રાણોંકા] અતિક્રમ કર ગયે હૈં [તે જીવાઃ] વે જીવ [જ્ઞાનં] જ્ઞાનકો [વિંદન્તિ] વેદતે હૈં.

હૈ.

ચેતતા હૈ, અનુભવ કરતા હૈ, ઉપલબ્ધ કરતા હૈ ઔર વેદતા હૈ –યે એકાર્થ હૈં [અર્થાત્ યહ સબ શબ્દ એક અર્થવાલે હૈં], ક્યોંકિ ચેતના, અનુભૂતિ, ઉપલબ્ધિ ઔર વેદનાકા એક અર્થ હૈ. વહાઁ, સ્થાવર -------------------------------------------------------------------------- ૧. અવ્યતિરિક્ત = અભિન્ન. [સ્વાભાવિક સુખ જ્ઞાનસે અભિન્ન હૈ ઇસલિયે જ્ઞાનચેતના સ્વાભાવિક સુખકે સંચેતન–

૨. કૃતકૃત્ય = કૃતકાર્ય. [પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવાલે આત્મા અત્યન્ત કૃતકાર્ય હૈં ઇસલિયે, યદ્યપિ ઉન્હેં અનંત વીર્ય પ્રગટ હુઆ હૈ તથાપિ, ઉનકા વીર્ય કાર્યચેતનાકો [કર્મચેતનાકો] નહીં રચતા, [ઔર વિકારી સુખદુઃખ વિનષ્ટ હો ગયે હૈં ઇસલિયે ઉનકા વીર્ય કર્મફલ ચેતનેાકો ભી નહીં રચતા,] જ્ઞાનચેતનાકો હી રચતા હૈ.]

Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version

૭૪

અત્ર કઃ કિં ચેતયત ઇત્યુક્તમ્. ચેતયંતે અનુભવન્તિ ઉપલભંતે વિંદંતીત્યેકાર્થાશ્ચેતનાનુભૂત્યુપલબ્ધિવેદનાનામેકાર્થત્વાત્. તત્ર સ્થાવરાઃ કર્મફલં ચેતયંતે, ત્રસાઃ કાર્યં ચેતયંતે, કેવલજ્ઞાનિનોજ્ઞાનં ચેતયંત ઇતિ.. ૩૯..

અથોપયોગગુણવ્યાખ્યાનમ્.

----------------------------------------------------------------------------- કર્મફલકો ચેતતે હૈં, ત્રસ કાર્યકો ચેતતે હૈં, કેવલજ્ઞાની જ્ઞાનકો ચેતતે હૈં.

ભાવાર્થઃ– પાઁચ પ્રકારકે સ્થાવર જીવ અવ્યક્ત સુખદુઃખાનુભવરૂપ શુભાશુભકર્મફલકો ચેતતે હૈં. દ્વીઇન્દ્રિય આદિ ત્રસ જીવ ઉસી કર્મફલકો ઇચ્છાપૂર્વક ઇષ્ટાનિષ્ટ વિકલ્પરૂપ કાર્ય સહિત ચેતતે હૈં. ૧પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવન્ત ભગવન્ત [અનન્ત સૌખ્ય સહિત] જ્ઞાનકો હી ચેતતે હૈં.. ૩૯..

અબ ઉપયોગગુણકા વ્યાખ્યાન હૈ. --------------------------------------------------------------------------

હૈ. આંશિક જ્ઞાનચેતનાકી વિવક્ષાસે તો મુનિ, શ્રાવક તથા અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિકો ભી જ્ઞાનચેતના કહી જા સકતી હૈે; ઉનકા યહાઁ નિષેધ નહીં સમઝના, માત્ર વિવક્ષાભેદ હૈ ઐસા સમઝના ચાહિયે.

Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

આત્મનશ્ચૈતન્યાનુવિધાયી પરિણામ ઉપયોગઃ. સોઽપિ દ્વિવિધઃ–જ્ઞાનોપયોગો દર્શનો–પયોગશ્ચ. તત્ર વિશેષગ્રાહિ જ્ઞાનં, સામાન્યગ્રાહિ દર્શનમ્. ઉપયોગશ્ચ સર્વદા જીવાદપૃથગ્ભૂત એવ, એકાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વાદિતિ.. ૪૦..

-----------------------------------------------------------------------------

વાસ્તવમેં દો પ્રકારકા [ઉપયોગઃ] ઉપયોગ [જીવસ્ય] જીવકો [સર્વકાલમ્] સર્વ કાલ [અનન્યભૂતં] અનન્યરૂપસે [વિજાનીહિ] જાનો.

ટીકાઃ– આત્મકા ચૈતન્ય–અનુવિધાયી [અર્થાત્ ચૈતન્યકા અનુસરણ કરનેવાલા] પરિણામ સો ઉપયોગ હૈ. વહ ભી દોે પ્રકારકા હૈ–જ્ઞાનોપયોગ ઔર દર્શનોપયોગ. વહાઁ, વિશેષકો ગ્રહણ કરનેવાલા જ્ઞાન હૈ ઔર સામાન્યકો ગ્રહણ કરનેવાલા દર્શન હૈ [અર્થાત્ વિશેષ જિસમેં પ્રતિભાસિત હો વહ જ્ઞાન હૈ ઔર સામાન્ય જિસમેં પ્રતિભાસિત હો વહ દર્શન હૈ]. ઔર ઉપયોગ સર્વદા જીવસે અપૃથગ્ભૂત હી હૈ, ક્યોંકિ એક અસ્તિત્વસે રચિત હૈ.. ૪૦..

મનઃપર્યય ઔર કેવલ–[જ્ઞાનાનિ પઞ્ચભેદાનિ] ઇસ પ્રકાર જ્ઞાનકે પાઁચ ભેદ હૈં; [કુમતિશ્રુતવિભઙ્ગાનિ ચ] ઔર કુમતિ, કુશ્રુત ઔર વિભંગ–[ત્રીણિ અપિ] યહ તીન [અજ્ઞાન] ભી [જ્ઞાનૈઃ] [પાઁચ] જ્ઞાનકે સાથ [સંયુક્તાનિ] સંયુક્ત કિયે ગયે હૈં. [ઇસ પ્રકાર જ્ઞાનોપયોગકે આઠ ભેદ હૈં.] -------------------------------------------------------------------------- અપૃથગ્ભૂત = અભિન્ન. [ઉપયોગ સદૈવ જીવસે અભિન્ન હી હૈ, ક્યોંકિ વે એક અસ્તિત્વસે નિષ્પન્ન હૈ.

Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version

૭૬

જ્ઞાનોપયોગવિશેષાણાં નામસ્વરૂપાભિધાનમેતત્.

તત્રાભિનિબોધિકજ્ઞાનં શ્રુતજ્ઞાનમવધિજ્ઞાનં મનઃપર્યયજ્ઞાનં કેવલજ્ઞાનં કુમતિજ્ઞાનં કુશ્રુત–જ્ઞાનં વિભઙ્ગજ્ઞાનમિતિ નામાભિધાનમ્. આત્મા હ્યનંતસર્વાત્મપ્રદેશવ્યાપિવિશુદ્ધ જ્ઞાનસામાન્યાત્મા. સ ખલ્વનાદિજ્ઞાનાવરણકર્માવચ્છન્નપ્રદેશઃ સન્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાદિન્દ્રિ–યાનિન્દ્રિયાવલમ્બાચ્ચ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તદાભિનિબોધિકજ્ઞાનમ્, યત્તદા– વરણક્ષયોપશમાદનિન્દ્રિયાવલંબાચ્ચ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તત્ શ્રુતજ્ઞાનમ્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાદેવ મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તદવધિજ્ઞાનમ્, યત્તદા–વરણક્ષયોપશમાદેવ

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, જ્ઞાનોપયોગકે ભેદોંકે નામ ઔર સ્વરૂપકા કથન હૈ.

વહાઁ, [૧] આભિનિબોધિકજ્ઞાન, [૨] શ્રુતજ્ઞાન, [૩] અવધિજ્ઞાન, [૪] મનઃપર્યયજ્ઞાન, [૫] કેવલજ્ઞાન, [૬] કુમતિજ્ઞાન, [૭] કુશ્રુતજ્ઞાન ઔર [૮] વિભંગજ્ઞાન–ઇસ પ્રકાર [જ્ઞાનોપયોગકે ભેદોંકે] નામકા કથન હૈ.

[અબ ઉનકે સ્વરૂપકા કથન કિયા જાતા હૈઃ–] આત્મા વાસ્તવમેં અનન્ત, સર્વ આત્મપ્રદેશોંમેં વ્યાપક, વિશુદ્ધ જ્ઞાનસામાન્યસ્વરૂપ હૈ. વહ [આત્મા] વાસ્તવમેં અનાદિ જ્ઞાનાવરણકર્મસે આચ્છાદિત પ્રદેશવાલા વર્તતા હુઆ, [૧] ઉસ પ્રકારકે [અર્થાત્ મતિજ્ઞાનકે] આવરણકે ક્ષયોપશમસે ઔર ઇન્દ્રિય–મનકે અવલમ્બનસે મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકા ૧વિકલરૂપસે ૨વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ આભિનિબોધિકજ્ઞાન હૈ, [૨] ઉસ પ્રકારકે [અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનકે] આવરણકે ક્ષયોપશમસે ઔર મનકે અવલમ્બનસે મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકા વિકલરૂપસે વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ શ્રુતજ્ઞાન હૈ, [૩] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે હી મૂર્ત દ્રવ્યકા વિકલરૂપસે વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ અવધિજ્ઞાન હૈ, [૪] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે હી પરમનોગત [–દૂસરોંકે મનકે સાથ સમ્બન્ધવાલે] મૂર્ત દ્રવ્યકા વિકલરૂપસે વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ મનઃપર્યયજ્ઞાન હૈ, [૫] સમસ્ત આવરણકે અત્યન્ત ક્ષયસે, કેવલ હી [–આત્મા અકેલા હી], મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકા સકલરૂપસે -------------------------------------------------------------------------- ૧. વિકલરૂપસે = અપૂર્ણરૂપસે; અંશતઃ. ૨. વિશેષતઃ અવબોધન કરના = જાનના. [વિશેષ અવબોધ અર્થાત્ વિશેષ પ્રતિભાસ સો જ્ઞાન હૈ.]

Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

પરમનોગતં મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તન્મનઃપર્યયજ્ઞાનમ્, યત્સકલાવરણાત્યંતક્ષયે કેવલ એવ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં સકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તત્સ્વાભાવિકં કેવલજ્ઞાનમ્. મિથ્યાદર્શનોદયસહચરિતમાભિનિબોધિકજ્ઞાનમેવ કુમતિજ્ઞાનમ્, મિથ્યાદર્શનોદય–સહચરિતં શ્રુતજ્ઞાનમેવ કુશ્રુતજ્ઞાનમ્, મિથ્યાદર્શનોદયસહચરિતમવધિજ્ઞાનમેવ વિભઙ્ગજ્ઞાનમિતિ સ્વરૂપાભિધાનમ્. ઇત્થં મતિજ્ઞાનાદિજ્ઞાનોપયોગાષ્ટકં વ્યાખ્યાતમ્.. ૪૧.. ----------------------------------------------------------------------------- વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ સ્વાભાવિક કેવલજ્ઞાન હૈ, [૬] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા આભિનિબોધિકજ્ઞાન હી કુમતિજ્ઞાન હૈ, [૭] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા શ્રુતજ્ઞાન હી કુશ્રુતજ્ઞાન હૈ, [૮] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા અવધિજ્ઞાન હી વિભંગજ્ઞાન હૈ. – ઇસ પ્રકાર [જ્ઞાનોપયોગકે ભેદોંકે] સ્વરૂપકા કથન હૈ.

ઇસ પ્રકાર મતિજ્ઞાનાદિ આઠ જ્ઞાનોપયોગોંકા વ્યાખ્યાન કિયા ગયા.

ભાવાર્થઃ– પ્રથમ તો, નિમ્નાનુસાર પાઁચ જ્ઞાનોંકા સ્વરૂપ હૈઃ– નિશ્ચયનયસે અખણ્ડ–એક–વિશુદ્ધજ્ઞાનમય ઐસા યહ આત્મા વ્યવહારનયસે સંસારાવસ્થામેં કર્માવૃત્ત વર્તતા હુઆ, મતિજ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ હોને પર, પાઁચ ઇન્દ્રિયોં ઔર મનસે મૂર્ત–અમૂર્ત વસ્તુકો વિકલ્પરૂપસે જો જાનતા હૈ વહ મતિજ્ઞાન હૈ. વહ તીન પ્રકારકા હૈઃ ઉપલબ્ધિરૂપ, ભાવનારૂપ ઔર ઉપયોગરૂપ. મતિજ્ઞાનાવરણકે ક્ષયોપશમસે જનિત અર્થગ્રહણશક્તિ [–પદાર્થકો જાનનેકી શક્તિ] વહ ઉપલબ્ધિ હૈ, જાને હુએ પદાર્થકા પુનઃ પુનઃ ચિંતન વહ ભાવના હૈ ઔર ‘યહ કાલા હૈ,’ ‘યહ પીલા હૈ ’ ઇત્યાદિરૂપસે અર્થગ્રહણવ્યાપાર [–પદાર્થકો જાનનેકા વ્યાપાર] વહ ઉપયોગ હૈ. ઉસી પ્રકાર વહ [મતિજ્ઞાન] અવગ્રહ, ઈહા, અવાય ઔર ધારણારૂપ ભેદોં દ્વારા અથવા કોષ્ઠબુદ્ધિ, બીજબુદ્ધિ, પદાનુસારીબુદ્ધિ તથા સંભિન્નશ્રોતૃતાબુદ્ધિ ઐસે ભેદોં દ્વારા ચાર પ્રકારકા હૈ. [યહાઁ, ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ કરના ચાહિયે કિ નિર્વિકાર શુદ્ધ અનુભૂતિકે પ્રતિ અભિમુખ જો મતિજ્ઞાન વહી ઉપાદેયભૂત અનન્ત સુખકા સાધક હોનેસે નિશ્ચયસે ઉપાદેય હૈ, ઉસકે સાધનભૂત બહિરંગ મતિજ્ઞાન તો વ્યવહારસે ઉપાદેય હૈ.]

Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version

૭૮

વહી પૂર્વોક્ત આત્મા, શ્રુતજ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ હોને પર, મૂર્ત–અમૂર્ત વસ્તુકો પરોક્ષરૂપસે જો જાનતા હૈ ઉસે જ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાન કહતે હૈં. વહ લબ્ધિરૂપ ઔર ભાવનારૂપ હૈે તથા ઉપયોગરૂપ ઔર નયરૂપ હૈ. ‘ઉપયોગ’ શબ્દસે યહાઁ વસ્તુકો ગ્રહણ કરનેવાલા પ્રમાણ સમઝના ચાહિયે અર્થાત્ સમ્પૂર્ણ વસ્તુકો જાનનેવાલા જ્ઞાન સમઝના ચાહિયે ઔર ‘નય’ શબ્દસે વસ્તુકે [ગુણપર્યાયરૂપ] એક દેશકો ગ્રહણ કરનેવાલા ઐસા જ્ઞાતાકા અભિપ્રાય સમઝના ચાહિયે. [યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ કરના ચાહિયે કિ વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શન જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકે સમ્યક્ શ્રદ્ધાન–જ્ઞાન–અનુચરણરૂપ અભેદરત્નત્રયાત્મક જો ભાવશ્રુત વહી ઉપાદેયભૂત પરમાત્મતત્ત્વકા સાધક હોનેસે નિશ્ચયસે ઉપાદેય હૈ કિન્તુ ઉસકે સાધનભૂત બહિરંગ શ્રુતજ્ઞાન તો વ્યવહારસે ઉપાદેય હૈ.]

યહ આત્મા, અવધિજ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ હોને પર, મૂર્ત વસ્તુકો જો પ્રત્યક્ષરૂપસે જાનતા હૈ વહ અવધિજ્ઞાન હૈ. વહ અવધિજ્ઞાન લબ્ધિરૂપ તથા ઉપયોગરૂપ ઐસા દો પ્રકારકા જાનના. અથવા અવધિજ્ઞાન દેશાવધિ, પરમાવધિ ઔર સર્વાવધિ ઐસે ભેદોં દ્વારા તીન પ્રકારસે હૈ. ઉસમેં, પરમાવધિ ઔર સર્વાવધિ ચૈતન્યકે ઉછલનેસે ભરપૂર આનન્દરૂપ પરમસુખામૃતકે રસાસ્વાદરૂપ સમરસીભાવસે પરિણત ચરમદેહી તપોધનોંકો હોતા હૈ. તીનોં પ્રકારકે અવધિજ્ઞાન નિશ્ચયસે વિશિષ્ટ સમ્યક્ત્વાદિ ગુણસે હોતે હૈં. દેવોં ઔર નારકોંકે હોનેવાલે ભવપ્રત્યયી જો અવધિજ્ઞાન વહ નિયમસે દેશાવધિ હી હોતા હૈ.

યહ આત્મા, મનઃપર્યયજ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ હોને પર, પરમનોગત મૂર્ત વસ્તુકો જો પ્રત્યક્ષરૂપસે જાનતા હૈ વહ મનઃપર્યયજ્ઞાન હૈ. ઋજુમતિ ઔર વિપુલમતિ ઐસે ભેદોં દ્વારા મનઃપર્યયજ્ઞાન દો પ્રકારકા હૈ. વહાઁ, વિપુલમતિ મનઃપર્યયજ્ઞાન પરકે મનવચનકાય સમ્બન્ધી પદાર્થોંકો, વક્ર તથા અવક્ર દોનોંકો, જાનતા હૈ ઔર ઋજુમતિ મનઃપર્યયજ્ઞાન તો ઋજુકો [અવક્રકો] હી જાનતા હૈ. નિર્વિકાર આત્માકી ઉપલબ્ધિ ઔર ભાવના સહિત ચરમદેહી મુનિયોંકો વિપુલમતિ મનઃપર્યયજ્ઞાન હોતા હૈ. યહ દોનોં મનઃપર્યયજ્ઞાન વીતરાગ આત્મતત્ત્વકે સમ્યક્ શ્રદ્ધાન–જ્ઞાન–અનુષ્ઠાનકી ભાવના સહિત, પન્દ્રહ પ્રમાદ રહિત અપ્રમત્ત મુનિકો ઉપયોગમેં–વિશુદ્ધ પરિણામમેં–ઉત્પન્ન હોતે હૈં. યહાઁ મનઃપર્યયજ્ઞાનકે ઉત્પાદકાલમેં હી અપ્રમત્તપનેકા નિયમ હૈ, ફિર પ્રમત્તપનેમેં ભી વહ સંભવિત હોતા હૈ.

Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

-----------------------------------------------------------------------------

જો જ્ઞાન ઘટપટાદિ જ્ઞેય પદાર્થોંકા અવલમ્બન લેકર ઉત્પન્ન નહીં હોતા વહ કેવલજ્ઞાન હૈ. વહ શ્રુતજ્ઞાનસ્વરૂપ ભી નહીં હૈ. યદ્યપિ દિવ્યધ્વનિકાલમેં ઉસકે આધારસે ગણધરદેવ આદિકો શ્રુતજ્ઞાન પરિણમિત હોતા હૈ તથાપિ વહ શ્રુતજ્ઞાન ગણધરદેવ આદિકો હી હોતા હૈ, કેવલીભગવન્તોંકો તો કેવલજ્ઞાન હી હોતા હૈ. પુનશ્ચ, કેવલીભગવન્તોંકો શ્રુતજ્ઞાન નહીં હૈ ઇતના હી નહીં, કિન્તુ ઉન્હેં જ્ઞાન–અજ્ઞાન ભી નહીં હૈ અર્થાત્ ઉન્હેં કિસી વિષયકા જ્ઞાન તથા કિસી વિષયકા અજ્ઞાન હો ઐસા ભી નહીં હૈ – સર્વ વિષયોંકા જ્ઞાન હી હોતા હૈ; અથવા, ઉન્હેં મતિ–જ્ઞાનાદિ અનેક ભેદવાલા જ્ઞાન નહીં હૈ – એક કેવલજ્ઞાન હી હૈ.

યહાઁ જો પાઁચ જ્ઞાનોંકા વર્ણન કિયા ગયા હૈ વહ વ્યવહારસે કિયા ગયા હૈ. નિશ્ચયસે તો બાદલ રહિત સૂર્યકી ભાઁતિ આત્મા અખણ્ડ–એક–જ્ઞાન–પ્રતિભાસમય હી હૈ.

અબ અજ્ઞાનત્રયકે સમ્બન્ધમેં કહતે હૈંઃ–

મિથ્યાત્વ દ્વારા અર્થાત્ ભાવ–આવરણ દ્વારા અજ્ઞાન [–કુમતિજ્ઞાન, કુશ્રુતજ્ઞાન તથા વિભંગજ્ઞાન] ઔર અવિરતિભાવ હોતા હૈ તથા જ્ઞેયકા અવલમ્બન લેનેસે [–જ્ઞેય સમ્બન્ધી વિચાર અથવા જ્ઞાન કરનેસે] ઉસ–ઉસ કાલ દુઃનય ઔર દુઃપ્રમાણ હોતે હૈં. [મિથ્યાદર્શનકે સદ્ભાવમેં વર્તતા હુઆ મતિજ્ઞાન વહ કુમતિજ્ઞાન હૈ, શ્રુતજ્ઞાન વહ કુશ્રુતજ્ઞાન હૈ, અવધિજ્ઞાન વહ વિભંગજ્ઞાન હૈ; ઉસકે સદ્ભાવમેં વર્તતે હુએ નય વે દુઃનય હૈં ઔર પ્રમાણ વહ દુઃપ્રમાણ હૈ.] ઇસલિયે ઐસા ભાવાર્થ સમઝના ચાહિયે કિ નિર્વિકાર શુદ્ધ આત્માકી અનુભૂતિસ્વરૂપ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ ઉપાદેયહૈ.

ઇસ પ્રકાર જ્ઞાનોપયોગકા વર્ણન કિયા ગયા.. ૪૧.. --------------------------------------------------------------------------

Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version

૮૦

દર્શનોપયોગવિશેષાણાં નામસ્વરૂપાભિધાનમેતત્.

ચક્ષુર્દર્શનમચક્ષુર્દર્શનમવધિદર્શનં કેવલદર્શનમિતિ નામાભિધાનમ્. આત્મા હ્યનંત– સર્વાત્મપ્રદેશવ્યાપિવિશુદ્ધદર્શનસામાન્યાત્મા. સ ખલ્વનાદિદર્શનાવરણકર્માવચ્છન્નપ્રદેશઃ સન્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાચ્ચક્ષુરિન્દ્રિયાવલમ્બાચ્ચ મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં સામાન્યે -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [દર્શનમ્ અપિ] દર્શન ભી [ચક્ષુર્યુતમ્] ચક્ષુદર્શન, [અચક્ષુર્યુતમ્ અપિ ચ] અચક્ષુદર્શન, [અવધિના સહિતમ્] અવધિદર્શન [ચ અપિ] ઔર [અનંતવિષયમ્] અનન્ત જિસકા વિષય હૈ ઐસા [અનિધનમ્] અવિનાશી [કૈવલ્યં] કેવલદર્શન [પ્રજ્ઞપ્તમ્] – ઐસે ચાર ભેદવાલા કહા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, દર્શનોપયોગકે ભેદોંકે નામ ઔર સ્વરૂપકા કથન હૈ.

[૧] ચક્ષુદર્શન, [૨] અચક્ષુદર્શન, [૩] અવધિદર્શન ઔર [૪] કેવલદર્શન – ઇસ પ્રકાર [દર્શનોપયોગકે ભેદોંકે] નામકા કથન હૈ.

[અબ ઉસકે સ્વરૂપકા કથન કિયા જાતા હૈઃ–] આત્મા વાસ્તવમેં અનન્ત, સર્વ આત્મપ્રદેશોંમેં વ્યાપક, વિશુદ્ધ દર્શનસામાન્યસ્વરૂપ હૈ. વહ [આત્મા] વાસ્તવમેં અનાદિ દર્શનાવરણકર્મસે આચ્છાદિત પ્રદેશોંવાલા વર્તતા હુઆ, [૧] ઉસ પ્રકારકે [અર્થાત્ ચક્ષુદર્શનકે] આવરણકે ક્ષયોપશમસે ઔર ચક્ષુ– ઇન્દ્રિયકે અવલમ્બનસે મૂર્ત દ્રવ્યકો વિકલરૂપસે ૧સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા હૈ --------------------------------------------------------------------------

Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

નાવબુધ્યતે તચ્ચક્ષુર્દર્શનમ્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાચ્ચક્ષુર્વર્જિતેતરચતુરિન્દ્રિયાનિન્દ્રિયાવલમ્બાચ્ચ મૂર્તા– મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં સામાન્યેનાવબુધ્યતે તદચક્ષુર્દર્શનમ્, યત્તદાવરણક્ષયોપશમાદેવ મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં સામાન્યેનાવબુધ્યતે તદવધિદર્શનમ્, યત્સકલાવરણાત્યંતક્ષયે કેવલ એવ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં સકલં સામાન્યેનાવબુધ્યતે તત્સ્વાભાવિકં કેવલદર્શનમિતિ સ્વરૂપાભિધાનમ્.. ૪૨..

એકસ્યાત્મનોઽનેકજ્ઞાનાત્મકત્વસમર્થનમેતત્.

ન તાવજ્જ્ઞાની જ્ઞાનાત્પૃથગ્ભવતિ, દ્વયોરપ્યેકાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વેનૈકદ્રવ્યત્વાત્, ----------------------------------------------------------------------------- વહ ચક્ષુદર્શન હૈ, [૨] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે તથા ચક્ષુકે અતિરિક્ત શેષ ચાર ઇન્દ્રયોંંં ઔર મનકે અવલમ્બનસે મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકો વિકરૂપસે સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ અચક્ષુદર્શન હૈે, [૩] ઉસ પ્રકારકે આવરણકે ક્ષયોપશમસે હી મૂર્ત દ્રવ્યકો વિકરૂપસે સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ અવધિદર્શન હૈ, [૪] સમસ્ત આવરણકે અત્યન્ત ક્ષયસે, કેવલ હી [–આત્મા અકેલા હી], મૂર્ત–અમૂર્ત દ્રવ્યકો સકલરૂપસેે સામાન્યતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ સ્વાભાવિક કેવલદર્શન હૈ. –ઇસ પ્રકાર [દર્શનોપયોગકે ભેદોંકે] સ્વરૂપકા કથન હૈ.. ૪૨..

જાતા; [જ્ઞાનાનિ અનેકાનિ ભવંતિ] તથાપિ જ્ઞાન અનેક હૈ. [તસ્માત્ તુ] ઇસલિયે તો [જ્ઞાનિભિઃ] જ્ઞાનિયોંને [દ્રવ્યં] દ્રવ્યકો [વિશ્વરૂપમ્ ઇતિ ભણિતમ્] વિશ્વરૂપ [–અનેકરૂપ] કહા હૈ.

--------------------------------------------------------------------------

Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version

૮૨

દ્વયોરપ્યભિન્નપ્રદેશત્વેનૈકક્ષેત્રત્વાત્, દ્વયોરપ્યેકસમયનિર્વૃત્તત્વેનૈકકાલત્વાત્, દ્વયોરપ્યેકસ્વભાવ– ત્વેનૈકભાવત્વાત્. ન ચૈવમુચ્યમાનેપ્યેકસ્મિન્નાત્મન્યાભિનિબોધિકાદીન્યનેકાનિ જ્ઞાનાનિ વિરુધ્યંતે, દ્રવ્યસ્ય વિશ્વરૂપત્વાત્. દ્રવ્યં હિ સહક્રમપ્રવૃત્તાનંતગુણપર્યાયાધારતયાનંતરૂપત્વાદેકમપિ વિશ્વ– રૂપમભિધીયત ઇતિ.. ૪૩..

----------------------------------------------------------------------------- દોનોંકો એકદ્રવ્યપના હૈ, દોનોંકે અભિન્ન પ્રદેશ હોનેસે દોનોંકો એકક્ષેત્રપના હૈ, દોનોં એક સમયમેેં રચે જાતે હોનેસે દોનોંકો એકકાલપના હૈ, દોનોંકા એક સ્વભાવ હોનેસે દોનોંકો એકભાવપના હૈ. કિન્તુ ઐસા કહા જાને પર ભી, એક આત્મામેં આભિનિબોધિક [–મતિ] આદિ અનેક જ્ઞાન વિરોધ નહીં પાતે, ક્યોંકિ દ્રવ્ય વિશ્વરૂપ હૈ. દ્રવ્ય વાસ્તવમેં સહવર્તી ઔર ક્રમવર્તી ઐસે અનન્ત ગુણોં તથા પર્યાયોંકા આધાર હોનેકે કારણ અનન્તરૂપવાલા હોનેસે, એક હોને પર ભી, ૧વિશ્વરૂપ કહા જાતા હૈ .. ૪૩..

અન્વયાર્થઃ– [યદિ] યદિ [દ્રવ્યં] દ્રવ્ય [ગુણતઃ] ગુણોંસે [અન્યત્ ચ ભવતિ] અન્ય [–ભિન્ન] હો [ગુણાઃ ચ] ઔર ગુણ [દ્રવ્યતઃ અન્યે] દ્રવ્યસે અન્ય હો તો [દ્રવ્યાનંત્યમ્] દ્રવ્યકી અનન્તતા હો [અથવા] અથવા [દ્રવ્યાભાવં] દ્રવ્યકા અભાવ [પ્રકુર્વન્તિ] હો.

ટીકાઃ– દ્રવ્યકા ગુણોંસે ભિન્નત્વ હો ઔર ગુણોંકા દ્રવ્યસે ભિન્નત્વ હો તો દોષ આતા હૈ ઉસકા યહ કથન હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. વિશ્વરૂપ = અનેકરૂપ. [એક દ્રવ્ય સહવર્તી અનન્ત ગુણોંકા ઔર ક્રમવર્તી અનન્ત પર્યાયોંકા આધાર હોનેકે

Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

ગુણા હિ ક્વચિદાશ્રિતાઃ. યત્રાશ્રિતાસ્તદ્ર્રવ્યમ્. તચ્ચેદન્યદ્ગુણેભ્યઃ. પુનરપિ ગુણાઃ ક્વચિદાશ્રિતાઃ. યત્રાશ્રિતાસ્તદ્ર્રવ્યમ્. તદપિ અન્યચ્ચેદ્ગુણેભ્યઃ. પુનરપિ ગુણાઃ ક્વચિદાશ્રિતાઃ. યત્રાશ્રિતાઃ તદ્ર્રવ્યમ્. તદપ્યન્યદેવ ગુણેભ્યઃ. એવં દ્રવ્યસ્ય ગુણેભ્યો ભેદે ભવતિ દ્રવ્યા નંત્યમ્. દ્રવ્યં હિ ગુણાનાં સમુદાયઃ. ગુણાશ્ચેદન્યે સમુદાયાત્, કો નામ સમુદાયઃ. એવ ગુણાનાં દ્રવ્યાદ્ભેદે ભવતિ દ્રવ્યાભાવ ઇતિ.. ૪૪..

દ્રવ્યગુણાનાં સ્વોચિતાનન્યત્વોક્તિરિયમ્. -----------------------------------------------------------------------------

ગુણ વાસ્તવમેં કિસીકે આશ્રયસે હોતે હૈં; [વે] જિસકે આશ્રિત હોં વહ દ્રવ્ય હોતા હૈ. વહ [–દ્રવ્ય] યદિ ગુણોંસે અન્ય [–ભિન્ન] હો તો–ફિર ભી, ગુણ કિસીકે આશ્રિત હોંગે; [વે] જિસકે આશ્રિત હોં વહ દ્રવ્ય હોતા હૈ. વહ યદિ ગુણોંસે અન્ય હો તો– ફિર ભી ગુણ કિસીકે આશ્રિત હોંગે; [વે] જિસકે આશ્રિત હોં વહ દ્રવ્ય હોતા હૈ. વહ ભી ગુણોસે અન્ય હી હો.–– ઇસ પ્રકાર, યદિ દ્રવ્યકા ગુણોંસે ભિન્નત્વ હો તો, દ્રવ્યકી અનન્તતા હો.

વાસ્તવમેં દ્રવ્ય અર્થાત્ ગુણોંકા સમુદાય. ગુણ યદિ સમુદાયસે અન્ય હો તો સમુદાય કૈસા? [અર્થાત્ યદિ ગુણોંકો સમુદાયસે ભિન્ન માના જાયે તો સમુદાય કહાઁસે ઘટિત હોગા? અર્થાત્ દ્રવ્ય હી કહાઁસે ઘટિત હોગા?] ઇસ પ્રકાર, યદિ ગુણોંકા દ્રવ્યસે ભિન્નત્વ હો તો, દ્રવ્યકા અભાવ હો.. ૪૪..

અનન્યપના હૈ; [નિશ્ચયજ્ઞાઃ હિ] નિશ્ચયકે જ્ઞાતા [તેષામ્] ઉન્હેં [વિભક્તમ્ અન્યત્વમ્] વિભક્તપનેરૂપ અન્યપના [વા] યા [તદ્વિપરીતં] [વિભક્તપનેરૂપ] અનન્યપના [ન ઇચ્છન્તિ] નહીં માનતે. --------------------------------------------------------------------------

Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version

૮૪

અવિભક્તપ્રદેશત્વલક્ષણં દ્રવ્યગુણાનામનન્યત્વમભ્યુપગમ્યતે. વિભક્તપ્રદેશત્વલક્ષણં ત્વન્યત્વ– મનન્યત્વં ચ નાભ્યુપગમ્યતે. તથા હિ–યથૈકસ્ય પરમાણોરેકેનાત્મપ્રદેશેન સહાવિભક્તત્વાદનન્ય–ત્વં, તથૈકસ્ય પરમાણોસ્તદ્વર્તિનાં સ્પર્શરસગંધવર્ણાદિગુણાનાં ચાવિભક્તપ્રદેશત્વાદનન્યત્વમ્. યથા ત્વત્યંતવિપ્રકૃષ્ટયોઃ સહ્યવિંધ્યયોરત્યંતસન્નિકૃષ્ટયોશ્ચ મિશ્રિતયોસ્તોયપયસોર્વિભક્તપ્રદેશત્વલક્ષણ– મન્યત્વમનન્યત્વં ચ, ન તથા દ્રવ્યગુણાનાં વિભક્તપ્રદેશત્વાભાવાદન્યત્વમનન્યત્વં ચેતિ.. ૪૫.. -----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકે સ્વોચિત અનન્યપનેકા કથન હૈ [અર્થાત્ દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો કૈસા અનન્યપના ઘટિત હોતા હૈ વહ યહાઁ કહા હૈ].

દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો ૧અવિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અનન્યપના સ્વીકાર કિયા જાતા હૈ; પરન્તુ વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અન્યપના તથા [વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અનન્યપના સ્વીકાર નહીં કિયા જાતા. વહ સ્પષ્ટ સમઝાયા જાતા હૈઃ– જિસ પ્રકાર એક પરમાણુકો એક સ્વપ્રદેશકે સાથ અવિભક્તપના હોનેસે અનન્યપના હૈ, ઉસી પ્રકાર એક પરમાણુકો તથા ઉસમેં રહનેવાલે સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણ આદિ ગુણોંકો અવિભક્ત પ્રદેશ હોનેસે [અવિભક્ત–પ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અનન્યપના હૈ; પરન્તુ જિસ પ્રકાર અત્યન્ત દૂર ઐસે ૨સહ્ય ઔર વિંધ્યકો વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અન્યપના હૈ તથા અત્યન્ત નિકટ ઐસે મિશ્રિત ૩ક્ષીર–નીરકો વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અનન્યપના હૈ, ઉસી પ્રકાર દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો વિભક્ત પ્રદેશ ન હોનેસે [વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અન્યપના તથા [વિભક્તપ્રદેશત્વસ્વરૂપ] અનન્યપના નહીં હૈ.. ૪૫.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. અવિભક્ત = અભિન્ન. [દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકે પ્રદેશ અભિન્ન હૈ ઇસલિયે દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો અભિન્નપ્રદેશત્વસ્વરૂપ

૨. અત્યન્ત દૂર સ્થિત સહ્ય ઔર વિંધ્ય નામકે પર્વતોંકો ભિન્નપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અન્યપના હૈ. ૩. અત્યન્ત નિકટ સ્થિત મિશ્રિત દૂધ–જલકો ભિન્નપ્રદેશત્વસ્વરૂપ અનન્યપના હૈ. દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો ઐસા

Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

વવદેસા સંઠાણા સંખા વિસયા ય હોંતિ તે બહુગા. તે તેસિમણણ્ણત્તે અણ્ણત્તે ચાવિ વિજ્જંતે.. ૪૬..

વ્યપદેશાદીનામેકાંતેન દ્રવ્યગુણાન્યત્વનિબંધનત્વમત્ર પ્રત્યાખ્યાતમ્. યથા દેવદત્તસ્ય ગૌરિત્યન્યત્વે ષષ્ઠીવ્યપદેશઃ, તથા વૃક્ષસ્ય શાખા દ્રવ્યસ્ય ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. યથા દેવદત્તઃ ફલમઙ્કુશેન ધનદત્તાય વૃક્ષાદ્વાટિકાયામવચિનોતીત્યન્યત્વે કારકવ્યપદેશઃ, તથા મૃત્તિકા ઘટભાવં સ્વયં સ્વેન સ્વસ્મૈ સ્વસ્માત્ સ્વસ્મિન્ કરોતીત્યાત્માત્માનમાત્મનાત્મને આત્મન આત્મનિ -----------------------------------------------------------------------------

[વિષયાઃ] વિષય [તે બહુકાઃ ભવન્તિ] અનેક હોતે હૈં. [તે] વે [વ્યપદેશ આદિ], [તેષામ્] દ્રવ્ય– ગુણોંકે [અન્યત્વે] અન્યપનેમેં [અનન્યત્વે ચ અપિ] તથા અનન્યપનેમેં ભી [વિદ્યંતે] હો સકતે હૈં.

હૈ.

જિસ પ્રકાર ‘દેવદત્તકી ગાય’ ઇસ પ્રકાર અન્યપનેમેં ષષ્ઠીવ્યપદેશ [–છઠવીં વિભક્તિકા કથન] હોતા હૈે, ઉસી પ્રકાર ‘વૃક્ષકી શાખા,’ ‘દ્રવ્યકે ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [ષષ્ઠીવ્યપદેશ] હોતા હૈે. જિસ પ્રકાર‘દેવદત્ત ફલકો અંકુશ દ્વારા ધનદત્તકે લિયેે વૃક્ષ પરસે બગીચેમેં તોડતા હૈ’ ઐસે અન્યપનેમેં કારકવ્યપદેશ હોતા હૈે, ઉસી પ્રકાર ‘મિટ્ટી સ્વયં ઘટભાવકો [–ઘડારૂપ પરિણામકો] અપને દ્વારા અપને લિયે અપનેમેંસે અપનેમેં કરતી હૈ’, ‘આત્મા આત્મકો આત્મા દ્વારા આત્માકે લિયે આત્મામેંસે આત્મામેં જાનતા હૈ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [કારકવ્યપદેશ] હોતા હૈે. જિસ પ્રકાર ‘ઊઁચે દેવદત્તકી ઊઁચી ગાય’ ઐસા અન્યપનેમેં સંસ્થાન હોતા હૈે, ઉસી પ્રકાર ‘વિશાલ વૃક્ષકા વિશાલ શાખાસમુદાય’, મૂર્ત દ્રવ્યકે મૂર્ત ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [સંસ્થાન] હોતા હૈે. જિસ પ્રકાર ‘એક દેવદત્તકી દસ -------------------------------------------------------------------------- વ્યપદેશ = કથન; અભિધાન. [ઇસ ગાથામેં ઐસા સમઝાયા હૈ કિ–જહાઁ ભેદ હો વહીં વ્યપદેશ આદિ ઘટિત હોં ઐસા કુછ નહીં હૈ; જહાઁ અભેદ હો વહાઁ ભી વે ઘટિત હોતે હૈં. ઇસલિયે દ્રવ્ય–ગુણોંમેં જો વ્યપદેશ આદિ હોતે હૈં વે કહીં એકાન્તસે દ્રવ્ય–ગુણોંકે ભેદકો સિદ્ધ નહીં કરતે.]

Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version

૮૬

જાનાતીત્યનન્યત્વેઽપિ. યથા પ્રાંશોર્દેવદત્તસ્ય પ્રાંશુર્ગૌરિત્યન્યત્વે સંસ્થાનં, તથા પ્રાંશોર્વૃક્ષસ્ય પ્રાંશુઃ શાખાભરો મૂર્તદ્રવ્યસ્ય મૂર્તા ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. યથૈકસ્ય દેવદત્તસ્ય દશ ગાવ જાનાતીત્યનન્યત્વેઽપિ. યથા પ્રાંશોર્દેવદત્તસ્ય પ્રાંશુર્ગૌરિત્યન્યત્વે સંસ્થાનં, તથા પ્રાંશોર્વૃક્ષસ્ય પ્રાંશુઃ શાખાભરો મૂર્તદ્રવ્યસ્ય મૂર્તા ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. યથૈકસ્ય દેવદત્તસ્ય દશ ગાવ ઇત્યન્યત્વે સંખ્યા, તથૈકસ્ય વૃક્ષસ્ય દશ શાખાઃ એકસ્ય દ્રવ્યસ્યાનંતા ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. યથા ગોષ્ઠે ગાવ ઇત્યન્યત્વે વિષયઃ, તથા વૃક્ષે શાખાઃ દ્રવ્યે ગુણા ઇત્યનન્યત્વેઽપિ. તતો ન વ્યપદેશાદયો દ્રવ્યગુણાનાં વસ્તુત્વેન ભેદં સાધયંતીતિ.. ૪૬..

ણાણં ધણં ચ કુવ્વદિ ધણિણં જહ ણાણિણં ચ દુવિધેહિં. ભણ્ણંતિ તહ પુધત્તં એયત્તં ચાવિ તચ્ચણ્હૂ.. ૪૭..

----------------------------------------------------------------------------- ગાયેં, ઐસે અન્યપનેમેં સંખ્યા હોતી હૈ, ઉસી પ્રકાર ‘એક વૃક્ષકી દસ શાખાયેં’, ‘એક દ્રવ્યકે અનન્ત ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [સંખ્યા] હોતી હૈ. જિસ પ્રકાર ‘બાડેે મેં ગાયેં’ ઐસે અન્યપનેમેં વિષય [– આધાર] હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર ‘વૃક્ષમેં શાખાયેં’, ‘દ્રવ્યમેં ગુણ’ ઐસે અનન્યપનેમેં ભી [વિષય] હોતા હૈ. ઇસલિયે [ઐસા સમઝના ચાહિયે કિ] વ્યપદેશ આદિ, દ્રવ્ય–ગુણોંમેં વસ્તુરૂપસે ભેદ સિદ્ધ નહીં કરતે.. ૪૬..

અન્વયાર્થઃ– [યથા] જિસ પ્રકાર [ધનં] ધન [ચ] ઔર [જ્ઞાનં] જ્ઞાન [ધનિનં] [પુરુષકો] ‘ધની’ [ચ] ઔર [જ્ઞાનિનં] ‘જ્ઞાની’ [કરોતિ] કરતે હૈં– [દ્વિવિધાભ્યામ્ ભણંતિ] ઐસે દો પ્રકારસે કહા જાતા હૈ, [તથા] ઉસી પ્રકાર [તત્ત્વજ્ઞાઃ] તત્ત્વજ્ઞ [પૃથક્ત્વમ્] પૃથક્ત્વ [ચ અપિ] તથા [એકત્વમ્] એકત્વકો કહતે હૈં. --------------------------------------------------------------------------

Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

નસ્ય, ભિન્નસંખ્યં ભિન્નસંખ્યસ્ય, ભિન્નવિષયલબ્ધવૃત્તિકં ભિન્નવિષયલબ્ધવૃત્તિકસ્ય પુરુષસ્ય ધનીતિ વ્યપદેશં પૃથક્ત્વપ્રકારેણ કુરુતે, યથા ચ જ્ઞાનમભિન્નાસ્તિત્વનિર્વૃત્તમભિન્નાસ્તિત્વનિર્વૃત્તસ્યાભિન્ન– સંસ્થાનમભિન્નસંસ્થાનસ્યાભિન્નસંખ્યમભિન્નસંખ્યસ્યાભિન્નવિષયલબ્ધવૃત્તિકમભિન્નવિષયલબ્ધવૃત્તિકસ્ય પુરુષસ્ય જ્ઞાનીતિ વ્યપદેશમેકત્વપ્રકારેણ કુરુતે; તથાન્યત્રાપિ. યત્ર દ્રવ્યસ્ય ભેદેન વ્યપદેશાદિઃ તત્ર પૃથક્ત્વં, યત્રાભેદેન તત્રૈકત્વમિતિ.. ૪૭..

-----------------------------------------------------------------------------

જિસ પ્રકાર[૧] ભિન્ન અસ્તિત્વસે રચિત, [૨] ભિન્ન સંસ્થાનવાલા, [૩] ભિન્ન સંખ્યાવાલા ઔર [૪] ભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસા ધન [૧] ભિન્ન અસ્તિત્વસે રચિત, [૨] ભિન્ન સંસ્થાનવાલે, [૩] ભિન્ન સંખ્યાવાલે ઔર [૪] ભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસે પુરુષકો ‘ધની’ ઐસા વ્યપદેશ પૃથક્ત્વપ્રકારસે કરતા હૈં, તથા જિસ પ્રકાર [૧] અભિન્ન અસ્તિત્વસે રચિત, [૨] અભિન્ન સંસ્થાનવાલા, [૩] અભિન્ન સંખ્યાવાલા ઔર [૪] અભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસા જ્ઞાન [૧] અભિન્ન અસ્તિત્વસે રચિત, [૨] અભિન્ન સંસ્થાનવાલે, [૩] અભિન્ન સંખ્યાવાલે ઔર [૪] અભિન્ન વિષયમેં સ્થિત ઐસે પુરુષકો ‘જ્ઞાની’ ઐસા વ્યપદેશ એકત્વપ્રકારસે કરતા હૈ, ઉસી પ્રકાર અન્યત્ર ભી સમઝના ચાહિયે. જહાઁ દ્રવ્યકે ભેદસે વ્યપદેશ આદિ હોં વહાઁ પૃથક્ત્વ હૈ, જહાઁ [દ્રવ્યકે] અભેદસે [વ્યપદેશ આદિ] હોં વહાઁ એકત્વ હૈ.. ૪૭..

[અન્યોઽન્યસ્ય] પરસ્પર [અર્થાંતરિતે તુ] અર્થાંતરભૂત [ભિન્નપદાર્થભૂત] હોં તો [દ્વયોઃ] દોનોંકો [અચેતનત્વં પ્રસજતિ] અચેતનપનેકા પ્રસંગ આયે– [સમ્યગ્ જિનાવમતમ્] જો કિ જિનોંકો સમ્યક્ પ્રકારસે અસંમત હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version

૮૮

દ્રવ્યગુણાનામર્થાંતરભૂતત્વે દોષોઽયમ્.

જ્ઞાની જ્ઞાનાદ્યદ્યર્થાંતરભૂતસ્તદા સ્વકરણાંશમંતરેણ પરશુરહિતદેવદત્તવત્કરણવ્યાપારા– સમર્થત્વાદચેતયમાનોઽચેતન એવ સ્યાત્. જ્ઞાનઞ્ચ યદિ જ્ઞાનિનોઽર્થાંતરભૂતં તદા તત્કર્ત્રંશમંતરેણ દેવદત્તરહિતપરશુવત્તત્કર્તૃત્વવ્યાપારાસમર્થત્વાદચેતયમાનમચેતનમેવ સ્યાત્. ન ચ જ્ઞાનજ્ઞાનિનો– ર્યુતસિદ્ધયોસ્સંયોગેન ચેતનત્વં દ્રવ્યસ્ય નિર્વિશેષસ્ય ગુણાનાં નિરાશ્રયાણાં શૂન્યત્વાદિતિ.. ૪૮..

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો અર્થાન્તરપના હો તો યહ [નિમ્નાનુસાર] દોષ આયેગા.

યદિ જ્ઞાની [–આત્મા] જ્ઞાનસે અર્થાન્તરભૂત હો તો [આત્મા] અપને કરણ–અંશ બિના, કુલ્હાડી રહિત દેવદત્તકી ભાઁતિ, ૧કરણકા વ્યાપાર કરનેમેં અસમર્થ હોનેસે નહીં ચેતતા [–જાનતા] હુઆ અચેતન હી હોગા. ઔર યદિ જ્ઞાન જ્ઞાનીસે [–આત્માસે] અર્થાન્તરભૂત હો તો જ્ઞાન અપને કર્તૃ–અંશકે બિના, દેવદત્ત રહિત કુલ્હાડીકી ભાઁતિ, અપને ૨કર્તાકા વ્યાપાર કરનેમેં અસમર્થ હોનેસે નહીં ચેતતા [–જાનતા] હુઆ અચેતન હી હોગા. પુનશ્ચ, ૩યુતસિદ્ધ ઐસે જ્ઞાન ઔર જ્ઞાનીકો [–જ્ઞાન ઔર આત્માકો] સંયોગસે ચેતનપના હો ઐસા ભી નહીં હૈ, ક્યોંકિ નિર્વિશેષ દ્રવ્ય ઔર નિરાશ્રય ગુણ શૂન્ય હોતે હૈં.. ૪૮.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. કરણકા વ્યાપાર = સાધનકા કાર્ય. [આત્મા કર્તા હૈ ઔર જ્ઞાન કરણ હૈ. યદિ આત્મા જ્ઞાનસે ભિન્ન હી હો તો

૨. કર્તાકા વ્યાપાર = કર્તાકા કાર્ય. [જ્ઞાન કરણ હૈે ઔર આત્મા કર્તા હૈ. યદિ જ્ઞાન આત્માસે ભિન્ન હી હો તો

૩. યુતસિદ્ધ = જુડકર સિદ્ધ હુએ; સમવાયસે–સંયોગસે સિદ્ધ હુએ. [જિસ પ્રકાર લકડી ઔર મનુષ્ય પૃથક્ હોને

Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

જ્ઞાનજ્ઞાનિનોઃ સમવાયસંબંધનિરાસોઽયમ્.

ન ખલુજ્ઞાનાદર્થાન્તરભૂતઃ પુરુષો જ્ઞાનસમવાયાત્ જ્ઞાની ભવતીત્યુપપન્નમ્. સ ખલુ જ્ઞાનસમવાયાત્પૂર્વં કિં જ્ઞાની કિમજ્ઞાની? યદિ જ્ઞાની તદા જ્ઞાનસમવાયો નિષ્ફલઃ. અથાજ્ઞાની તદા કિમજ્ઞાનસમવાયાત્, કિમજ્ઞાનેન સહૈકત્વાત્? ન તાવદજ્ઞાનસમવાયાત્; અજ્ઞાનિનો હ્યજ્ઞાનસમવાયો નિષ્ફલઃ, જ્ઞાનિત્વં તુ જ્ઞાનસમવાયાભાવાન્નાસ્ત્યેવ. તતોઽજ્ઞાનીતિ વચનમજ્ઞાનેન સહૈકત્વમવશ્યં -----------------------------------------------------------------------------

[સમવાયાત્] સમવાયસે [જ્ઞાની] જ્ઞાની હોતા હૈ [ન હિ] ઐસા વાસ્તવમેં નહીં હૈ. [અજ્ઞાની] ‘અજ્ઞાની’ [ઇતિ ચ વચનમ્] ઐસા વચન [એકત્વપ્રસાધકં ભવતિ] [ગુણ–ગુણીકે] એકત્વકો સિદ્ધ કરતા હૈ.

જ્ઞાનસે અર્થાન્તરભૂત આત્મા જ્ઞાનકે સમવાયસે જ્ઞાની હોતા હૈ ઐસા માનના વાસ્તવમેં યોગ્ય નહીં હૈ. [આત્માકો જ્ઞાનકે સમવાયસે જ્ઞાની હોના માના જાયે તો હમ પૂછતે હૈં કિ] વહ [–આત્મા] જ્ઞાનકા સમવાય હોનેસે પહલે વાસ્તવમેં જ્ઞાની હૈ કિ અજ્ઞાની? યદિ જ્ઞાની હૈ [ઐસા કહા જાયે] તો જ્ઞાનકા સમવાય નિષ્ફલ હૈ. અબ યદિ અજ્ઞાની હૈ [ઐસા કહા જાયે] તો [પૂછતે હૈં કિ] અજ્ઞાનકે સમવાયસે અજ્ઞાની હૈ કિ અજ્ઞાનકે સાથ એકત્વસે અજ્ઞાની હૈ? પ્રથમ, અજ્ઞાનકે સમવાયસે અજ્ઞાની હો નહીં સકતા; ક્યોંકિ અજ્ઞાનીકો અજ્ઞાનકા સમવાય નિષ્ફલ હૈ ઔર જ્ઞાનીપના તો જ્ઞાનકે સમવાયકા અભાવ હોનેસે હૈ હી નહીંં. ઇસલિયે ‘અજ્ઞાની’ ઐસા વચન અજ્ઞાનકે સાથ એકત્વકો અવશ્ય સિદ્ધ કરતા હી હૈ. ઔર ઇસ પ્રકાર અજ્ઞાનકે સાથ એકત્વ સિદ્ધ હોનેસે જ્ઞાનકે સાથ ભી એકત્વ અવશ્ય સિદ્ધ હોતા હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version

૯૦

સાધયત્યેવ. સિદ્ધે ચૈવમજ્ઞાનેન સહૈકત્વે જ્ઞાનેનાપિ સહૈકત્વમવશ્યં સિધ્યતીતિ.. ૪૯..

-----------------------------------------------------------------------------

ભાવાર્થઃ– આત્માકો ઔર જ્ઞાનકો એકત્વ હૈ ઐસા યહાઁ યુક્તિસે સમઝાયા હૈ.

પ્રશ્નઃ– છદ્મસ્થદશામેં જીવકો માત્ર અલ્પજ્ઞાન હી હોતા હૈ ઔર કેવલીદશામેં તો પરિપૂર્ણ જ્ઞાન– કેવલજ્ઞાન હોતા હૈ; ઇસલિયે વહાઁ તો કેવલીભગવાનકો જ્ઞાનકા સમવાય [–કેવલજ્ઞાનકા સંયોગ] હુઆ ન?

ઉત્તરઃ– નહીં, ઐસા નહીં હૈ. જીવકો ઔર જ્ઞાનગુણકો સદૈવ એકત્વ હૈ, અભિન્નતા હૈ. છદ્મસ્થદશામેં ભી ઉસ અભિન્ન જ્ઞાનગુણમેં શક્તિરૂપસે કેવલજ્ઞાન હોતા હૈ. કેવલીદશામેં, ઉસ અભિન્ન જ્ઞાનગુણમેં શક્તિરૂપસે સ્થિત કેવલજ્ઞાન વ્યક્ત હોતા હૈ; કેવલજ્ઞાન કહીં બાહરસે આકર કેવલીભગવાનકે આત્માકે સાથ સમવાયકો પ્રાપ્ત હોતા હો ઐસા નહીં હૈ. છદ્મસ્થદશામેં ઔર કેવલીદશામેં જો જ્ઞાનકા અન્તર દિખાઈ દેતા હૈ વહ માત્ર શક્તિ–વ્યક્તિરૂપ અન્તર સમઝના ચાહિયે.. ૪૯..

અન્વયાર્થઃ– [સમવર્તિત્વં સમવાયઃ] સમવર્તીપના વહ સમવાય હૈ; [અપૃથગ્ભૂતત્વમ્] વહી, અપૃથક્પના [ચ] ઔર [અયુતસિદ્ધત્વમ્] અયુતસિદ્ધપના હૈ. [તસ્માત્] ઇસલિયે [દ્રવ્યગુણાનામ્] દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકી [અયુતા સિદ્ધિઃ ઇતિ] અયુતસિદ્ધિ [નિર્દિષ્ટા] [જિનોંને] કહી હૈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

દ્રવ્યગુણાનામેકાસ્તિત્વનિર્વૃત્તિત્વાદનાદિરનિધના સહવૃત્તિર્હિ સમવર્તિત્વમ્; સ એવ સમવાયો જૈનાનામ્; તદેવ સંજ્ઞાદિભ્યો ભેદેઽપિ વસ્તુત્વેનાભેદાદપૃથગ્ભૂતત્વમ્; તદેવ યુતસિદ્ધિ– નિબંધનસ્યાસ્તિત્વાન્તરસ્યાભાવાદયુતસિદ્ધત્વમ્. તતો દ્રવ્યગુણાનાં સમવર્તિત્વલક્ષણસમવાયભાજામ– યુતસિદ્ધિરેવ, ન પૃથગ્ભૂતત્વમિતિ.. ૫૦..

-----------------------------------------------------------------------------

દ્રવ્ય ઔર ગુણ એક અસ્તિત્વસે રચિત હૈં ઉનકી જો અનાદિ–અનન્ત સહવૃત્તિ [–એક સાથ રહના] વહ વાસ્તવમેં સમવર્તીપના હૈ; વહી, જૈનોંકે મતમેં સમવાય હૈ; વહી, સંજ્ઞાદિ ભેદ હોને પર ભી [–દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો સંજ્ઞા– લક્ષણ–પ્રયોજન આદિકી અપેક્ષાસે ભેદ હોને પર ભી] વસ્તુરૂપસે અભેદ હોનેસે અપૃથક્પના હૈ; વહી, યુતસિદ્ધિકે કારણભૂત ૧અસ્તિત્વાન્તરકા અભાવ હોનેસે અયુતસિદ્ધપના હૈ. ઇસલિયે ૨સમવર્તિત્વસ્વરૂપ સમવાયવાલે દ્રવ્ય ઔર ગુણોંકો અયુતસિદ્ધિ હી હૈ, પૃથક્પના નહીં હૈ.. ૫૦.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. અસ્તિત્વાન્તર = ભિન્ન અસ્તિત્વ. [યુતસિદ્ધિકા કારણ ભિન્ન–ભિન્ન અસ્તિત્વ હૈ. લકડી ઔર લકડીવાલેકી ભાઁતિ

૨. સમવાયકા સ્વરૂપ સમવર્તીપના અર્થાત્ અનાદિ–અનન્ત સહવૃત્તિ હૈ. દ્રવ્ય ઔર ગુણોેંકો ઐસા સમવાય [અનાદિ–