Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 14-26.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 15

 

Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version

32
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
gandhavarNapRugthabhUtapudgalavadguNairvinA dravyan na sambhavati. tato dravyaguNAnAmapyAdeshavashAt
kathanchidbhedepyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRuttInAn vastutvenAbhed iti.. 13..

siy atthi Natthi uhayan avvattavvan puNo ya tattidayan.
davvan khu satabhangan
AdesavaseN sambhavadi.. 14..
syAdasti nAstyubhayamavaktavyan punashcha tattritayam.
dravyan khalu saptabhanggamAdeshavashen sambhavati.. 14..
atra dravyasyAdeshavashenoktA saptabhanggI.
syAdasti dravyan, syAnnAsti dravyan, syAdasti cha nAsti cha dravyan, syAdavaktavyan dravyan, syAdasti
chAvaktavyan cha dravyan, syAnnAsti chAvaktavyan cha dravyan, syAdasti cha nAsti chAvaktavyan cha dravyamiti. atra
sarvathAtvaniShedhako
-----------------------------------------------------------------------------

nahIn hotA. isaliye, dravya aur guNonkA AdeshavashAt kathanchit bhed hai tathApi, ve ek astitvamen
niyat honeke kAraN anyonyavRutti nahIn chhoDate isalie vasturUpase unakA bhI abhed hai [arthAt dravya
aur paryAyonkI bhAnti dravya aur guNonkA bhI vasturUpase abhed hai].. 13..
gAthA 14
anvayArtha– [dravyan] dravya [Adeshavashen] AdeshavashAt [–kathanake vash] [khul] vAstavamen
[syAt asti] syAt asti, [nAsti] syAt nAsti, [ubhayam] syAt asti–nAsti,
[avaktavyam] syAt avaktavya [puna cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatAyukta tIn bhangavAlA [–
syAt asti–avaktavya, syAt nAsti–avaktavya aur syAt asti–nAsti–avaktavya] [–saptadhanggam]
isaprakAr sAt bhangavAlA [sambhavati] hai.
TIkA– yahAn dravyake Adeshake vash saptabhangI kahI hai.
[1] dravya ‘syAt asti’ hai; [2] dravya ‘syAt nAsti’ hai; [3] dravya ‘syAt asti aur
nAsti’ hai; [4] dravya ‘syAt avaktavya’ haie; [5] dravya ‘syAt asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya
‘syAt nAsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syAt asti, nAsti aur avaktavya’ hai.
--------------------------------------------------------------------------
chhe asti nAsti, ubhay tem avAchya Adik bhang je,
Adeshavash te sAt bhange yukta sarve dravya chhe. 14.

Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
33
nekAntadyotaka kathanchidarthe syAchchhabdo nipAta. tatra svadravyakShetrakAlabhAvairAdShTimasti dravyan,
paradravyakShetrakAlabhAvairAdiShTan nAsti dravyan, svadravyakShetrakAlabhAvai paradravyakShetrakAlabhAvaishcha krameNA–
diShTamasti cha nAsti cha davyan, svadravyakShetrakAlabhAvai paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapadAdiShTamavaktavyan dravyan,
svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti chAvaktavyan cha dravyan, charadravya–
kShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTan nAsti chAvaktavyan cha dravyan, svadravyakShetra–kAlabhAvai
paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti cha nAsti chAvaktavyan cha dravyamiti. na
chaitadanupapannam, sarvasya vastuna svarUpAdinA ashUnyatvAt, pararUpAdinA shUnyatvAt,
-----------------------------------------------------------------------------
yahAn [saptabhangImen] sarvathApanekA niShedhak, anekAntakA dyotak ‘1syAt’ shabda ‘kathanchit’ aise
arthamen avyayarUpase prayukta huA hai. vahAn –[1] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kramasha kathan kiyA jAne par ‘asti
aur nAsti’ hai; [4] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase yugapad
kathan kiyA jAne par ‘
2avaktavya’ hai; [5] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad svapar–
dravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya paradravya–kShetra–
kAl–bhAvase aur yugapad svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase, paradravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad
svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti, nAsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bAt] ayogya nahIn hai, kyonki sarva vastu [1] svarUpAdise ‘
3ashUnya’ hai, [2]
pararUpAdise ‘4shUnya’ hai, [3] dononse [svarUpAdise aur pararUpAdise] ‘ashUnya aur shUnya’ hai
[4] dononse [svarUpAdise aur
--------------------------------------------------------------------------
1 syAt=kathanchit; kisI prakAr; kisI apekShAse. [‘syAt’ shabda sarvathApanekA niShedh karatA hai aur anekAntako
prakAshit karatA hai – darshAtA hai.]

2. avaktavya=jo kahA na jA sake; avAchya. [ekahI sAth svachatuShTay tathA parachatuShTayakI apekShAse dravya kathanamen
nahIn A sakatA isaliye ‘avaktavya’ hai.]

3. ashUnya=jo shUnya nahIn hai aisA; astitva vAlA; sat.

4. shUnya=jisakA astitva nahIn hai aisA; asat.

Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version

34
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ubhAbhyAmashUnyashUnyatvAt, sahAvAchyatvAt, bhanggasanyogArpaNAyAmashUnyAvAchyatvAt, shUnyAvAchya–tvAt,
ashUnyashUnyAvAchyatvAchcheti.. 14..
bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa chev uppAdo.
guNapanyjayesu bhAvA uppAdavae pakuvvanti.. 15..
bhAvasya nAsti nAsho nAsti abhAvasya chaiv utpAda.
guNaparyAyeShu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------

pararUpAdise] ekahI sAth ‘avAchya’ hai, bhangonke sanyogase kathan karane par [5] ‘ashUnya aur
avAchya’ hai, [6] ‘shUnya aur avAchya’ hai, [7] ‘ashUnya, shUnya aur avAchya’ hai.
bhAvArtha– [1] dravya svachatuShTayakI apekShAse ‘hai’. [2] dravya parachatuShTayakI apekShAse ‘nahIn hai’.
[3] dravya kramasha svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur nahIn hai’. [4] dravya yugapad
svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuShTayakI aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuShTayakI, aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘nahIn aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuShTayakI, parachatuShTayakI aur
yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai, nahIn hai aur avaktavya hai’. – isaprakAr yahAn saptabhangI kahI gaI
hai.. 14..
gAthA 15
anvayArtha– [bhAvasya] bhAvakA [satkA] [nAsha] nAsh [na asti] nahIn hai [cha ev] tathA
[abhAvasya] abhAvakA [asatkA] [utpAda] utpAd [na asti] nahIn hai; [bhAvA] bhAv [sat
dravyon] [guNaparyAyaShu] guNaparyAyommen [utpAdavyayAn] utpAdavyay [prakRurvanti] karate hain.
--------------------------------------------------------------------------
svadravya, svakShetra, svakAl aur svabhAvako svachatuShTay kahA jAtA hai . svadravya arthAt nij guNaparyAyonke
AdhArabhUt vastu svayam; svakShetra arthAt vastukA nij vistAr arthAt svapradeshasamUh; svakAl arthAt vastukI
apanI vartamAn paryAy; svabhAv arthAt nijaguN– svashakti.
nahi ‘bhAv’ kero nAsh hoy, ‘abhAv’no utpAd nA;
‘bhAvo’ kare chhe nAsh ne utpAd guNaparyAyamAn. 15.

Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
35
atrAsatprAdurbhAvatvamutpAdasya saduchchhedatvan vigamasya niShiddham.
bhAvasya sato hi dravyasya na dravyatven vinAsha, abhAvasyAsatonyadravyasya na dravyatvenotpAda.
kintu bhAvA santi dravyANi saduchchhedamasadutpAdan chAntareNaiv guNaparyAyeShu vinAshamutpAdan chArabhante. yathA
hi ghRutotpatau gorasasya sato na vinAsha na chApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsata utpAda kintu
gorasasyaiv saduchchhedamasadutpAdan chAnupalabh–mAnasya sparsharasagandhavarNAdiShu pariNAmiShu guNeShu
pUrvAvasthayA vinashyatsUttarAvasthayA prAdarbhavatsu nashyati cha navanItaparyAyo ghatRuparyAy utpadyate, tathA
sarvabhAvAnAmapIti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------

TIkA–
yahAn utpAdamen asatke prAdurbhAvakA aur vyayamen satke vinAshakA niShedh kiyA hai
[arthAt utpAd honese kahIn asatkI utpatti nahIn hotI aur vyay honese kahIn satkA vinAsh nahIn
hotA ––aisA is gAthAmen kahA hai].
bhAvakA–sat dravyakA–dravyarUpase vinAsh nahIn hai, abhAvakA –asat anyadravyakA –dravyarUpase
utpAd nahIn hai; parantu bhAv–sat dravyon, satke vinAsh aur asatke utpAd binA hI, guNaparyAyommen
vinAsh aur utpAd karate hain. jisaprakAr ghIkI utpattimen gorasakA–satkA–vinAsh nahIn hai tathA
gorasase bhinna padArthAntarakA–asatkA–utpAd nahIn hai, kintu gorasako hI, satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pUrva avasthAse vinAsh prApta hone vAle aur uttar avasthAse utpanna
hone vAle sparsha–ras–gandh–varNAdik pariNAmI guNommen makkhanaparyAy vinAshako prApta hotI hai tathA
ghIparyAy utpanna hotI hai; usIprakAr sarva bhAvonkA bhI vaisA hI hai [arthAt samasta dravyonko navIn
paryAyakI utpattimen satkA vinAsh nahIn hai tathA asatkA utpAd nahIn hai, kintu satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pahalekI [purAnI] avasthAse vinAshako prApta honevAle aur bAdakI
[navIn] avasthAse utpanna honevAle
pariNAmI guNommen pahalekI paryAy vinAsh aur bAdakI paryAyakI
utpatti hotI hai].. 15..
--------------------------------------------------------------------------

pariNAmI=pariNamit honevAle; pariNAmavAle. [paryAyArthik nayase guN pariNAmI hain arthAt pariNamit hote hain.]

Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version

36
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bhAvA jIvAdIyA jIvaguNA chedaNA ya uvaogo.
suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA.. 16..
bhAvA jIvAdyA jIvaguNAshchetanA chopayoga.
suranaranArakatiryanycho jIvasya cha paryAyA bahava.. 16..
atra bhAvaguNaparyAyA pragnApitA.
bhAvA hi jIvAdaya ShaT padArthA. teShAn guNA paryAyAshcha prasiddhA. tathApi jIvasya
vakShyamANodAharaNaprasiddhayatharmabhidhIyante. guNA hi jIvasya gnAnAnubhUtilakShaNA shuddhachetanA,
kAryAnubhUtilakShaNA karmaphalAnubhUtilakShaNA chAshuddhachetanA, chaitanyAnuvidhAyipariNAmalakShaNa sa–
vikalpanirvikalparUpa shuddhAshuddhatayA sakalavikalatAn
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 16

anvayArtha–
[jIvAdyA] jIvAdi [dravya] ve [bhAvA] ‘bhAv’ hain. [jIvaguNA] jIvake guN
[chetanA cha upayoga] chetanA tathA upayog hain [cha] aur [jIvasya paryAyA] jIvakI paryAyen
[suranaranArakatiryanycha] dev–manuShya–nArak–tiryancharUp [bahava] anek hain.
TIkA– yahA bhAvon [dravyon], guNonn aur paryAyen batalAye hain.
jIvAdi chhah padArtha ve ‘bhAv’ hain. unake guN aur paryAyen prasiddha hain, tathApi 1Age [agalI
gAthAmen] jo udAharaN denA hai usakI prasiddhike hetu jIvake guNon aur paryAyon kathan kiyA jAtA
hai–
jIvake guNon 2gnAnAnubhUtisvarUp shuddhachetanA tathA kAryAnubhUtisvarUp aur karmaphalAnubhUti–
svarUp ashuddhachetanA hai aur 3chaitanyAnuvidhAyI–pariNAmasvarUp, savikalpanirvikalparUp, shuddhatA–
--------------------------------------------------------------------------
1. agalI gAthAmen jIvakI bAt udAharaNake rUpamen lenA hai, isaliye us udAharaNako prasiddha karaneke liye yahAn
jIvake guNon aur paryAyonkA kathan kiyA gayA hai.
2. shuddhachetanA gnAnakI anubhUtisvarUp hai aur ashuddhachetanA karmakI tathA karmaphalakI anubhUtisvarUp hai.
3. chaitanya–anuvidhAyI pariNAm arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA pariNAm vah upayog hai. savikalpa
upayogako gnAn aur nirvikalpa upayogako darshan kahA jAtA hai. gnAnopayogake bhedommense mAtra kevagnAn hI shuddha
honese sakal [akhaNDa, paripUrNa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaNDit, apUrNa] hain;
darshanopayogake bhedommese mAtra kevaladarshan hI shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal hain.

jIvAdi sau chhe ‘bhAv,’ jIvaguN chetanA upayog chhe;
jIvaparyayo tiryanch–nArak–dev–manuj anek chhe. 16.

Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
37
dadhAno dvedhopayogashcha. paryAyAstvagurulaghuguNahAnivRuddhinirvRuttA shuddhA, sUtropAttAstu suranArak–
tiryangmanuShlakShaNA paradravyasambandhanirvRuttatvAdashuddhAshcheti.. 16..
maNusattaNeN NaThTho dehI devo havedi idaro vA.
ubhayattha jIvabhAvo Na Nassadi Na jAyade aNNo.. 17..
manuShyatven naShTo dehI devo bhavatItaro vA.
ubhayatra jIvabhAvo na nashyati na jAyatenya.. 17..
idan bhAvanAshAbhAvotpAdaniShedhodAharaNam.
-----------------------------------------------------------------------------
ashuddhatAke kAraN sakalatA–vikalatA dhAraN karanevAlA, do prakArakA upayog hai [arthAt jIvake
guNon shuddha–ashuddha chetanA tathA do prakArake upayog hain].
jIvakI paryAyen isaprakAr hain–– agurulaghuguNakI hAnivRuddhise utpanna paryAyen shuddha paryAyen hain aur
sutramen [–is gAthAmen] kahI huI, dev–nArak–tiryanch–manuShyasvarUp paryAyen paradravyake sambandhase utpanna
hotI hai isaliye ashuddha paryAyen hain.. 16..
gAthA 17
anvayArtha– [manuShyatven] manuShyapatvase [naShTa] naShTa huA [dehI] dehI [jIv]
[deva vA itara] dev athavA anya [bhavati] hotA hai; [ubhayatra] un donommen [jIvabhAva] jIvabhAv
[na nashyati] naShTa nahIn hotA aur [anya] dUsarA jIvabhAv [na jAyate] utpanna nahIn hotA.
TIkA– ‘bhAvakA nAsh nahIn hotA aur abhAvakA utpAd nahIn hotA’ usakA yah udAharaN hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryAyArthikanayase guN bhI pariNAmI hain. [dakhiye, 15 vIn gAthAkI TIkA.]

manujatvathI vyay pAmIne devAdi dehI thAy chhe;
tyAn jIvabhAv na nAsh pAme, anya nahi udbhav lahe. 17.

Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version

38
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
pratisamayasambhavadagurulaghuguNahAnivRuddhinirvRuttasvabhAvaparyAyasantatyavichchhedakenaiken sopAdhinA
manuShyatvalakShaNen paryAyeN vinashyati jIva, tathAvidhen devatvalakShaNen nArakatiryaktvalakShaNen vAnyen
paryAyeNotpadyate. na cha manuShyatven nAshe jIvatvenApi nashyati, devatvAdinotpAde jIvatvenApyutpadyate
kin tu saduchchhedamasadutpAdamantareNaiv tathA vivartat iti..17..
so chev jAdi maraNan jAdi Na NaThTho Na chev uppaNNo.
uppaNNo ya viNaTTho devo maNusu tti pajjAo.. 18..
sa cha ev yAti maraNan yAti na naShTo na chaivotpanna.
utpannashcha vinaShTo devo manuShya iti paryAya.. 18..
atra kathanchidvayayotpAdavattvepi dravyasya sadAvinaShTAnutpannatvan khyApitam.
yadev pUrvottaraparyAyavivekasamparkApAditAmubhayImavasthAmAtmasAtkurvANamuchchhidyamAnamutpadya–mAnan cha
-----------------------------------------------------------------------------
pratisamay honevAlI aguruladhuguNakI hAnivRuddhise utpanna honevAlI svabhAvaparyAyonkI santatikA
vichchhed na karanevAlI ek sopAdhik manuShyatvasvarUp paryAyase jIv vinAshako prApta hotA hai aur
tathAvidh [–svabhAvaparyAyonke pravAhako na toDanevAlI sopAdhik] devatvasvarUp, nArakatvasvarUp yA
tiryanchatvasvarUp anya paryAyase utpanna hotA hai. vahAn aisA nahIn hai ki manuShyapatvase vinaShTa honepar
jIvatvase bhI naShTa hotA hai aur devatvase Adise utpAd honepar jIvatva bhI utpanna hotA hai, kintu
satke uchchhed aur asatke utpAd binA hI tadanusAr vivartan [–parivartan, pariNaman] karatA hai..
17..
gAthA 18
anvayArtha– [sa cha ev] vahI [yAti] janma letA hai aur [maraNanyAti] mRutyu prApta karatA hai
tathApi [na ev utpanna] vah utpanna nahIn hotA [cha] aur [na naShTa] naShTa nahIn hotA; [deva
manuShya] dev, munaShya [iti paryAya] aisI paryAy [utpanna] utpanna hotI hai [cha] aur [vinaShTa]
vinaShTa hotI hai.
TIkA– yahAn, dravya kathanchit vyay aur utpAdavAlA honepar bhI usakA sadA avinaShTapanA aur
anutpannapanA kahA hai.
--------------------------------------------------------------------------

janme mare chhe te ja, topaN nAsh–udbhav nav lahe;
sur–mAnavAdik paryayo utpanna ne lay thAy chhe. 18.

Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
39
dravyamAlakShyate, tadev tathAvidhobhayAvasthAvyApinA pratiniyataik– vastutvanibandhanabhUten
svabhAvenAvinaShTamanutpannan vA vedyate. paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmo–pamardottarottarapariNAmotpAdarUpA
praNAshasambhavadharmANobhidhIyante. te cha vastutven dravyAdapRuthagbhUtA evoktA. tata paryAyai
sahaikavastutvAjjAyamAnan mriyamANamati jIvadravyan sarvadAnutpannA vinaShTan draShTavyam. devamanuShyAdiparyAyAstu
kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
evan sado viNAso asado jIvassa Natthi uppAdo.
tAvadio jIvANan devo maNuso tti gadiNAmo.. 19..
evan sato vinAshosato jIvasya nAstyutpAda.
tAvajjIvAnAn devo manuShya iti gatinAma.. 19..
-----------------------------------------------------------------------------

jo dravya
1pUrva paryAyake viyogase aur 2uttar paryAyake sanyogase honevAlI ubhay avasthAko AtmasAt
[apanerUp] karatA huA vinaShTa hotA aur upajatA dikhAI detA hai, vahI [dravya] vaisI ubhay
avasthAmen vyApta honevAlA jo pratiniyat ekavastutvake kAraNabhUt svabhAv usake dvArA [–us
svabhAvakI apekShAse] avinaShTa evan anutpanna gnAt hotA hai; usakI paryAyen pUrva–pUrva pariNAmake nAsharUp
aur uttar–uttar pariNAmake utpAdarUp honese vinAsh–utpAdadharmavAlI [–vinAsh evan utpAdarUp
dharmavAlI] kahI jAtI hai, aur ve [paryAyen] vasturUpase dravyase apRuthagbhUt hI kahI gaI hai. isaliye,
paryAyonke sAth ekavastupaneke kAraN janmatA aur maratA hone par bhI jIvadravya sarvadA anutpanna evan
avinaShTa hI dekhanA [–shraddhA karanA]; dev manuShyAdi paryAyen upajatI hai aur vinaShTa hotI hain kyonki
ve kramavartI honese unakA svasamay upasthit hotA hai aur bIt jAtA hai.. 18..
gAthA 19
anvayArtha– [evan] isaprakAr [jIvasya] jIvako [sata vinAsha] satkA vinAsh aur
[asata utpAda] asatkA utpAd [na asti] nahIn hai; [‘dev janmatA haie aur manuShya maratA hai’ –
aisA kahA jAtA hai usakA yah kAraN hai ki] [jIvAnAm] jIvonkI [deva manuShya] dev, manuShya
[iti gatinAm] aisA gatinAmakarma [tAvat] utane hI kAlakA hotA hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. pUrva = pahalekI. 2. uttar = bAdakI
e rIte sat–vyay ne asat–utpAd hoy na jIvane;
suranarapramukh gatinAmano hadayukta kAL ja hoy chhe. 19.

Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version

40
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra sadasatoravinAshAnutpAdau sthitipakShatvenopanyastau.
yadi hi jIvo ya ev mriyate sa ev jAyate, ya ev jAyate sa ev mriyate, tadaivan sato
vinAshosat utpAdashcha nAstIti vyavatiShThate. yattu devo jAyate manuShyo mriyate iti vyapadishyate
tadavadhRutakAladevamanuShyatvaparyAyanirvartakasya devamanuShyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddham. yathA hi mahato
veNudaNDasyaikasya kramavRuttInyane kAi parvANyAtmIyAtmIyapramANAvachchhinnatvAt parvAntaramagachchhanti
svasthAneShu bhAvabhAjji parasthAneShvabhAvabhAjji bhavanti, veNudaNDastu sarveShvapi parvasthAneShu bhAvabhAgapi
parvAntarasambandhen parvAntarasambandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati; tathA niravadhitri–kAlAvasthAyino
jIvadravyasyaikasya kramavRuttayoneke manuShyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANA–vachchhinnatvAt
paryAyAntaramagachchhanta svasthAneShu bhAvabhAja parasthAneShvabhAvabhAjo bhavanti, jIvadravyan tu
sarvaparyAyasthAneShu bhAvabhAgapi paryAyAntarasambandhen paryAyAntarasambandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati..19..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yahAn satkA avinAsh aur asatkA anutpAd dhruvatAke pakShase kahA hai [arthAt
dhruvatAkI apekShAse satkA vinAsh yA asatkA utpAd nahIn hotA–– aisA is gAthAmen kahA hai].

yadi vAstavamen jo jIv maratA hai vahI janmatA hai, jo jIv janmatA hai vahI maratA hai, to
isaprakAr satkA vinAsh aur asatkA utpAd nahIn hai aisA nishchit hotA hai. aur ‘dev janmatA haie
aur manuShya maratA hai’ aisA jo kahA jAtA hai vah [bhI] aviruddha hai kyonki maryAdit kAlakI
devatvaparyAy aur manuShyatvaparyAyako rachane vAle devagatinAmakarma aur manuShyagatinAmakarma mAtra utane
kAl jitane hI hote hain. jisaprakAr ek baDe bAnsake krramavartI anek
1parva apane–apane mApamen
maryAdit honese anya parvamen na jAte hue apane–apane sthAnommen bhAvavAle [–vidyamAn] hain aur par
sthAnommen abhAvavAle [–avidyamAn] hain tathA bAns to samasta parvasthAnommen bhAvavAlA honepar bhI anya
parvake sambandha dvArA anya parvake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai; usIprakAr niravadhi
trikAl sthit rahanevAle ek jIvadravyakI kramavartI anek manuShyatvAdiparyAy apane–apane mApamen
maryAdit honese anya paryAyamen na jAtI huI apane–apane sthAnommen bhAvavAlI hain aur par sthAnommen
abhAvavAlI hain tathA jIvadravya to sarvaparyAyasthAnomen bhAvavAlA hone par bhI anya paryAyake sambandha dvArA
anya paryAyake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. parva=ek gAnThase dUsarI gAnTh takakA bhAg; pora.

Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
41
NANAvaraNAdIyA bhAvA jIveN suTTha aNubaddhA.
tesimabhAvan kichchA
abhUdapuvvo havadi siddho.. 20..
gnAnAvaraNAdyA bhAvA jIven suShThu anubaddhA.
teShAmabhAvan kutvAbhUtapUrvo bhavati siddha.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– jIvako dhrauvya apekShAse satkA vinAsh aur asatkA utpAd nahIn hai. ‘manuShya maratA
hai aur dev janmatA hai’ –aisA jo kahA jAtA hai vah bAt bhI uparyukta vivaraNake sAth virodhako
prApta nahIn hotI. jisaprakAr ek baDe bAnsakI anek poren apane–apane sthAnommen vidyamAn hain aur
dUsarI poronke sthAnommen avidyamAn hain tathA bAns to sarva poronke sthAnommen anvayarUpase vidyamAn hone
par bhI prathamAdi porake rUpamen dvitIyAdi poramen na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai; usIprakAr
trikAl–avasthAyI ek jIvakI naranArakAdi anek paryAyen apane–apane kAlamen vidyamAn hain aur
dUsarI paryAyonke kAlamen avidyamAn hain tathA jIv to sarva paryAyommen anvayarUpase vidyamAn hone par bhI
manuShyAdiparyAyarUpase devAdiparyAyamen na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai.. 19..
gAthA 20
anvayArtha– [gnAnAvaraNAdyA bhAvA] gnAnAvaraNAdi bhAv [jIven] jIvake sAth [suShThu] bhalI
bhAnti [anubaddhA] anubaddha hai; [teShAm abhAvan kRutvA] unakA abhAv karake vah [abhUtapUrva siddha]
abhUtapUrva siddha [bhavati] hotA hai.
TIkA– yahAn siddhako atyanta asat–utpAdakA niShedh kiyA hai. [arthAt siddhatva honese
sarvathA asatkA utpAd nahIn hotA aisA kahA hai].
--------------------------------------------------------------------------
gnAnAvaraN ityAdi bhAvo jIv sah anubaddha chhe;
teno karIne nAsh, pAme jIv siddhi apUrvane. 20.

Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version

42
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atrAtyantAsadutpAdatvan siddhasya niShiddham.
yathA stokakAlAnvayiShu nAmakarmavisheShodayanirvRutteShu jIvasya devAdiparyAyeShvekasmin
svakAraNanivRutau nivRuttebhUtapUrva ev chAnyasminnutpanne nAsadutpatti, tathA dIrdhakAlA– nvayini
gnAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvRuttisansAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivRuttau nivRutte sumutpanne
chAbhUtapUrve siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti. kin cha–yathA drAghIyasi veNudaNDe vyavahitA–
vyavahitavichitrachitrakirmIratAkhachitAdhastanArdhabhAge ekAntavyavahitasuvishuddhordhvArdhabhAgevatAritA
draShTi samantato vichitrachitrakirmIratAvyAptin pashyantI samunaminoti tasya sarvatrAvishuddhatvan, tathA
kvachidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitagnAnAvaraNAdikarmakirmIratAkhachitabahutarAdhastanabhAge ekAnta–
vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhAgevatAritA buddhi samantato gnAnAvaraNAdikarmakirmIratAvyApti
vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvishuddhatvam. yathA cha tatra veNudaNDe vyAptignAnAbhAsani–
bandhanavichitrachitra kirmIratAnvaya tathA cha kvachijjIvadravye gnAnAvar–
-----------------------------------------------------------------------------
jisaprakAr kuchh samay tak anvayarUpase [–sAth–sAth] rahane vAlI, nAmakarmavisheShake udayase
utpanna honevAlI jo devAdiparyAyen unamense jIvako ek paryAy svakAraNakI nivRutti honepar nivRutta ho
tathA anya koI abhUtapUrva paryAyahI utpannaho, vahAn asatkI utpatti nahIn hai; usIprakAr dIrdha kAl
tak anvayarUpase rahanevAlI, gnAnavaraNAdikarmasAmAnyake udayase utpanna honevAlI sansAritvaparyAy
bhavyako svakAraNakI nivRutti hone par nivRutta ho aur abhUtapUrva [–pUrvakAlamen nahIn huI aisI]
siddhatvaparyAy utpanna ho, vahAn asatkI utpatti nahIn hai.
punashcha [visheSh samajhAyA jAtA hai.]–
jis prakAr jisakA vichitra chitronse chitravichitra nIchekA ardha bhAg kuchh DhankAhuA aur kuchh
bin DhankA ho tathA suvishuddha [–achitrit] UparakA ardha bhAg mAtra DhankA huA hI ho aise bahut lambe
bAns par draShTi DAlanese vah draShTi sarvatra vichitra chatronse hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI
huI ‘vah bAns sarvatra avishuddha hai [arthAt sampUrNa rangabirangA hai]’ aisA anumAn karatI hai;
usIprakAr jisakA gnAnAvaraNAdi karmonse huA chitravichitratAyukta [–vividh vibhAvaparyAyavAlA]
bahut baDA nIchekA bhAg kuchh DhankA huA aur kuchh bin DhankA hai tathA suvishuddha [siddhaparyAyavAlA],
bahut baDA UparakA bhAg mAtra DhankA huA hI hai aise kisI jIvadravyamen buddhi lagAnese vah buddhi sarvatra
gnAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI huI ‘vah jIv sarvatra avishuddha hai
[arthAt sampUrNa sansAraparyAyavAlA hai]’ aisA anumAn karatI hai. punashcha jis prakAr us bAnsamen
vyAptignAnAbhAsakA kAraN [nIcheke khule bhAgamen] vichitra chitronse hue chitravichitrapanekA anvay [–
santati, pravAh] hai, usIprakAr us jIvadravyamen vyAptignAnAbhAsakA kAraN [nicheke khule bhAgamen]

Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
43
NAdikarmakirmIratAnvaya. yathaiv cha tatra veNudaNDe vichitrachitrakirmIratAnvayAbhAvAtsuvishuddhatvan, tathaiv
cha kvachijjIvadravye gnAnavaraNAdikarma kirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriy–
gnAnaparichchhinnAtsiddhatvamiti.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
gnAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekA anvay hai. aur jis prakAr bAnnsamen [uparake bhAgamen]
suvishuddhapanA hai kyonki [vahAn] vichitra chitronse hue chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai, usIprakAr
us jIvadravyamen [uparake bhAgamen] siddhapanA hai kyonki [vahAn] gnAnAvaraNAdi karmase hue
chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai– ki jo abhAv Apta– Agamake gnAnase samyak anumAnagnAnase
aur atIndriy gnAnase gnAt hotA hai.
bhAvArtha– sansArI jIvakI pragaT sansArI dashA dekhakar agnAnI jIvako bhram utpanna hotA hai ki
– ‘jIv sadA sansArI hI rahatA hai, siddha ho hI nahIn sakatA; yadi siddha ho to sarvathA asat–
utpAdakA prasang upasthit ho.’ kintu agnAnIkI yah bAt yogya nahIn hai.
jis prakAr jIvako devAdirUp ek paryAyake kAraNakA nAsh hone par us paryAyakA nAsh
hokar anya paryAyakI utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai; usI prakAr jIvako
sansAraparyAyake kAraNabhUt moharAgadveShAdikA nAsh hone par sansAraparyAyakA nAsh hokar siddhaparyAy
utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai. sansAraparyAy aur siddhaparyAy donon ek hI
jIvadravyakI paryAyen hain.
punashcha, anya prakArase samajhAte hain– mAn lo ki ek lambA bAns khaDA rakhA gayA hai;
usakA nIchekA kuchh bhAg rangabirangA kiyA gayA hai aur sheSh uparakA bhAg arangI [–svAbhAvik
shuddha] hai. us bAnsake rangabirange bhAgamense kuchh bhAg khulA rakhA gayA hai aur sheSh sArA rangabirangA
bhAg aur pUrA arangI bhAg Dhak diyA gayA hai. us bAnsakA khulA bhAg rangabierangA dekhakar avichArI
jIv ‘jahAn–jahAn bAns ho vahAn–vahAn rangabirangIpanA hotA hai’ aisI vyApti [–niyam,
avinAbhAvasambandha] kI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA vyAptignAn dvArA aisA anumAn khInch
letA hai ki ‘nIchese upar tak sArA

Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version

44
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
evan bhAvamabhAvan bhAvAbhAvan abhAvabhAvan cha.
guNapajjayehin sahido sansaramANo kuNadi jIvo.. 21..
evan bhAvamabhAvan bhAvAbhAvamabhAvabhAvan cha.
guNaparyayai sahita sansaran karoti jIva.. 21..
-----------------------------------------------------------------------------
bAns rangabirangA hai.’ yah anumAn mithyA hai; kyonki vAstavamen to us bAnsake UparakA bhAg
rangabirangepaneke abhAvavAlA hai, arangI hai. bAnsake draShTAntakI bhAnti–koI ek bhavya jIv hai; usakA
nIchekA kuchh bhAg [arthAt anAdi kAlase vartamAn kAl takakA aur amuk bhaviShya kAl takakA
bhAg] sansArI hai aur UparakA ananta bhAg siddharUp [–svAbhAvik shuddha] hai. us jIvake
sansArI bhAgamen se kuchh bhAg khulA [pragaT] hai aur sheSh sArA sansArI bhAg aur pUrA siddharUp bhAg
DhankA huA [apragaT] haie. us jIvakA khulA [pragaT] bhAg sansArI dekhakar agnAnI jIv ‘jahAn–
jahAn jIv ho vahAn–vahAn sansArIpanA hai’ aisI vyAptikI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA
vyAptignAn dvArA aisA anumAn karatA hai ki ‘anAdi–ananta sArA jIv sansArI hai.’ yah anumAn
mithyA haie; kyonki us jIvakA uparakA bhAg [–amuk bhaviShya kAlake bAdakA ananta bhAg]
sansArIpaneke abhAvavAlA hai, siddharUp hai– aisA sarvagnapraNIt Agamake gnAnase, samyak anumAnagnAnase
tathA atIndriy gnAnase spaShTa gnAt hotA hai.
is tarah anek prakArase nishchit hotA hai ki jIv sansAraparyAy naShTa karake siddharUpaparyAyarUp
pariNamit ho vahAn sarvathA asatkA utpAd nahIn hotA.. 20..
--------------------------------------------------------------------------
guNaparyaye sanyukta jIv sansaraN karato e rIte
udbhav, vilay, valI bhAv–vilay, abhAv–udbhavane kare. 21.

Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
45
jIvasyotpAdavyayasaduchchhedAsadutpAdakartRutvopapattyupasanhAroyam.
dravyan hi sarvadAvinaShTAnutpannamAmnatam tato jIvadravyasya dravyarUpeN nityatvamupanyastam tasyaiv
devAdiparyAyarUpeN prAdurbhavato bhAvakartRutvamuktan; tasyaiv cha manuShyAdiparyAyarUpeN
vyayatobhAvakartRutvamAkhyAtan; tasyaiv cha sato devAdiparyAyasyochchhedamArabhamANasya bhAvAbhAv–
kartRutvamuditan; tasyaiv chAsata punarmanuShyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartRutvamabhihitam
sarvamidamanavadyan dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatven vyAkhyAnAt tathA hi–yadA jIva paryAy–guNatven
dravyamukhyatven vivakShyate tadA notpadyate, na vinashyati, na cha kramavRuttyAvartamAnatvAt
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 21
anvayArtha– [evam] isaprakAr [guNaparyayai sahit] guNaparyAy sahit [jIva] jIv [sansaran]
sansaraN karatA huA [bhAvam] bhAv, [abhAvam] abhAv, [bhAvAbhAvam] bhAvAbhAv [cha] aur
[abhAvabhAvam] abhAvabhAvako [karoti] karatA hai.
TIkA– yah, jIv utpAd, vyay, sat–vinAsh aur asat–utpAdakA kartRutva honekI
siddhirUp upasanhAr hai.
dravya vAstavamen sarvadA avinaShTa aur anutpanna Agamamen kahA hai; isaliye jIvadravyako dravyarUpase
nityapanA kahA gayA. [1] devAdiparyAyarUpase utpanna hotA hai isaliye usIko [–jIvadravyako hI]
bhAvakA [–utpAdakA] kartRutva kahA gayA hai; [2] manuShyAdiparyAyarUpase nAshako prApta hotA hai
isaliye usIko abhAvakA [–vyayakA] kartRutva kahA gayA hai; [3] sat [vidyamAn] devAdiparyAyakA
nAsh karatA hai isaliye usIko bhAvAbhAvakA [–satke vinAshakA] kartRutva kahA gayA hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamAn] manuShyAdiparyAyakA utpAd karatA hai isaliye usIko abhAvabhAvakA [–
asatke utpAdakA] kartRutva kahA gayA hai.
–yah sab niravadya [nirdoSh, nirbAdh, aviruddha] hai, kyonki dravya aur paryAyomense ekakI
gauNatAse aur anyakI mukhyatAse kathan kiyA jAtA hai. vah is prakAr hai––

Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version

46
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
satyaparyAyajAtamuchchhinatti, nAsadutpAdayati yadA tu dravyaguNatven paryAyamukhyatven vivakShyate tadA
prAdurbhavati, vinashyati, satparyAyajAtamativAhitasvakAlamuchchhinatti, asadupasthit–svakAlamutpAd
yati cheti. sa khalvayan prasAdonekAntavAdasya yadIdrashopi virodho na virodha..21..
iti ShaDdravyasAmAnyaprarUpaNA.
jIvA puggalakAyA AyAsan atthikAiyA sesA.
amayA atthittamayA kAraNabhudA
hi logassa.. 22..
jIvA pudgalakAyA AkAshamastikAyau sheShau.
amayA astitvamayA kAraNabhUtA hi lokasya.. 22..
-----------------------------------------------------------------------------
jab jIv, paryAyakI gauNatAse aur dravyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1] utpanna
nahIn hotA, [2] vinaShTa nahIn hotA, [3] kramavRuttise vartan nahIn karatA isaliye sat [–vidyamAn]
paryAyasamUkoe vinaShTa nahIn karatA aur [4] asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna nahIn
karatA; aur jab jIv dravyakI gauNatAse aur paryAyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1]
upajatA hai, [2] vinaShTa hotA hai, [3] jisakA svakAl bIt gayA hai aise sat [–vidyamAn]
paryAyasamUhako vinaShTa karatA hai aur [4] jisakA svakAl upasthit huA hai [–A pahunchA hai] aise
asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna karatA hai.
vah prasAd vAstavamen anekAntavAdakA hai ki aisA virodh bhI [vAstavamen] virodh nahIn hai.. 21..
isaprakAr ShaDdravyakI sAmAnya prarUpaNA samApta huI.
gAthA 22

anvayArtha–
[jIvA] jIv, [pudgalakAyA] pudgalakAy, [AkAsham] AkAsh aur [sheShau
astikAyau] sheSh do astikAy [amayA] akRut hain, [astitvamayA] astitvamay hain aur [hi]
vAstavamen [lokasya kAraNabhUtA] lokake kAraNabhUt hain.
TIkA– yahAn [is gAthAmen], sAmAnyata jinakA svarUp [pahale] kahA gayA hai aise chhah
dravyommense pAnchako astikAyapanA sthApit kiyA gayA hai.
--------------------------------------------------------------------------
jIvadravya, puddagalakAy, nabh ne astikAyo sheSh be
aNukRutak chhe, astitvamay chhe, lokakAraNabhUt chhe. 22.

Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
47
atra sAmAnyenoktalakShaNAnAn ShaNNAn dravyANAn madhyAtpashchAnAmastikAyatvan vyavasthApitam.
akRutatvAt astitvamayatvAt vichitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAchchAbhyupagamyamAneShu
ShaTsu davyeShu jIvapudgalAkAshadharmAdharmA pradeshaprachayAtmakatvAt panychAstikAyA. na khalu
kAlastadabhAvAdastikAy iti sAmarthyAdavasIyat iti.. 22..
sabbhAvasabhAvANan jIvANan tah ya poggalANan cha.
pariyaTTaNasambhUdo kAlo NiyameN paNNatto.. 23..
sadbhAvasvabhAvAnAn jIvAnAn tathaiv pudgalAnAn cha.
parivartanasambhUta kAlo niyamen pragnapta.. 23..
atrAsitakAyatvenAnuktasyApi kAlasyArthApannatvan dyotitam.
-----------------------------------------------------------------------------
akRut honese, astitvamay honese aur anek prakArakI 1apanI pariNatirUp lokake kAraN
honese jo svIkAr [–sammat] kiye gaye hain aise chhah dravyommen jIv, pudgal, AkAsh, dharma aur
adharma pradeshaprachayAtmak [–pradeshonke samUhamay] honese ve pAnch astikAy hain. kAlako
pradeshaprachayAtmakapanekA abhAv honese vAstavamen astikAy nahIn hain aisA [binA–kathan kiye bhI]
sAmarthyase nishchit hotA hai.. 22..
gAthA 23
anvayArtha– [sadbhAvasvabhAvAnAm] sattAsvabhAvavAle [jIvAnAm tathA ev pudgalAnAm cha] jIv
aur pudgalonke [parivartanasambhUta] parivartanase siddha hone vAle [kAla] aisA kAl [niyamen
pragnapta] [sarvagnon dvArA] niyamase [nishchayase] upadesh diyA gayA hai.
TIkA– kAl astikAyarUpase anukta [–nahIn kahA gayA] hone par bhI use arthapanA
[padArthapanA] siddha hotA hai aisA yahAn darshAyA hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. lok chhah dravyonke anekavidh pariNAmarUp [–utpAdavyayadhrauvyarUp] haie; isaliye chhah dravya sachamuch lokake
kAraN hain.
sattAsvabhAvI jIv ne pudgal taNA pariNamanathI
chhe siddhi jenI, kAl te bhAkhyo jiNande niyamathI . 23.

Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version

48
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ih hi jIvAnAn pudgalAnAn cha sattAsvabhAvatvAdasti pratikShaNamutpAdavyayadhrauvyaikavRuttirUpa pariNAma. sa
khalu sahakArikAraNasadbhAve draShTa, gatisthityavagAhapariNAmavat. yastu sahakArikAraNan sa kAla.
tatpariNAmAnyathAnupapatigamyamAnatvAdanuktopi nishchayakAlo–stIti nishchIyate. yastu
nishchayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAla sa jIvapadgalapariNAmenAbhi–vyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyat
eveti.. 23..
-----------------------------------------------------------------------------
is jagatamen vAstavamen jIvonko aur pudgalonko sattAsvabhAvake kAraN pratikShaN
utpAdavyayadhrauvyakI ekavRuttirUp pariNAm vartatA hai. vah [–pariNAm] vAstavamen sahakArI kAraNake
sadbhAvamen dikhAI detA hai, gati–sthit–avagAhapariNAmakI bhAnti. [jisaprakAr gati, sthiti aur
avagAharUp pariNAm dharma, adharma aur AkAsharUp sahakArI kAraNonke sadbhAvamen hote hain, usI prakAr
utpAdavyayadhrauvyakI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNake sadbhAvamen hote hain.] yah jo sahakArI
kAraN so kAl hai.
1jIv–pudgalake pariNAmakI 2anyathA anupapatti dvArA gnAt hotA hai isalie,
nishchayakAl–[astikAyarUpase] anukta hone par bhI–[dravyarUpase] vidyamAn hai aisA nishchit hotA hai.
aur jo nishchayakAlakI paryAyarUp vyavahArakAl vah, jIv–pudgalonke pariNAmase vyakta [–gamya]
hotA hai isaliye avashya tadAshrit hI [–jIv tathA pudgalake pariNAmake Ashrit hI] ginA jAtA hai
..23..
--------------------------------------------------------------------------
1. yadyapi kAladravya jIv–pudgalonke pariNamAke atirikta dharmAstikAyAdike pariNAmako bhI nimittabhUt hai
tathApi jIv–pudgalonke pariNAm spaShTa khyAlamen Ate hain isaliye kAladravyako siddha karanemen mAtra un doke
pariNAmakI hI bAt lI gaI hai.
2. anyathA anupapatti = anya kisI prakArase nahIn ho sakatA. [jIv– pudgalonke utpAdavyayadhrauvyAtmak
pariNAm arthAt unakI samayavishiShTa vRutti. vah samayavishiShTa vRutti samayako utpanna karanevAle kisI padArthake
binA [–nishchayakAlake binA] nahIn ho sakatI. jisaprakAr AkAsh binA dravya avagAhan prApta nahIn kar
sakate arthAt unakA vistAr [tiryakapanA] nahIn ho sakatA usI prakAr nishchayakAl binA dravya pariNAmako
prApta nahIn ho sakate arthAt unako pravAh [UrdhvapanA] nahIn ho sakatA. is prakAr nishchayakAlake astitva
binA [arthAt nimittabhUt kAladravyake sadbhAv binA] anya kisI prakAr jIv–pudgalake pariNAm ban nahIn
sakate isaliye ‘nishchayakAl vidyamAn hai’ aisA gnAt hotA hai– nishchit hotA hai.]

Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
49
vavagadapaNavaNNaraso vavagadadogandhaaTThaphAso ya.
agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kAlo tti.. 24..
vyapagatapashchavarNaraso vyapagatadvigandhAShTasparshashcha.
agurulaghuko amUrto vartanalakShaNashcha kAl iti.. 24..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 24
anvayArtha– [kAla iti] kAl [nishchayakAl] [vyapagatapanychavarNarasa] pAnch varNa aur pAnch ras
rahit, [vyapagatadvigandhAShTasparsha cha] do gandh aur ATh sparsha rahit, [agurulaghuka ] agurulaghu,
[amUrta] amUrta [cha] aur [vartanalakShaNa] vartanAlakShaNavAlA hai.
bhAvArtha– yahAn nishchayakAlakA svarUp kahA hai.
lokAkAshake pratyek pradeshamen ek–ek kAlANu [kAladravya] sthit hai. vah kAlANu
[kAladravya] so nishchayakAl hai. alokAkAshamen kAlANu [kAladravya] nahIn hai.
vah kAl [nishchayakAl] varNa–gandh–ras–sparsha rahit hai, varNAdi rahit honese amUrta hai aur
amUrta honese sUkShma, atandriyagnAnagrAhya hai. aur vah ShaTguNahAnivRuddhisahit agurulaghutvasvabhAvavAlA
hai. kAlakA lakShaN vartanAhetutva hai; arthAt jis prakAr shItaRutumen svayam adhyayanakriyA karate hue
puruShako agni sahakArI [–bahirang nimitta] hai aur jis prakAr svayam ghumane kI kriyA karate hue
kumbhArake chAkako nIchekI kIlI sahakArI hai usI prakAr nishchayase svayamev pariNAmako prApta jIv–
pudgalAdi dravyonko [vyavahArase] kAlANurUp nishchayakAl bahirang nimitta hai.
prashna– alokamen kAladravya nahIn hai vahAn AkAshakI pariNati kis prakAr ho sakatI hai?
--------------------------------------------------------------------------
shrI amRutachadrAchAryadevane is 24vIn gAthAkI TIkA likhI nahIn hai isalie anuvAdamen anvayArthake bAd turanta
bhAvArtha likhA gayA hai.

rasavarNapanchak sparsha–aShTak, gandhayugal vihIn chhe,
chhe mUrtihIn, agurulaghuk chhe, kAL vartanaling chhe. 24.

Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version

50
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
samao Nimiso kaTThA kalA ya NAlI tado divArattI.
mAsoduayaNasamvachchharo tti
kAlo parAyatto.. 25..
samayo nimiSha kAShThA kalA cha nAlI tato divArAtra.
mAsartvayanasamvatsaramiti kAla parAyatta.. 25..
atra vyavahArakAlasya kathanchitparAyattatvan dyotitam.
paramANuprachalanAyatta samaya. nayanapuTaghaTanAyatto nimiSha. tatsankhyAvisheShata kAShThA kalA nAlI
-----------------------------------------------------------------------------
uttara– jis prakAr laTakatI huI lambI DorIko, lambe bAnsako yA kumhArake chAkako ek hI
sthAn par sparsha karane par sarvatra chalan hotA hai, jis prakAr manogna sparshanendriyaviShayakA athavA
rasanendriyaviShayakA sharIrake ek hI bhAgamen sparsha hone par bhI sampUrNa AtmAmen sukhAnubhav hotA hai
aur jis prakAr sarpadansh yA vraN [ghAv] Adi sharIrake ek hI bhAgamen hone par bhI sampUrNa AtmAmen
dukhavedanA hotI hai, usI prakAr kAladravya lokAkAshamen hI hone par bhI sampUrNa AkAshamen pariNati
hotI hai kyonki AkAsh akhaNDa ek dravya hai.

yahAn yah bAt mukhyata dhyAnamen rakhanA chAhiye ki kAl kisI dravyako pariNamit nahIn karatA,
sampUrNa svatantratAse svayamev pariNamit honevAle dravyonko vah bAhyanimittamAtra hai .

is prakAr nishchayakAlakA svarUp darshAyA gayA.. 24..
gAthA 25
anvayArtha– [samaya] samay, [nimiSha] nimeSh, [kAShThA] kAShThA, [kalA cha] kalA, [nAlI]
ghaDI, [tata divArAtra] ahorAtra, [–divas], [mAsartvayanasamvatsaram] mAs, Rutu, ayan aur varSha
– [iti kAla] aisA jo kAl [arthAt vyavahArakAl] [parAyatta] vah parAshrit hai.
TIkA– yahAn vyavahArakAlakA kathanchit parAshritapanA darshAyA hai.
paramANuke gamanake Ashrit samay hai; Ankhake michaneke Ashrit nimeSh hai; usakI [–nimeShakI]
amuk sankhyAse kAShThA, kalA aur ghaDI hotI hai; sUryake gamanake Ashrit ahorAtra hotA hai; aur
usakI [–ahorAtrakI] amuk sankhyAse mAs, Rutu, ayan aur varSha hote hain. –aisA vyavahArakAl

Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
51
cha. gaganamaNigamanAyatto divArAtra. tatsankhyAvisheShata mAsa, Rutu ayanan, samvatsaramiti.
evamvidho hi vyavahArakAla kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumashakyatvAt parAyatta ityupamIyat
iti.. 25..
Natthi chiran vA khippan mattArahidan tu sA vi khalu mattA.
poggaladavveN
viNA tamhA kAlo paDDachchabhavo.. 26..
nAsti chiran vA kShipran mAtrArahitan tu sApi khalu mAtrA.
pudgaladravyeN vinA tasmAtkAl pratItyabhava.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
keval kAlakI paryAyamAtrarUpase avadhAranA ashakay honase [arthAt parakI apekShA binA– paramANu,
Ankh, sUrya Adi par padArthokI apekShA binA–vyavahArakAlakA mAp nishchit karanA ashakay honese]
use ‘parAshrit’ aisI upamA dI jAtI hai.
bhAvArtha– ‘samay’ nimittabhUt aise mand gatise pariNat pudgal–paramANu dvArA pragaT hotA hai–
mApA jAtA hai [arthAt paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare anantar AkAshapradeshamen mandagatise jAnemen
jo samay lage use samay kahA jAtA hai]. ‘nimeSh’ Ankhake michanese pragaT hotA hai [arthAt khulI
Ankhake michanemen jo samay lage use nimeSh kahA jAtA hai aur vah ek nimeSh asankhyAt samayakA
hotA hai]. pandrah nimeShakA ek ‘kAShThA’, tIs kAShThAkI ek ‘kalA’, bIsase kuchh adhik kalAkI
ek ‘ghaDI’ aur do ghaDIkA ek ‘mahUrta banatA hai]. ‘ahorAtra’ sUryake gamanase pragaT hotA hai [aur
vah ek ahorAtra tIs muhUrtakA hotA hai] tIs ahorAtrakA ek ‘mAs’, do mAsakI ek ‘Rutu’
tIn RutukA ek ‘ayan’ aur do ayanakA ek ‘varSha’ banatA hai. – yah sab vyavahArakAl haie.
‘palyopam’, ‘sAgaropam’ Adi bhI vyavahArakAlake bhed hain.
uparokta samay–nimeShAdi sab vAstavamen mAtra nishchayakAlakI hI [–kAladravyakI hI] paryAyen hain
parantu ve paramANu Adi dvArA pragaT hotI hain isaliye [arthAt par padArthon dvArA mApI sakatI hain
isaliye] unhen upachArase parAshrit kahA jAtA hai.. 25..
--------------------------------------------------------------------------

‘chir’ ‘shIdhra’ nahi mAtrA binA, mAtrA nahIn pudgal binA,
te kAraNe par–Ashraye utpanna bhAkhyo kAl A. 26.