Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
kathanchidbhedepyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRuttInAn vastutvenAbhed iti.. 13..
siy atthi Natthi uhayan avvattavvan puNo ya tattidayan.
davvan khu satabhangan
dravyan khalu saptabhanggamAdeshavashen sambhavati.. 14..
syAdasti dravyan, syAnnAsti dravyan, syAdasti cha nAsti cha dravyan, syAdavaktavyan dravyan, syAdasti
sarvathAtvaniShedhako
nahIn hotA. isaliye, dravya aur guNonkA AdeshavashAt kathanchit bhed hai tathApi, ve ek astitvamen
niyat honeke kAraN anyonyavRutti nahIn chhoDate isalie vasturUpase unakA bhI abhed hai [arthAt dravya
aur paryAyonkI bhAnti dravya aur guNonkA bhI vasturUpase abhed hai].. 13..
[avaktavyam] syAt avaktavya [puna cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatAyukta tIn bhangavAlA [–
syAt asti–avaktavya, syAt nAsti–avaktavya aur syAt asti–nAsti–avaktavya] [–saptadhanggam]
isaprakAr sAt bhangavAlA [sambhavati] hai.
‘syAt nAsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syAt asti, nAsti aur avaktavya’ hai.
Adeshavash te sAt bhange yukta sarve dravya chhe. 14.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
paradravyakShetrakAlabhAvairAdiShTan nAsti dravyan, svadravyakShetrakAlabhAvai paradravyakShetrakAlabhAvaishcha krameNA–
diShTamasti cha nAsti cha davyan, svadravyakShetrakAlabhAvai paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapadAdiShTamavaktavyan dravyan,
svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti chAvaktavyan cha dravyan, charadravya–
kShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTan nAsti chAvaktavyan cha dravyan, svadravyakShetra–kAlabhAvai
paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti cha nAsti chAvaktavyan cha dravyamiti. na
chaitadanupapannam, sarvasya vastuna svarUpAdinA ashUnyatvAt, pararUpAdinA shUnyatvAt,
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kramasha kathan kiyA jAne par ‘asti
aur nAsti’ hai; [4] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase yugapad
kathan kiyA jAne par ‘
kAl–bhAvase aur yugapad svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase, paradravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad
svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti, nAsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bAt] ayogya nahIn hai, kyonki sarva vastu [1] svarUpAdise ‘
2. avaktavya=jo kahA na jA sake; avAchya. [ekahI sAth svachatuShTay tathA parachatuShTayakI apekShAse dravya kathanamen
3. ashUnya=jo shUnya nahIn hai aisA; astitva vAlA; sat.
4. shUnya=jisakA astitva nahIn hai aisA; asat.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
guNapanyjayesu bhAvA uppAdavae pakuvvanti.. 15..
guNaparyAyeShu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti.. 15..
pararUpAdise] ekahI sAth ‘avAchya’ hai, bhangonke sanyogase kathan karane par [5] ‘ashUnya aur
avAchya’ hai, [6] ‘shUnya aur avAchya’ hai, [7] ‘ashUnya, shUnya aur avAchya’ hai.
svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuShTayakI aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuShTayakI, aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘nahIn aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuShTayakI, parachatuShTayakI aur
yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai, nahIn hai aur avaktavya hai’. – isaprakAr yahAn saptabhangI kahI gaI
hai.. 14..
dravyon] [guNaparyAyaShu] guNaparyAyommen [utpAdavyayAn] utpAdavyay [prakRurvanti] karate hain.
apanI vartamAn paryAy; svabhAv arthAt nijaguN– svashakti.
‘bhAvo’ kare chhe nAsh ne utpAd guNaparyAyamAn. 15.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
hi ghRutotpatau gorasasya sato na vinAsha na chApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsata utpAda kintu
gorasasyaiv saduchchhedamasadutpAdan chAnupalabh–mAnasya sparsharasagandhavarNAdiShu pariNAmiShu guNeShu
pUrvAvasthayA vinashyatsUttarAvasthayA prAdarbhavatsu nashyati cha navanItaparyAyo ghatRuparyAy utpadyate, tathA
sarvabhAvAnAmapIti.. 15..
TIkA– yahAn utpAdamen asatke prAdurbhAvakA aur vyayamen satke vinAshakA niShedh kiyA hai
hotA ––aisA is gAthAmen kahA hai].
vinAsh aur utpAd karate hain. jisaprakAr ghIkI utpattimen gorasakA–satkA–vinAsh nahIn hai tathA
gorasase bhinna padArthAntarakA–asatkA–utpAd nahIn hai, kintu gorasako hI, satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pUrva avasthAse vinAsh prApta hone vAle aur uttar avasthAse utpanna
hone vAle sparsha–ras–gandh–varNAdik pariNAmI guNommen makkhanaparyAy vinAshako prApta hotI hai tathA
ghIparyAy utpanna hotI hai; usIprakAr sarva bhAvonkA bhI vaisA hI hai [arthAt samasta dravyonko navIn
paryAyakI utpattimen satkA vinAsh nahIn hai tathA asatkA utpAd nahIn hai, kintu satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pahalekI [purAnI] avasthAse vinAshako prApta honevAle aur bAdakI
[navIn] avasthAse utpanna honevAle
pariNAmI=pariNamit honevAle; pariNAmavAle. [paryAyArthik nayase guN pariNAmI hain arthAt pariNamit hote hain.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA.. 16..
suranaranArakatiryanycho jIvasya cha paryAyA bahava.. 16..
kAryAnubhUtilakShaNA karmaphalAnubhUtilakShaNA chAshuddhachetanA, chaitanyAnuvidhAyipariNAmalakShaNa sa–
vikalpanirvikalparUpa shuddhAshuddhatayA sakalavikalatAn
anvayArtha– [jIvAdyA] jIvAdi [dravya] ve [bhAvA] ‘bhAv’ hain. [jIvaguNA] jIvake guN
[suranaranArakatiryanycha] dev–manuShya–nArak–tiryancharUp [bahava] anek hain.
hai–
3. chaitanya–anuvidhAyI pariNAm arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA pariNAm vah upayog hai. savikalpa
honese sakal [akhaNDa, paripUrNa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaNDit, apUrNa] hain;
darshanopayogake bhedommese mAtra kevaladarshan hI shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal hain.
jIvAdi sau chhe ‘bhAv,’ jIvaguN chetanA upayog chhe;
jIvaparyayo tiryanch–nArak–dev–manuj anek chhe. 16.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
tiryangmanuShlakShaNA paradravyasambandhanirvRuttatvAdashuddhAshcheti.. 16..
ubhayattha jIvabhAvo Na Nassadi Na jAyade aNNo.. 17..
ubhayatra jIvabhAvo na nashyati na jAyatenya.. 17..
hotI hai isaliye ashuddha paryAyen hain.. 16..
[na nashyati] naShTa nahIn hotA aur [anya] dUsarA jIvabhAv [na jAyate] utpanna nahIn hotA.
manujatvathI vyay pAmIne devAdi dehI thAy chhe;
tyAn jIvabhAv na nAsh pAme, anya nahi udbhav lahe. 17.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
paryAyeNotpadyate. na cha manuShyatven nAshe jIvatvenApi nashyati, devatvAdinotpAde jIvatvenApyutpadyate
kin tu saduchchhedamasadutpAdamantareNaiv tathA vivartat iti..17..
uppaNNo ya viNaTTho devo maNusu tti pajjAo.. 18..
utpannashcha vinaShTo devo manuShya iti paryAya.. 18..
tathAvidh [–svabhAvaparyAyonke pravAhako na toDanevAlI sopAdhik] devatvasvarUp, nArakatvasvarUp yA
tiryanchatvasvarUp anya paryAyase utpanna hotA hai. vahAn aisA nahIn hai ki manuShyapatvase vinaShTa honepar
jIvatvase bhI naShTa hotA hai aur devatvase Adise utpAd honepar jIvatva bhI utpanna hotA hai, kintu
satke uchchhed aur asatke utpAd binA hI tadanusAr vivartan [–parivartan, pariNaman] karatA hai..
17..
manuShya] dev, munaShya [iti paryAya] aisI paryAy [utpanna] utpanna hotI hai [cha] aur [vinaShTa]
vinaShTa hotI hai.
janme mare chhe te ja, topaN nAsh–udbhav nav lahe;
sur–mAnavAdik paryayo utpanna ne lay thAy chhe. 18.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
svabhAvenAvinaShTamanutpannan vA vedyate. paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmo–pamardottarottarapariNAmotpAdarUpA
praNAshasambhavadharmANobhidhIyante. te cha vastutven dravyAdapRuthagbhUtA evoktA. tata paryAyai
sahaikavastutvAjjAyamAnan mriyamANamati jIvadravyan sarvadAnutpannA vinaShTan draShTavyam. devamanuShyAdiparyAyAstu
kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
tAvadio jIvANan devo maNuso tti gadiNAmo.. 19..
tAvajjIvAnAn devo manuShya iti gatinAma.. 19..
jo dravya
avasthAmen vyApta honevAlA jo pratiniyat ekavastutvake kAraNabhUt svabhAv usake dvArA [–us
svabhAvakI apekShAse] avinaShTa evan anutpanna gnAt hotA hai; usakI paryAyen pUrva–pUrva pariNAmake nAsharUp
aur uttar–uttar pariNAmake utpAdarUp honese vinAsh–utpAdadharmavAlI [–vinAsh evan utpAdarUp
dharmavAlI] kahI jAtI hai, aur ve [paryAyen] vasturUpase dravyase apRuthagbhUt hI kahI gaI hai. isaliye,
paryAyonke sAth ekavastupaneke kAraN janmatA aur maratA hone par bhI jIvadravya sarvadA anutpanna evan
avinaShTa hI dekhanA [–shraddhA karanA]; dev manuShyAdi paryAyen upajatI hai aur vinaShTa hotI hain kyonki
ve kramavartI honese unakA svasamay upasthit hotA hai aur bIt jAtA hai.. 18..
aisA kahA jAtA hai usakA yah kAraN hai ki] [jIvAnAm] jIvonkI [deva manuShya] dev, manuShya
[iti gatinAm] aisA gatinAmakarma [tAvat] utane hI kAlakA hotA hai.
suranarapramukh gatinAmano hadayukta kAL ja hoy chhe. 19.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
tadavadhRutakAladevamanuShyatvaparyAyanirvartakasya devamanuShyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddham. yathA hi mahato
veNudaNDasyaikasya kramavRuttInyane kAi parvANyAtmIyAtmIyapramANAvachchhinnatvAt parvAntaramagachchhanti
svasthAneShu bhAvabhAjji parasthAneShvabhAvabhAjji bhavanti, veNudaNDastu sarveShvapi parvasthAneShu bhAvabhAgapi
parvAntarasambandhen parvAntarasambandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati; tathA niravadhitri–kAlAvasthAyino
jIvadravyasyaikasya kramavRuttayoneke manuShyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANA–vachchhinnatvAt
paryAyAntaramagachchhanta svasthAneShu bhAvabhAja parasthAneShvabhAvabhAjo bhavanti, jIvadravyan tu
sarvaparyAyasthAneShu bhAvabhAgapi paryAyAntarasambandhen paryAyAntarasambandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati..19..
yadi vAstavamen jo jIv maratA hai vahI janmatA hai, jo jIv janmatA hai vahI maratA hai, to
aur manuShya maratA hai’ aisA jo kahA jAtA hai vah [bhI] aviruddha hai kyonki maryAdit kAlakI
devatvaparyAy aur manuShyatvaparyAyako rachane vAle devagatinAmakarma aur manuShyagatinAmakarma mAtra utane
kAl jitane hI hote hain. jisaprakAr ek baDe bAnsake krramavartI anek
sthAnommen abhAvavAle [–avidyamAn] hain tathA bAns to samasta parvasthAnommen bhAvavAlA honepar bhI anya
parvake sambandha dvArA anya parvake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai; usIprakAr niravadhi
trikAl sthit rahanevAle ek jIvadravyakI kramavartI anek manuShyatvAdiparyAy apane–apane mApamen
maryAdit honese anya paryAyamen na jAtI huI apane–apane sthAnommen bhAvavAlI hain aur par sthAnommen
abhAvavAlI hain tathA jIvadravya to sarvaparyAyasthAnomen bhAvavAlA hone par bhI anya paryAyake sambandha dvArA
anya paryAyake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai.
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
tesimabhAvan kichchA
teShAmabhAvan kutvAbhUtapUrvo bhavati siddha.. 20..
prApta nahIn hotI. jisaprakAr ek baDe bAnsakI anek poren apane–apane sthAnommen vidyamAn hain aur
dUsarI poronke sthAnommen avidyamAn hain tathA bAns to sarva poronke sthAnommen anvayarUpase vidyamAn hone
par bhI prathamAdi porake rUpamen dvitIyAdi poramen na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai; usIprakAr
trikAl–avasthAyI ek jIvakI naranArakAdi anek paryAyen apane–apane kAlamen vidyamAn hain aur
dUsarI paryAyonke kAlamen avidyamAn hain tathA jIv to sarva paryAyommen anvayarUpase vidyamAn hone par bhI
manuShyAdiparyAyarUpase devAdiparyAyamen na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai.. 19..
abhUtapUrva siddha [bhavati] hotA hai.
teno karIne nAsh, pAme jIv siddhi apUrvane. 20.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
yathA stokakAlAnvayiShu nAmakarmavisheShodayanirvRutteShu jIvasya devAdiparyAyeShvekasmin
gnAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvRuttisansAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivRuttau nivRutte sumutpanne
chAbhUtapUrve siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti. kin cha–yathA drAghIyasi veNudaNDe vyavahitA–
vyavahitavichitrachitrakirmIratAkhachitAdhastanArdhabhAge ekAntavyavahitasuvishuddhordhvArdhabhAgevatAritA
draShTi samantato vichitrachitrakirmIratAvyAptin pashyantI samunaminoti tasya sarvatrAvishuddhatvan, tathA
kvachidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitagnAnAvaraNAdikarmakirmIratAkhachitabahutarAdhastanabhAge ekAnta–
vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhAgevatAritA buddhi samantato gnAnAvaraNAdikarmakirmIratAvyApti
vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvishuddhatvam. yathA cha tatra veNudaNDe vyAptignAnAbhAsani–
bandhanavichitrachitra kirmIratAnvaya tathA cha kvachijjIvadravye gnAnAvar–
utpanna honevAlI jo devAdiparyAyen unamense jIvako ek paryAy svakAraNakI nivRutti honepar nivRutta ho
tathA anya koI abhUtapUrva paryAyahI utpannaho, vahAn asatkI utpatti nahIn hai; usIprakAr dIrdha kAl
tak anvayarUpase rahanevAlI, gnAnavaraNAdikarmasAmAnyake udayase utpanna honevAlI sansAritvaparyAy
bhavyako svakAraNakI nivRutti hone par nivRutta ho aur abhUtapUrva [–pUrvakAlamen nahIn huI aisI]
siddhatvaparyAy utpanna ho, vahAn asatkI utpatti nahIn hai.
bAns par draShTi DAlanese vah draShTi sarvatra vichitra chatronse hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI
huI ‘vah bAns sarvatra avishuddha hai [arthAt sampUrNa rangabirangA hai]’ aisA anumAn karatI hai;
usIprakAr jisakA gnAnAvaraNAdi karmonse huA chitravichitratAyukta [–vividh vibhAvaparyAyavAlA]
bahut baDA nIchekA bhAg kuchh DhankA huA aur kuchh bin DhankA hai tathA suvishuddha [siddhaparyAyavAlA],
bahut baDA UparakA bhAg mAtra DhankA huA hI hai aise kisI jIvadravyamen buddhi lagAnese vah buddhi sarvatra
gnAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI huI ‘vah jIv sarvatra avishuddha hai
[arthAt sampUrNa sansAraparyAyavAlA hai]’ aisA anumAn karatI hai. punashcha jis prakAr us bAnsamen
vyAptignAnAbhAsakA kAraN [nIcheke khule bhAgamen] vichitra chitronse hue chitravichitrapanekA anvay [–
santati, pravAh] hai, usIprakAr us jIvadravyamen vyAptignAnAbhAsakA kAraN [nicheke khule bhAgamen]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
cha kvachijjIvadravye gnAnavaraNAdikarma kirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriy–
gnAnaparichchhinnAtsiddhatvamiti.. 20..
suvishuddhapanA hai kyonki [vahAn] vichitra chitronse hue chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai, usIprakAr
us jIvadravyamen [uparake bhAgamen] siddhapanA hai kyonki [vahAn] gnAnAvaraNAdi karmase hue
chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai– ki jo abhAv Apta– Agamake gnAnase samyak anumAnagnAnase
aur atIndriy gnAnase gnAt hotA hai.
utpAdakA prasang upasthit ho.’ kintu agnAnIkI yah bAt yogya nahIn hai.
sansAraparyAyake kAraNabhUt moharAgadveShAdikA nAsh hone par sansAraparyAyakA nAsh hokar siddhaparyAy
utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai. sansAraparyAy aur siddhaparyAy donon ek hI
jIvadravyakI paryAyen hain.
shuddha] hai. us bAnsake rangabirange bhAgamense kuchh bhAg khulA rakhA gayA hai aur sheSh sArA rangabirangA
bhAg aur pUrA arangI bhAg Dhak diyA gayA hai. us bAnsakA khulA bhAg rangabierangA dekhakar avichArI
jIv ‘jahAn–jahAn bAns ho vahAn–vahAn rangabirangIpanA hotA hai’ aisI vyApti [–niyam,
avinAbhAvasambandha] kI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA vyAptignAn dvArA aisA anumAn khInch
letA hai ki ‘nIchese upar tak sArA
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
guNaparyayai sahita sansaran karoti jIva.. 21..
rangabirangepaneke abhAvavAlA hai, arangI hai. bAnsake draShTAntakI bhAnti–koI ek bhavya jIv hai; usakA
nIchekA kuchh bhAg [arthAt anAdi kAlase vartamAn kAl takakA aur amuk bhaviShya kAl takakA
bhAg] sansArI hai aur UparakA ananta bhAg siddharUp [–svAbhAvik shuddha] hai. us jIvake
sansArI bhAgamen se kuchh bhAg khulA [pragaT] hai aur sheSh sArA sansArI bhAg aur pUrA siddharUp bhAg
DhankA huA [apragaT] haie. us jIvakA khulA [pragaT] bhAg sansArI dekhakar agnAnI jIv ‘jahAn–
jahAn jIv ho vahAn–vahAn sansArIpanA hai’ aisI vyAptikI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA
vyAptignAn dvArA aisA anumAn karatA hai ki ‘anAdi–ananta sArA jIv sansArI hai.’ yah anumAn
mithyA haie; kyonki us jIvakA uparakA bhAg [–amuk bhaviShya kAlake bAdakA ananta bhAg]
sansArIpaneke abhAvavAlA hai, siddharUp hai– aisA sarvagnapraNIt Agamake gnAnase, samyak anumAnagnAnase
tathA atIndriy gnAnase spaShTa gnAt hotA hai.
udbhav, vilay, valI bhAv–vilay, abhAv–udbhavane kare. 21.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
dravyan hi sarvadAvinaShTAnutpannamAmnatam tato jIvadravyasya dravyarUpeN nityatvamupanyastam tasyaiv
vyayatobhAvakartRutvamAkhyAtan; tasyaiv cha sato devAdiparyAyasyochchhedamArabhamANasya bhAvAbhAv–
kartRutvamuditan; tasyaiv chAsata punarmanuShyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartRutvamabhihitam
sarvamidamanavadyan dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatven vyAkhyAnAt tathA hi–yadA jIva paryAy–guNatven
dravyamukhyatven vivakShyate tadA notpadyate, na vinashyati, na cha kramavRuttyAvartamAnatvAt
[abhAvabhAvam] abhAvabhAvako [karoti] karatA hai.
bhAvakA [–utpAdakA] kartRutva kahA gayA hai; [2] manuShyAdiparyAyarUpase nAshako prApta hotA hai
isaliye usIko abhAvakA [–vyayakA] kartRutva kahA gayA hai; [3] sat [vidyamAn] devAdiparyAyakA
nAsh karatA hai isaliye usIko bhAvAbhAvakA [–satke vinAshakA] kartRutva kahA gayA hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamAn] manuShyAdiparyAyakA utpAd karatA hai isaliye usIko abhAvabhAvakA [–
asatke utpAdakA] kartRutva kahA gayA hai.
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
prAdurbhavati, vinashyati, satparyAyajAtamativAhitasvakAlamuchchhinatti, asadupasthit–svakAlamutpAd
yati cheti. sa khalvayan prasAdonekAntavAdasya yadIdrashopi virodho na virodha..21..
amayA atthittamayA kAraNabhudA
amayA astitvamayA kAraNabhUtA hi lokasya.. 22..
paryAyasamUkoe vinaShTa nahIn karatA aur [4] asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna nahIn
karatA; aur jab jIv dravyakI gauNatAse aur paryAyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1]
upajatA hai, [2] vinaShTa hotA hai, [3] jisakA svakAl bIt gayA hai aise sat [–vidyamAn]
paryAyasamUhako vinaShTa karatA hai aur [4] jisakA svakAl upasthit huA hai [–A pahunchA hai] aise
asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna karatA hai.
anvayArtha– [jIvA] jIv, [pudgalakAyA] pudgalakAy, [AkAsham] AkAsh aur [sheShau
vAstavamen [lokasya kAraNabhUtA] lokake kAraNabhUt hain.
aNukRutak chhe, astitvamay chhe, lokakAraNabhUt chhe. 22.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
akRutatvAt astitvamayatvAt vichitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAchchAbhyupagamyamAneShu
kAlastadabhAvAdastikAy iti sAmarthyAdavasIyat iti.. 22..
pariyaTTaNasambhUdo kAlo NiyameN paNNatto.. 23..
parivartanasambhUta kAlo niyamen pragnapta.. 23..
adharma pradeshaprachayAtmak [–pradeshonke samUhamay] honese ve pAnch astikAy hain. kAlako
pradeshaprachayAtmakapanekA abhAv honese vAstavamen astikAy nahIn hain aisA [binA–kathan kiye bhI]
sAmarthyase nishchit hotA hai.. 22..
pragnapta] [sarvagnon dvArA] niyamase [nishchayase] upadesh diyA gayA hai.
kAraN hain.
chhe siddhi jenI, kAl te bhAkhyo jiNande niyamathI . 23.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
tatpariNAmAnyathAnupapatigamyamAnatvAdanuktopi nishchayakAlo–stIti nishchIyate. yastu
nishchayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAla sa jIvapadgalapariNAmenAbhi–vyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyat
eveti.. 23..
sadbhAvamen dikhAI detA hai, gati–sthit–avagAhapariNAmakI bhAnti. [jisaprakAr gati, sthiti aur
avagAharUp pariNAm dharma, adharma aur AkAsharUp sahakArI kAraNonke sadbhAvamen hote hain, usI prakAr
utpAdavyayadhrauvyakI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNake sadbhAvamen hote hain.] yah jo sahakArI
kAraN so kAl hai.
aur jo nishchayakAlakI paryAyarUp vyavahArakAl vah, jIv–pudgalonke pariNAmase vyakta [–gamya]
hotA hai isaliye avashya tadAshrit hI [–jIv tathA pudgalake pariNAmake Ashrit hI] ginA jAtA hai
..23..
pariNAmakI hI bAt lI gaI hai.
pariNAm arthAt unakI samayavishiShTa vRutti. vah samayavishiShTa vRutti samayako utpanna karanevAle kisI padArthake
binA [–nishchayakAlake binA] nahIn ho sakatI. jisaprakAr AkAsh binA dravya avagAhan prApta nahIn kar
sakate arthAt unakA vistAr [tiryakapanA] nahIn ho sakatA usI prakAr nishchayakAl binA dravya pariNAmako
prApta nahIn ho sakate arthAt unako pravAh [UrdhvapanA] nahIn ho sakatA. is prakAr nishchayakAlake astitva
binA [arthAt nimittabhUt kAladravyake sadbhAv binA] anya kisI prakAr jIv–pudgalake pariNAm ban nahIn
sakate isaliye ‘nishchayakAl vidyamAn hai’ aisA gnAt hotA hai– nishchit hotA hai.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kAlo tti.. 24..
agurulaghuko amUrto vartanalakShaNashcha kAl iti.. 24..
[amUrta] amUrta [cha] aur [vartanalakShaNa] vartanAlakShaNavAlA hai.
hai. kAlakA lakShaN vartanAhetutva hai; arthAt jis prakAr shItaRutumen svayam adhyayanakriyA karate hue
puruShako agni sahakArI [–bahirang nimitta] hai aur jis prakAr svayam ghumane kI kriyA karate hue
kumbhArake chAkako nIchekI kIlI sahakArI hai usI prakAr nishchayase svayamev pariNAmako prApta jIv–
pudgalAdi dravyonko [vyavahArase] kAlANurUp nishchayakAl bahirang nimitta hai.
rasavarNapanchak sparsha–aShTak, gandhayugal vihIn chhe,
chhe mUrtihIn, agurulaghuk chhe, kAL vartanaling chhe. 24.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
mAsoduayaNasamvachchharo tti
mAsartvayanasamvatsaramiti kAla parAyatta.. 25..
paramANuprachalanAyatta samaya. nayanapuTaghaTanAyatto nimiSha. tatsankhyAvisheShata kAShThA kalA nAlI
rasanendriyaviShayakA sharIrake ek hI bhAgamen sparsha hone par bhI sampUrNa AtmAmen sukhAnubhav hotA hai
aur jis prakAr sarpadansh yA vraN [ghAv] Adi sharIrake ek hI bhAgamen hone par bhI sampUrNa AtmAmen
dukhavedanA hotI hai, usI prakAr kAladravya lokAkAshamen hI hone par bhI sampUrNa AkAshamen pariNati
hotI hai kyonki AkAsh akhaNDa ek dravya hai.
yahAn yah bAt mukhyata dhyAnamen rakhanA chAhiye ki kAl kisI dravyako pariNamit nahIn karatA,
is prakAr nishchayakAlakA svarUp darshAyA gayA.. 24..
– [iti kAla] aisA jo kAl [arthAt vyavahArakAl] [parAyatta] vah parAshrit hai.
usakI [–ahorAtrakI] amuk sankhyAse mAs, Rutu, ayan aur varSha hote hain. –aisA vyavahArakAl
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
iti.. 25..
poggaladavveN
pudgaladravyeN vinA tasmAtkAl pratItyabhava.. 26..
Ankh, sUrya Adi par padArthokI apekShA binA–vyavahArakAlakA mAp nishchit karanA ashakay honese]
use ‘parAshrit’ aisI upamA dI jAtI hai.
jo samay lage use samay kahA jAtA hai]. ‘nimeSh’ Ankhake michanese pragaT hotA hai [arthAt khulI
Ankhake michanemen jo samay lage use nimeSh kahA jAtA hai aur vah ek nimeSh asankhyAt samayakA
hotA hai]. pandrah nimeShakA ek ‘kAShThA’, tIs kAShThAkI ek ‘kalA’, bIsase kuchh adhik kalAkI
ek ‘ghaDI’ aur do ghaDIkA ek ‘mahUrta banatA hai]. ‘ahorAtra’ sUryake gamanase pragaT hotA hai [aur
vah ek ahorAtra tIs muhUrtakA hotA hai] tIs ahorAtrakA ek ‘mAs’, do mAsakI ek ‘Rutu’
tIn RutukA ek ‘ayan’ aur do ayanakA ek ‘varSha’ banatA hai. – yah sab vyavahArakAl haie.
‘palyopam’, ‘sAgaropam’ Adi bhI vyavahArakAlake bhed hain.
isaliye] unhen upachArase parAshrit kahA jAtA hai.. 25..
‘chir’ ‘shIdhra’ nahi mAtrA binA, mAtrA nahIn pudgal binA,
te kAraNe par–Ashraye utpanna bhAkhyo kAl A. 26.