Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version
bhavanti, tasyāvashyan bhavati shubho‘shubho vā pariṇāmaḥ. tatra yatra prashastarāgashchittaprasādashcha tatra shubhaḥ
pariṇāmaḥ, yatra tu mohadveṣhāvaprashastarāgashcha tatrā‘shubh iti.. 131..
doṇhan poggalametto bhāvo kammattaṇan
dvayoḥ pudgalamātro bhāvaḥ karmatvan prāptaḥ.. 132..
[chāritramohanīyake hī] mand udayase honevāle jo vishuddha pariṇām vah
use avashya shubh athavā ashubh pariṇām hai. usamen, jahān̐ prashasta rāg tathā chittaprasād hai vahān̐ shubh
pariṇām hai aur jahān̐ moh, dveṣh tathā aprashasta rāg hai vahān̐ ashubh pariṇām hai.. 131..
pudgalamātra bhāv [karmatvan prāptaḥ] karmapaneko prāpta hote hain [arthāt jīvake puṇya–pāpabhāvake nimittase
sātā–asātāvedanīyādi pudgalamātra pariṇām vyavahārase jīvakā karma kahe jāte hain].
tenā nimitte paudgalik pariṇām karmapaṇun lahe. 132.
Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version
dravyapāpasya nimittamātratven kāraṇībhūtatvāttadāsravakṣhaṇādūrdhvan bhāvapāpam. pudgalasya
karturnishchayakarmatāmāpanno vishiṣhṭaprakr̥ititvapariṇāmo jīvashubhapariṇāmanimitto dravyapuṇyam. pudgalasya
karturnishchayakarmatāmāpanno vishiṣhṭaprakr̥ititvapariṇāmo jīvāshubhapariṇāmanimitto dravyapāpam. evan
vyavahāranishchayābhyāmātmano mūrtamamūrtañcha karma pragnāpitamiti.. 132..
[sātāvedanīyādi dravyapuṇyāsravakā jo prasaṅg banatā hai usamen jīvake shubhapariṇām nimittakāraṇ hain
isaliye ‘dravyapuṇyāsrav’ prasaṅgake pīchhe–pīchhe usake nimittabhūt shubhapariṇāmako bhī ‘bhāvapuṇya’ aisā
nām hai.] is prakār jīvarūp kartāke nishchayakarmabhūt ashubhapariṇām dravyapāpako nimittamātrarūpase
kāraṇabhūt hain isaliye ‘dravyapāpāsrav’ke prasaṅgakā anusaraṇ karake [–anulakṣha karake] ve
ashubhapariṇām ‘bhāvapāp’ haĩn.
nishchayakarmabhūt vishiṣhṭaprakr̥itirūp pariṇām [–asātāvedanīyādi khās prakr̥itirūp pariṇām] – ki
jinamen jīvake ashubhapariṇām nimitta hain ve–dravyapāp haĩn.
2. pudgal kartā hai aur vishiṣhṭaprakr̥itirūp pariṇām usakā nishchayakarma hai [arthāt nishchayase pudgal kartā haie aur
Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version
jīveṇ suhan dukkhan tamhā kammāṇi muttāṇi.. 133..rabadya
jīven sukhan duḥkhan tasmātkarmāṇi mūrtāni.. 133..
133..
asātāvedanīyādi] dravyapuṇyapāp vyavahārase jīvakā karma kahe jāte haĩn.. 132..
sukharūpase athavā duḥkharūpase [bhujyate] bhoge jāte hain, [tasmāt] isaliye [karmāṇi] karma [mūrtāni]
mūrta haĩn.
mūrta hai usī prakār karma mūrta hai, kyoṅki [mūṣhakaviṣhake phalakī bhān̐ti] mūrtake sambandha dvārā anubhavamen
ānevālā aisā mūrta usakā phal hai. [chūheke viṣhakā phal
jīv bhogave duḥkhe–sukhe, tethī karam te mūrta chhe. 133.
Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version
jīvo muttivirahido gāhadi te tehin uggahadi.. 134..
jīvo mūrtivirahito gāhati tāni tairavagāhyate.. 134..
ath nishchayanayenāmūrto jīvo‘nādimūrtakarmanimittarāgādipariṇāmasnigdhaḥ san vishiṣhṭatayā mūrtāni
133..
mūrtakarmoṅko avagāhatā hai aur [taiḥ avagāhyate] mūrtakarma jīvako avagāhate hain [arthāt donon
ekadūsaremen avagāh prāpta karate hain].
vah vah usake sāth, snigdhatvaguṇake vash [–apane snigdharūkṣhatvaparyāyake kāraṇ], bandhako prāpta
hotā hai. yah, mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth bandhaprakār hai.
ātmā amūrat ne karam anyonya avagāhan lahe. 134.
Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version
kathañchidbandho na virudhyate.. 134..
chittamhi ṇatthi kalusan puṇṇan jīvassa āsavadi.. 135..
chitte nāsti kāluṣhyan puṇyan jīvasyāsravati.. 135..
mūrtakarmoṅko vishiṣhṭarūpase avagāhatā hai [arthāt ek–dūsareko pariṇāmamen nimittamātra hon aise
sambandhavisheṣh sahit mūrtakarmoṅke kṣhetramen vyāpta hotā hai] aur us rāgādipariṇāmake nimittase jo
apane [gnānāvaraṇādi] pariṇāmako prāpta hote hain aise mūrtakarma bhī jīvako vishiṣhṭarūpase avagāhate hain
[arthāt jīvake pradeshoṅke sāth vishiṣhṭatāpūrvak ekakṣhetrāvagāhako prāpta hote hain]. yah, jīv aur
mūrtakarmakā anyonya–avagāhasvarūp bandhaprakār hai. is prakār
hai, [jīvasya] us jīvako [puṇyam āsravati] puṇya āsravit hotā hai.
manamān nahīn kāluṣhya chhe, tyān puṇya–āsrav hoy chhe. 135.
Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version
prashastarāgo‘nukampāpariṇatiḥ chittasyākaluṣhatvañcheti trayaḥ shubhā bhāvāḥ dravyapuṇyāsravasya
yogadvāreṇ pravishatān pudgalānān dravyapuṇyāsrav iti.. 135..
aṇugamaṇan pi gurūṇan pasattharāgo tti
anugamanamapi gurūṇān prashastarāg iti bruvanti.. 136..
praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke shubhakarmapariṇām [–shubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapuṇyāsrav haĩn.. 135..
iti bruvanti] vah ‘prashasta rāg’ kahalātā hai.
‘bhāvapuṇyāsrav’ aisā nām hai.
guruo taṇun anugaman–e pariṇām rāg prashastanā. 136.
Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version
ananta chatuṣhṭay sahit hue, ve arhanta kahalāte haĩn.
binā vaisā hī anuṣhṭhān–aise nishchayapañchāchārako tathā usake sādhak vyavahārapañchāchārako–ki jisakī vidhi
āchārādishāstrommen kahī hai usee–arthāt ubhay āchārako jo svayam ācharate hai aur dūsaroṅko usakā ācharaṇ
karāte hain, ve āchārya haĩn.
karate hain aur svayam bhāte [–anubhav karate ] hain, ve upādhyāy haĩn.
3. bhāvanāpradhān cheṣhṭā = bhāvapradhān pravr̥utti; shubhabhāvapradhān vyāpāra.
4. anugaman = anusaraṇ; āgnāṅkitapanā; anukūl vartana. [guruoṅke prati rasikabhāvase
Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version
sthūlalakṣhyatayā kevalabhaktipradhānasyāgnānino bhavati. uparitanabhūmikāyāmalabdhāspadasyāsthān–
rāganiṣhedhārthan tīvrarāgajvaravinodārthan vā kadāchijgnānino‘pi bhavatīti.. 136..
paḍivajjadi tan kivayā tassesā hodi
pratipadyate tan kr̥upayā tasyaiṣhā bhavatyanukampā.. 137..
karuṇāse vartatā hai, [tasya eṣhā anukampā bhavati] usakā vah bhāv anukampā hai.
bhūmikāmen viharate hue [–svayam nīchale guṇasthānommen vartatā ho tab], janmārṇavamen nimagna jagatake
2. asthānakā = ayogya sthānakā, ayogya viṣhayakī orakā ; ayogya padārthoṅkā avalamban lene vālā.
duḥkhit, tr̥uṣhit vā kṣhudhit dekhī duḥkh pāmī man viṣhe
karuṇāthī varte jeh, anukampā sahit te jīv chhe. 137.
Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version
kañchidudanyādiduḥkhaplutamavalokya karuṇayā tatpratichikīrṣhākulitachittatvamagnānino‘nu–kampā.
jīvassa kuṇadi khohan kaluso tti ya tan budhā
jīvasya karoti kṣhobhan kāluṣhyamiti cha tan budhā bruvanti.. 138..
krodhamānamāyālobhānān tīvrodaye chittasya kṣhobhaḥ kāluṣhyam. teṣhāmev mandodaye tasya
vr̥utterasamagravyāvartitopayogasyāvāntarabhūmikāsu kadāchit gnānino‘pi bhavatīti.. 138..
karate haiain, tab [tan] use [budhāḥ] gnānī [kāluṣhyam iti cha bruvanti] ‘kaluṣhatā’ kahate haĩn.
vyākul hokar anukampā karatā hai; gnānī to svātmabhāvanāko prāpta na karatā huā [arthāt nijātmāke
anubhavakī upalabdhi na hotī ho tab], saṅkleshake parityāg dvārā [–ashubh bhāvako chhoṛakar] yathāsambhav
pratikār karatā hai tathā use duḥkhī dekhakar visheṣh samveg aur vairāgyakī bhāvanā karatā hai.
jīvane kare je kṣhobh, tene kaluṣhatā gnānī kahe. 138.
Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version
paraparidāvapavādo pāvassa ya āsavan
paraparitāpāpavādaḥ pāpasya chāsravan karoti.. 139..
pramādabahulacharyāpariṇatiḥ, kāluṣhyapariṇatiḥ, viṣhayalaulyapariṇatiḥ, paraparitāpapariṇatiḥ,
ttadāsravakṣhaṇādūrdhvan bhāvapāpāsravaḥ. tannimitto‘shubhakarmapariṇāmo yogadvāreṇ pravishatān pudgalānān
dravyapāpāsrav iti.. 139..
vishiṣhṭa [–khās prakārakā] kṣhayopasham hone par, agnānīko hotī hai; kaṣhāyake udayakā anusaraṇ
karanevālī pariṇatimense upayogako
madhyam guṇasthānommen], kadāchit gnānīko bhī hotī hai.. 138..
bolanā–vah [pāpasya cha āsravan karoti] pāpakā āsrav karatā hai.
parake apavādarūp pariṇati–yah pān̐ch ashubh bhāv dravyapāpāsravako nimittamātrarūpase
paritāp ne apavād paranā, pāp–āsravane kare. 139.
Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version
ṇāṇan cha duppauttan moho pāvappadā
gnānan cha duḥprayuktan mohaḥ pāpapradā bhavanti.. 140..
kr̥iṣhṇanīlakāpotaleshyāstisraḥ, rāgadveṣhodayaprakarṣhādindriyādhīnatvam,
pudgaloṅke ashubhakarmapariṇām [–ashubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapāpāsrav haĩn.. 139..
kāryamen lagā huā gnān] [cha] aur [mohaḥ] moh–[pāpapradāḥ bhavanti] yah bhāv pāpaprad hai.
‘bhāvapāpāsrav’ aisā nām hai.
sañgnā, trileshyā, indrivashatā, ārtaraudra dhyān
Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version
prayuktan gnānam, sāmānyen darshan–chāritramohanīyodayopajanitāvivekarūpo mohaḥ, –eṣhaḥ
bhāvapāpāsravaprapañcho dravyapāpāsravaprapañchaprado bhavatīti.. 140..
jāvattāvattesin pihidan
aur sāmānyarūpase darshanachāritra mohanīyake udayase utpanna avivekarūp moh;– yah, bhāvapāpāsravakā
vistār dravyapāpāsravake vistārako pradān karanevālā hai [arthāt uparokta bhāvapāpāsravarūp anekavidh
bhāv vaise–vaise anekavidh dravyapāpāsravamen nimittabhūt hain].. 140..
2. udrek = bahulatā; adhikatā .
mārge rahī sañgnā–kaṣhāyo–indrino nigrah kare,
pāpāsaravanun chhidra tene teṭalun rūndhāy chhe. 141.
Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version
yāvattāvateṣhān pihitan pāpāsravachhidram.. 141..
dravyapāpāsravahetuḥ pūrvamuktaḥ. ih tannirodho bhāvapāpasamvaro dravyapāpasamvaraheturavadhāraṇīy iti..141..
ṇāsavadi
[pāpāsravachhidram] pāpāsravakā chhidra [teṣhām] unako [pihitam] bandha hotā hai.
pāpāsravadvārā bandha hotā hai.
nirodh]–bhāvapāpasamvar–dravya–pāpasamvarakā hetu avadhāranā [–samajhanā].. 141..
Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version
nāsravati shubhamashubhan samasukhaduḥkhasya bhikṣhoḥ.. 142..
moharāgadveṣhapariṇāmanirodho bhāvasamvaraḥ. tannimittaḥ shubhāshubhakarmapariṇāmanirodho yogadvāreṇ pravishatān
pudgalānān dravyasamvar iti.. 142..
sukhaduḥkhake prati samabhāvavāle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na āsravati]
āsravit nahīn hote.
bhāvasamvar hai, aur vah [moharāgadveṣharūp pariṇāmakā nirodh] jisakā nimitta hai aisā jo yogadvārā
praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke shubhāshubhakarmapariṇāmakā [shubhāshubhakarmarūp pariṇāmakā] nirodh so
dravyasamvar hai.. 142..
vikārarahit hai isaliye samasukhaduḥkh hai.]
Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version
samvaraṇan tassa tadā suhāsuhakadassa
samvaraṇan tasya tadā shubhāshubhakr̥utasya karmaṇaḥ.. 143..
svakāraṇābhāvātprasiddhayati. tadatra shubhāshubhapariṇāmanirodho bhāvapuṇyapāpasamvaro dravyapuṇyapāp–samvarasya
hetuḥ pradhāno‘vadhāraṇīy iti.. 143..
[tasya] use [shubhāshubhakr̥utasya karmaṇāḥ] shubhāshubhabhāvakr̥ut karmakā [samvaraṇam] samvar hotā hai.
dravyakarmakā [–shubhāshubhabhāv jisakā nimitta hotā hai aise dravyakarmakā], svakāraṇake abhāvake kāraṇ
samvar hotā hai. isaliye yahān̐ [is gāthāmen] shubhāshubh pariṇāmakā nirodh–bhāvapuṇyapāpasamvar–
dravyapuṇyapāpasamvarakā
nirodh nahīn hai. [ yahān̐ yah dhyān rakhane yogya hai ki dravyasamvarakā upādān kāraṇ– nishchay kāraṇ to pudgal
svayam hī hai.]
tyāre shubhāshubhakr̥ut karamano thāy samvar tehane. 143.
Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version
kammāṇan ṇijjaraṇan bahugāṇan
karmaṇān nirjaraṇan bahukānān karoti sa niyatam.. 144..
svādhyāyavyutsargadhyānabhedādantaraṅgaishcha bahuvidhairyashcheṣhṭate sa khalu
[bahukānām karmaṇām] anek karmoṅkī [nirjaraṇan karoti] nirjarā karatā hai.
samvar arthāt shubhāshubh pariṇāmakā nirodh, aur yog arthāt shuddhopayog; unase [–samvar aur
tathā kāyakleshādi bhedomvāle bahiraṅg tapon sahit aur prāyashchitta, vinay, vaiyāvr̥uttya, svādhyāy, vyutsarga
aur dhyān aise bhedomvāle antaraṅg tapon sahit–is prakār bahuvidh
usamen vartatā huā shuddhirūp ansh vah nishchay–tap hai aur
yathārtha tapakā sadbhāv hī nahīn hai, vahān̐ un shubh bhāvommen ārop kisakā kiyā jāve?]
je yog–samvarayukta jīv bahuvidh tapo sah pariṇame,
tene niyamathī nirjarā bahu karma kerī thāy chhe. 144.
Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version
bhāvanirjarā, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeshasaṅkṣhayaḥ samupāttakarmapudgalānān dravya–nirjareti.. 144..
kahā ki], karmake vīryakā [–karmakī shaktikā] shātan karanemen samartha aisā jo bahiraṅg aur antaraṅg
tapon dvārā vr̥uddhiko prāpta shuddhopayog so bhāvanirjarā haie aur usake prabhāvase [–vr̥uddhiko prāpta
shuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṅkā ekadesh saṅkṣhay so dravya nirjarā
hai.. 144..
muṇiūṇ jhādi ṇiyadan ṇāṇan so sandhuṇodi kammarayan.. 145..
gnātvā dhyāyati niyatan gnānan sa sandhunoti karmarajaḥ.. 145..
2. vr̥uddhiko prāpta = barḥā huā; ugra huā. [samvar aur shuddhopayogavāle jīvako jab ugra shuddhopayog hotā hai tab
hī hai. aisā karanevāleko, sahajadashāmen haṭh rahit jo anashanādi sambandhī bhāv vartate hain unamenn [shubhapanerūp
anshake sāth] ugra–shuddhirūp ansh hotā hai, jisase bahut karmoṅkī nirjarā hotī hai. [mithyādraṣhṭiko to
shuddhātmadravya bhāsit hī nahīn huā hain, isaliye use samvar nahīn hai, shuddhopayog nahīn hai, shuddhopayogakī vr̥uddhikī
to bāt hī kahān̐ rahī? isaliye use, sahaj dashā rahit–haṭhapūrvak–anashanādisambandhī shubhabhāv kadāchit bhale
hon tathāpi, mokṣhake hetubhūt nirjarā bilakul nahīn hotī.]]
3. saṅkṣhay = samyak prakārase kṣhaya.
Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version
tvenābhedāttadev gnānan svan svenāvichalitamanāssañchetayate sa khalu nitāntanissnehaḥ prahīṇ–
snehābhyaṅgapariṣhvaṅgashuddhasphaṭikastambhavat pūrvopāttan karmarajaḥ sandhunoti eten nirjarāmukhyatve hetutvan
dhyānasya dyotitamiti.. 145..
svaprayojan sādhanemen jisakā
usī
ātmāko jānakar [–anubhav karake] [gnānan niyatan dhyāyati] gnānako nishchalarūpase dhyātā hai, [saḥ]
vah [karmarajaḥ] karmarajako [sandhunoti] khirā detā hai.
2. man = mati; buddhi; bhāv; pariṇāma.
3. udyat honā = tatpar honā ; laganā; udyamavant honā ; muṛạnā; ḍhalanā.
4. guṇī aur guṇamen vastu–apekṣhāse abhed hai isaliye ātmā kaho yā gnān kaho–donon ek hī haĩn. upar jisakā
nijātmā dvārā nishchal pariṇati karake usakā sañchetan–samvedan–anubhavan karanā so dhyān hai.
jāṇī, sunishchaḷ gnān dhyāve, te karamaraj nirjare. 145.
Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version
tasya shubhāshubhadahano dhyānamayo jāyate agniḥ.. 146..
honese us vipākako [apanese bhinna aise achetan] karmommen sameṭakar, tadanusār pariṇatise upayogako
vyavr̥utta karake [–us vipākake anurūp pariṇamanamense upayogakā nivartan karake], mohī, rāgī aur
dveṣhī na honevāle aise us upayogako atyanta shuddha ātmāmen hī niṣhkamparūpase līn karatā
muhyantamarajyantamadviṣhantan chātyantashuddha evātmani niṣhkampan
use [shubhāshubhadahanaḥ] shubhāshubhako jalānevālī [dhyānamayaḥ agniḥ] dhyānamay agni [jāyate] pragaṭ
hotī hai.
pragaṭe shubhāshubh bāḷanāro dhyān–agni tehane. 146.
Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version
vyāpārayataḥ sakalashubhāshubhakarmendhanadahanasamarthatvāt agnikalpan paramapuruṣhārthasiddhayupāyabhūtan dhyānan
jāyate iti. tathā choktam–
sikkhiyavvan jan jaramaraṇan khayan kuṇaī’’.. 146..
nahīn
vahān̐ se chay kar [manuṣhyabhav prāpta karake] nirvāṇako prāpta karate haĩn.
1. bhānā = chintavan karanā; dhyānā; anubhav karanā.
2. vyāpār = pravr̥utti [svarūpavishrānta yogīko apane pūrvopārjit karmommen pravartan nahīn hai, kyoṅki vah mohanīyakarmake
vimukh kiyā hai.]
3. puruṣhārtha = puruṣhakā artha; puruṣhakā prayojan; ātmākā prayojan; ātmaprayojana. [paramapuruṣhārtha arthāt ātmākā
dhyān haie.]