Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
113..
jANa.nti rasa.n phAsa.n je te bei.ndiyA
jAnanti rasa.n sparsha.n ye te dvIndriyAH jIvAH.. 114..
jIvatvakA bhI nishchay kiyA jAtA hai; kyo.nki dono.nme.n buddhipUrvak vyApArakA
Agam, anumAn ityAdise nishchit kiyA jA sakatA hai.
nimittase apaneko ekendriy aur duHkhI karatA hai.. 113..
jAnate hai.n [te] ve–[dvIndriyAH jIvAH] dvIndriy jIv hai.n.
–je jANatA rasasparshane, te jIv dvI.ndriy jANavA. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
jANa.nti rasa.n phAsa.n ga.ndha.n tei.ndiyA jIvA.. 115..
jAnanti rasa.n sparsha.n ga.ndha.n trI.ndriyAH jIvAH.. 115..
honese sparsha aur rasako jAnanevAle yah [sha.nbUk Adi] jIv manarahit dvIndriy jIv hai.n.. 114..
jIvAH] ve trIndriy jIv hai.n.
Adi] jIv manarahit trIndriy jIv hai.n.. 115..
ras, ga.ndh tem ja sparsha jANe, jIv trIndriy teh Che. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
rUva.n rasa.n cha ga.ndha.n phAsa.n puN te vijANa.nti.. 116..
rUpa.n rasa.n cha ga.ndha.n sparsha.n punaste vijAnanti.. 116..
ete sparshanarasanaghrANachakShurindriyAvaraNakShayopashamAt shrotrendriyAvaraNodaye noindriyA–varaNodaye cha
[cha] aur [sparsha.n] sparshako [vijAnanti] vajAnate hai.n. [ve chaturindriy jIv hai.n.]
jAnanevAle yah [DA.Ns Adi] jIv manarahit chaturindriy jIv hai.n.. 116..
te jIv jANe sparshane, ras, ga.ndh tem ja rUpane. 116.
sparshAdi pa.nchak jANatA.n tirya.nch–nArak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
jalacharasthalacharakhacharA balinaH pa.nchendriyA jIvAH.. 117..
ath sparshanarasanaghrANachakShuHshrotrendriyAvaraNakShayopashamAt noindriyAvaraNodaye sati sparsha–
samanaskAshcha bhavanti. tatra devamanuShyanArakAH samanaskA ev, tirya.nch ubhayajAtIyA iti..117..
tiriyA bahuppayArA NeraiyA
tirya.nchaH bahuprakArAH nArakAH pR^ithivIbhedagatAH.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
khechar hote hai.n ve –[balinaH pa.nchendriyAH jIvAH] balavAn pa.nchendriy jIv hai.n.
manarahit pa.nchendriy jIv hai.n; katipay [pa.nchendriy jIv] to, unhe.n manake AvaraNakA bhI kShayopasham
honese, manasahit [pa.nchendriy jIv] hote hai.n.
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
devagatinAmno devAyuShashchodayAddevAH, te cha bhavanavAsivya.ntarajyotiShkavaimAnikanikAy–bhedAchchaturdhA.
manuShyagatinAmno manuShyAyuShashcha udayAnmanuShyAH. te karmabhogabhUmijabhedAt
chatuShpadAdibhedAdanekadhA. narakagatinAmno narakAyuShashcha udayAnnArakAH. te ratnasharkarAvAlukA–
pa~N.hkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmijabhedAtsaptadhA. tatra devamanuShyanArakAH pa.nchendriyA eva. tirya.nchastu
kechitpa.nchendriyAH, kechidek–dvi–tri–chaturindriyA apIti.. 118..
prakArake hai.n [punaH] aur [nArakAH pR^ithivIbhedagatAH] nArako.nke bhed unakI pR^ithviyo.nke bhed jitane hai.n.
upasa.nhAr kiyA gayA hai].
aise bhedo.nke kAraN do prakArake hai.n. tirya.nchagatinAm aur tirya.nchAyuke udayase tirya.nch hote hai.n; ve pR^ithvI,
sha.nbUk, jU.n, DA.Ns, jalachar, urag, pakShI, parisarpa, chatuShpAd [chaupAye] ityAdi bhedo.nke kAraN anek
prakArake hai.n. narakagatinAm aur narakAyuke udayase nArak hote hai.n; ve
mahAtamaHprabhAbhUmij aise bhedo.nke kAraN sAt prakArake hai.n.
2. ratnaprabhAbhUmij = ratnaprabhA nAmakI bhUmime.n [–pratham narakame.n] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
pAuNNa.nti ya aNNa.n gadimAussa.n salessavasA.. 119..
prApnuvanti chAnyA.n gatimAyuShka.n svaleshyAvashAt.. 119..
bhAvanAse rahit jIv jo chaturgatinAmakarma upArjit karate hai.n usake udayavash ve devAdi gatiyo.nme.n
utpanna hote hai.n.. 118..
AyuShka.n cha] anya gati aur AyuShya [prApnuvanti] prApta karate hai.n.
aisA darshAyA gayA hai.
tyA.n anya gati–AyuShya pAme jIv nijaleshyAvashe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
gatinAmAyuHkarmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi chiramanugamyamAnAH sa.nsara.ntyAtmAnamachetayamAnA jIvA
iti.. 119..
dehavihUNA siddhA bhavvA sa.nsAriNo abhavvA ya.. 120..
dehavihInAH siddhAH bhavyAH sa.nsAriNo.abhavyAshcha.. 120..
-----------------------------------------------------------------------------
kAraN hotI hai], isaliye usake uchit hI anya gati tathA anya AyuSh ve prApta karate hai.n. is
prakAr
rahate hai.n isaliye, AtmAko nahI.n chetanevAle jIv sa.nsaraN karate hai.n [arthAt AtmAkA anubhav nahI.n
karanevAle jIv sa.nsArame.n paribhramaN karate hai.n].
aur isaliye usake yogya hI anya gati–AyuSh prApta hotI hai] .. 119..
ne dehavirahit siddha Che; sa.nsArI bhavya–abhavya Che. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
svarUpopalambhashaktisadbhAvAsadbhAvAbhyA.n pAchyApAchyamudgavadabhidhIya.nt iti.. 120..
ja.n havadi tesu NANa.n jIvo tti ya ta.n parUve.nti.. 121..
yadbhavati teShu j~nAna.n jIv iti cha tatprarUpayanti.. 121..
vartanekI apekShAse sa.nsArI jIvo.nkA ek prakAr hone par bhI ve bhavya aur abhavya aise do prakArake hai.n.
‘
hai.n .. 120..
2. apAchya = nahI.n pakaneyogya; ra.ndhane–sIjhanekI yogyatA rahit; korA.
3. upalabdhi = prApti; anubhava.
Che temanAmA.n j~nAn je bas te ja jIv nirdiShTa Che. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
kAyAH jIvalakShaNabhUtachaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhava.ntIti. teShvev yatsvaparaparichChittirUpeN
prakAshamAna.n j~nAna.n tadev guNaguNinoH katha~nchidabhedAjjIvatven prarUpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahida.n vA bhu.njadi jIvo phala.n tesi.n.. 122..
karoti hitamahita.n vA bhu.nkte jIvaH phala.n tayoH.. 122..
vah jIv hai [iti cha prarUpayanti] aisI [j~nAnI] prarUpaNA karate hai.n.
yahA.N samajhAyA hai].
jAte hai.n. nishchayanayase uname.n sparshanAdi indriyA.N tathA pR^ithvI–Adi kAye.n, jIvake lakShaNabhUt
chaitanyasvabhAvake abhAvake kAraN, jIv nahI.n hai.n; unhI.nme.n jo svaparako j~naptirUpase prakAshamAn j~nAn hai
vahI, guN–guNIke katha.nchit abhedake kAraN, jIvarUpase prarUpit kiyA jAtA hai.. 121..
hit–ahit jIv kare ane hit–ahitanu.n phaL bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
chaitanyavivartarUpasa~N.hkalpaprabhavatvAtsa ev kartA, nAnyaH. shubhAshubhAkarmaphalabhUtAyA iShTAniShTa–
viShayopabhogakriyAyAshcha sukhaduHkhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iv sa ev kartA, nAnyaH.
etenAsAdhAraNakAryAnumeyatva.n pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti.. 122..
bhogatA hai.
usI prakAra. [chaitanyasvabhAvake kAraN jAnane aur dekhane kI kriyAkA jIv hI kartA hai; jahA.N jIv
hai vahA.N chAr arUpI achetan dravya bhI hai.n tathApi ve jis prakAr jAnane aur dekhane kI kriyAke
kartA nahI.n hai usI prakAr jIvake sAth sambandhame.n rahe hue karma–nokarmarUp pudgal bhI us kriyAke
kartA nahI.n hai.] chaitanyake vivartarUp [–parivartanarUp] sa.nkalpakI utpatti [jIvame.n] honeke kAraN,
sukhakI abhilAShArUp kriyAkA, duHkhake udvegarUp kriyAkA tathA svasa.nvedit hit–ahitakI
niShpattirUp kriyAkA [–apanese sa.nchetan kiye jAnevAle shubh–ashubh bhAvo.nko rachanerUp kriyAkA]
jIv hI kartA hai; anya nahI.n hai. shubhAshubh karmake phalabhUt
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
abhigachChadu ajjIva.n NANa.ntaridehi.n li.ngehi.n.. 123..
abhigachChatvajIva.n j~nAnA.ntaritairli~N.hgaiH.. 123..
hai yA unake phalako nahI.n bhogate; isaliye jo jAnatA hai aur dekhatA hai, sukhakI ichChA karatA hai,
duHkhase bhayabhIt hotA hai, shubh–ashubh bhAvo.nme.n pravartatA hai aur unake phalako bhogatA hai, vah, achetan
padArtho.nke sAth rahane par bhI sarva achetan padArtho.nkI kriyAo.nse bilakul vishiShTa prakArakI kriyAe.N
karanevAlA, ek vishiShTa padArtha hai. isaprakAr jIv nAmakA chaitanyasvabhAvI padArthavisheSh–ki jisakA
j~nAnI svaya.n spaShTa anubhav karate hai.n vah–apanI asAdhAraN kriyAo.n dvArA anumey bhI hai.. 122..
[ajIvam abhigachChatu] ajIv jAno.
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kadAchittadabhAvAchChuddhaishchaitanyavivartagranthirUpairbahubhiH paryAyaiH jIvamadhigachChet. adhigamya chaivamachaitanya–
svabhAvatvAt j~nAnAdarthA.ntarabhUtairitaH prapa.nchyamAnairli~N.hgairjIvasa.nbaddhamasa.nbaddha.n vA svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajIvamadhigachChediti.. 123..
2. prapa.nchit = vistArapUrvak kahI gaI.
3. moharAgadveShapariNatike kAraNA jIvako vishvarUpatA arthAt anekarUpatA prApta hotI hai.
4. granthi = gA.NTha. [jIvakI kadAchit ashuddha aur kadAchit shuddha aisI paryAye.n chaitanyavivartakI–chaitanyapariNamanakI–
5. j~nAnase arthA.nntarabhUt = j~nAnase anyavastubhUt; j~nAnase anya arthAt ja.D. [ajIvakA svabhAv achaitanya honeke
6. jIvake sAth sambaddha yA jIv sAth asambaddha aise ajIvako jAnanekA prayojan yah hai ki samasta ajIv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
tesi.n achedaNatta.n bhaNida.n jIvassa
teShAmachetanatva.n bhaNita.n jIvasya chetanatA.. 124..
diti.. 124..
jassa Na vijjadi Nichcha.n
achetanapanA kahA hai, [jIvasya chetanatA] jIvako chetanatA kahI hai.
hI chetanatvasAmAnya hai.. 124..
temA.n achetanatA kahI, chetanapaNu.n kahyu.n jIvamA.n. 124.
sukhaduHkhasa.nchetan, ahitanI bhIti, udyam hit viShe
jene kadI hotA.n nathI, tene ajIv shramaNo kahe. 125.
yasya na vidyate nitya.n ta.n shramaNA bruvantyajIvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
sukhaduHkhaj~nAnasya hitaparikarmaNo.ahitabhIrutvasya cheti chaitanyavisheShANA.n nityamanupalabdher–
[shramaNAH] shramaN [ajIvam bruvanti] ajIv kahate hai.n.
nishchit hotA hai ki] AkAshAdi ajIvo.nko chaitanyasAmAnya vidyamAn nahI.n hai.
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhIti–yah chetanatvavisheSh kabhI dekhe nahI.n jAte; isaliye
nishchit hotA hai ki AkAshAdiko chetanatvasAmAnya bhI nahI.n hai, arthAt achetanatvasAmAnya hI hai..
125..
nishchayaratnatrayapariNat paramAtmadravyako hit samajhate hai.n aur AkulatAke utpAdak aise duHkhako tathA usake
kAraNabhUt mithyAtvarAgAdipariNat Atmadravyako ahit samajhate hai.n.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
arasamarUvamaga.ndha.n
pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNAH paryAyAshcha bahavaH.. 126..
arasamarUpamaga.ndhamavyakta.n chetanAguNamashabdam.
jAnIhyali~N.hgagrahaNa.n jIvamanirdiShTasa.nsthAnam.. 127..
jo bahu guN aur paryAye.n hai.n, [pudgaladravyaprabhavAH bhavanti] ve pudgaladravyaniShpanna hai.
kahA aisA hai], [chetanAguNam] chetanAguNavAlA hai aur [ali~N.hgagrahaNam] indriyo.nke dvArA agrAhya hai,
[jIva.n jAnIhi] use jIv jAno.
bhinna svarUpakA yah kathan hai].
te bahu guNo ne paryayo pudgaladaravaniShpanna Che. 126.
je chetanAguN, arasarUp,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
nirdiShTasa.nsthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyaiH pariNatatvAchcha nendriyagrahaNayogya.n, tachchetanA–
guNatvAt rUpibhyo.arUpibhyashchAjIvebhyo vishiShTa.n jIvadravyam. evamih jIvAjIvayorvAstavo bhedaH
samyagj~nAninA.n mArgaprasiddhayartha.n pratipAdit iti.. 126–127..
indriyagrahaNayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varNaguN rahit honeke
kAraN, ashabda honeke kAraN, anirdiShTasa.nsthAn honeke kAraN tathA
ajIvo.nse
muktikA mArga prApta karAneke hetu yahA.N ja.D.h.h pudgaladravyake aur chetan jIvadravyake vItarAgasarvaj~nakathit
lakShaN kahe gae. jo jIv un lakShaNo.nko jAnakar, apaneko ek svataHsiddha svata.ntra dravyarUpase
pahichAnakar, bhedavij~nAnI anubhavI hotA hai, vah nijAtmadravyame.n lIn hokar mokShamArgako sAdhakar
shAshvat nirAkul sukhakA bhoktA hotA hai.] 126–127..
2. avyaktatvAdi = avyaktatva Adi; aprakaTatva Adie.
3. vishiShTa = bhinna; vilakShaN; khAs prakArakA.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
pariNAmAdo kamma.n kammAdo hodi gadisu
pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiShu gatiH.. 128..
gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAya.nte.
taistu viShayagrahaNa.n tato rAgo vA dveSho vA.. 129..
jAyate jIvasyaiva.n bhAvaH sa.nsArachakravAle.
iti jinavarairbhaNito.anAdinidhanaH sanidhano vA.. 130..
gatiprAptane tan thAy, tanathI i.ndriyo vaLI thAy Che,
enAthI viShay grahAy, rAgadveSh tethI thAy Che. 129.
e rIt bhAv anAdinidhan anAdisA.nt thayA kare
sa.nsArachakra viShe jIvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmaka.n karma. karmaNo nArakAdigatiShu gatiH. gatyadhigamanA–ddehaH.
pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmaka.n karma. karmaNaH punarnArakAdigatiShu gatiH. gatyadhigamanAtpunardehaH.
dehAtpunarindriyANi. indriyebhyaH punarviShayagrahaNam. viShayagrahaNAtpunA rAgadveShau. rAgadveShAbhyA.n punarapi
snigdhaH pariNAmaH. evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgal–pariNAmAtmaka.n karmajAla.n sa.nsArachakre
jIvasyAnAdyanidhana.n anAdisanidhana.n vA chakravatparivartate. tadatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo
jIvapariNAmanimittaH pudgalapariNAmashcha vakShyamAN–padArthabIjatven sa.npradhAraNIy iti.. 128–130..
karma] pariNAmase karma aur [karmaNaH] karmase [gatiShu gatiH bhavati] gatiyo.nme.n gaman hotA hai.
viShayagrahaNase rAg athavA dveSh hotA hai.
aisA jinavaro.nne kahA hai.
indriyA.N, indriyo.nse viShayagrahaN, viShayagrahaNase rAgadveSh, rAgadveShase phir snigdha pariNAm, pariNAmase phir
pudgalapariNAmAtmak karma, karmase phir narakAdi gatiyo.nme.n gaman, gatikI prAptise phir deh, dehase
phir indriyA.N, indriyo.nse phir viShayagrahaN, viShayagrahaNase phir rAgadveSh, rAgadveShase phir punaH snigdha
pariNAma. is prakAr yah anyonya
punaH hote rahate hai.n.
jIvako anAdi–sAnta hote hai.n.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
padArtho.nke bIjarUp avadhAranA.
sa.nsArakA kAraN Asrav aur bandha do hai.n [athavA vistArapUrvak kahe to puNya, pAp, Asrav aur bandha
chAr hai.n] aur unakA kAraN mithyAdarshan–j~nAn–chAritra hai. sukh vah upAdey tattva hai, usakA kAraN
mokSha hai, mokShakA kAraN sa.nvar aur nirjarA hai aur unakA kAraN samyagdarshan–j~nAn–chAritra hai. yah
prayojanabhUt bAt bhavya jIvo.nko pragaTarUpase darshAneke hetu puNyAdi
dvArA, bhaviShyakAlame.n pApakA anubandha karanevAle puNyapadArthakA bhI kartA hotA hai. jo j~nAnI jIv hai vah,
nirvikAr–AtmatattvaviShayak ruchi, tadviShayak j~napti aur tadviShayak nishchal anubhUtirUp abhedaratnatrayapariNAm
dvArA, sa.nvar–nirjarA–mokShapadArtho.nkA kartA hotA hai; aur jIv jab pUrvokta nishchayaratnatrayame.n sthir nahI.n rah
sakatA tab nirdoShaparamAtmasvarUp arha.nt–siddho.nkI tathA unakA [nirdoSh paramAtmAkA] ArAdhan karanevAle
AchArya–upAdhyAy–sAdhuo.nkI nirbhar asAdhAraN bhaktirUp aisA jo sa.nsAravichChedake kAraNabhUt, paramparAse
muktikAraNabhUt, tIrtha.nkaraprakR^iti Adi puNyakA anubandha karanevAlA vishiShTa puNya use anIhitavR^ittise nidAnarahit
pariNAmase karatA hai. is prakAr aj~nAnI jIv pApAdi chAr padArtho.nkA kartA hai aur j~nAnI sa.nvarAdi tIn
padArtho.nkA kartA haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
vidyate tasya shubho vA ashubho vA bhavati pariNAmaH.. 131..
ashubh [pariNAmaH] pariNAm [bhavati] hai.
hotA hai tab usake sAth anichChitavR^ittise vartate hue vishiShTa puNyame.n sa.nsAravichChedake kAraNapanekA Arop kiyA
jAtA hai. vah Arop bhI vAstavik kAraNake–samyagdarshanAdike –astitvame.n hI ho sakatA hai.]
te jIvane shubh vA ashubh pariNAmano sadbhAv Che. 131.