Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 173 ; Shlok: 8 ; End.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 15 of 15

 

Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

252
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dvividhaṁ kil tātparyam–sūtratātparyaṁ śāstratātparyañceti. tatra sūtratātparyaṁ pratisūtramev pratipāditam.
śāstratātparyaṁ tvidaṁ pratipādyate. asya khalu pārameśvarasya śāstrasya, sakalapuruṣārtha–
sārabhūtamokṣatattvapratipattihetoḥ pañcāstikāyaṣaḍdravyasvarūpapratipādanenopadarśitasamastavastusva–
bhāvasya, navapadārthaprapañcasūcanāviṣkr̥tabandhamokṣasaṁbandhibandhamokṣāyatanabandhamokṣavikalpasya, samyagā–
veditaniścayavyavahārarūpamokṣamārgasya, sākṣanmokṣakāraṇabhūtaparamavītarāgatvaviśrāntasamastahr̥dayasya,
paramārthato vītarāgatvamev tātparyamiti. tadidaṁ vītarāgatvaṁ vyavahāraniścayāvirodhenaivānugamyamānaṁ
bhavati samīhitasiddhaye
sarva
ṣaḍdravyake svarūpake pratipādan dvārā samasta vastukā svabhāv darśāyā gayā hai, nav padārthake vistr̥t
kathan dvārā jisameṁ bandha–mokṣake sambandhī [svāmī], bandha–mokṣake āyatan [sthān] aur bandha–
mokṣake vikalpa [bhed] pragaṭ kie gae haiṁ, niścay–vyavahārarūp mokṣamārgakā jisameṁ samyak nirūpaṇ
kiyā gayā hai tathā sākṣāt mokṣake kāraṇabhūt paramavītarāgapanemeṁ jisakā samasta hr̥day sthit hai–aise
is sacamuc
3pārameśvar śāstrakā, paramārthase vītarāgapanā hī tātparya hai.
so is vītarāgapanekā vyavahār–niścayake virodh dvārā hī anusaraṇ kiyā jāe to iṣṭasiddhi
hotī hai, parantu anyathā nahīṁ [arthāt vyavahār aur niścayakī susaṁgatatā rahe is prakār
vītarāgapanekā anusaraṇ kiyā jāe tabhī icchitakī siddhi hotī hai,
2. puruṣārtha = puruṣ–artha; puruṣ–prayojana. [puruṣārthake cār vibhāg kie jāte haiṁḥ dharma, artha, kām aur mokṣa;
parantu sarva puruṣ–arthoṁmeṁ mokṣa hī sārabhūt [tāttvik] puruṣ–artha hai.]
-----------------------------------------------------------------------------
tātparya dvividh hotā haiḥ 1sūtratātparya aur śāstratātparya. usameṁ, sūtratātparya pratyek sūtrameṁ
[pratyek gāthāmeṁ] pratipādit kiyā gayā hai ; aur śāstratātparya ab pratipādit kiyā jātā haiḥ–
2puruṣārthoṁmeṁ sārabhūt aise mokṣatattvakā pratipādan karaneke liye jisameṁ paṁcāstikāy aur
4a
-------------------------------------------------------------------------
1. pratyek gāthāsūtrakā tātparya so sūtratātparya hai aur sampūrṇa śāstrakā tātparya soe śāstratātparya hai.

3. pārameśvar = parameśvarake; jinabhagavānake; bhāgavat; daivī; pavitra.
4. chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ muniyogya śuddhapariṇatikā nirantar honā tathā mahāvratādisambandhī śubhabhāvoṁkā yathāyogyarūpase
honā vah niścay–vyavahārake avirodhakā [sumelakā] udāharaṇ rhai. pān̐cave guṇasthānameṁ us guṇasthānake yogya
śuddhapariṇati nirantar honā tathā deśavratādisambandhī śubhabhāvoṁkā yathāyogyarūpase honā vah bhī niścay–vyavahārake
avirodhakā udāharaṇ hai.

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
253
na punaranyathā. vyavahāranayen bhinnasādhyasādhanabhāvamavalambyānādibhedavāsitabuddhayaḥ sukhenaivāvatar–nti
tīrthaṁ prāthamikāḥ. tathā hīdaṁ śraddheyamidamaśraddheyamayaṁ śraddhātedaṁ śraddhānamidaṁ jñeyamidamajñeyamayaṁ jñātedaṁ
jñānamidaṁ caraṇīyamidamacaraṇīyamayaṁ caritedaṁ caraṇamiti kartavyākartavyakartr̥karmavibhā–
gāvalokanollasitapeśalotsāhāḥ śanaiḥśanairmohamallamunmūlayantaḥ, kadācidajñānānmadapramādatantratayā
śithilitātmādhikārasyātmano
-----------------------------------------------------------------------------

anya prakārase nahīṁ hotī].
[uparokta bāt viśeṣ samajhāī jātī haiḥ–]
anādi kālase bhedavāsit buddhi honeke kāraṇ prāthamik jīv vyavahāranayase
1bhinnasādhyasādhanabhāvakā avalamban lekar 2sukhase tīrthakā prārambha karate haiṁ [arthāt sugamatāse
mokṣamārgakī prārambhabhūmikākā sevan karate haiṁ]. jaise ki ‘[1] yah śraddhey [śraddhā karaneyogya] hai,
[2] yah aśraddhey hai, [3] yah śraddhā karanevālā hai aur [4] yah śraddhān hai; [1] yah jñey
[jānaneyogya] hai, [2] yah ajñey hai, [3] yah jñātā hai aur [4] yah jñān haie; [1] yah
ācaraṇīy [ācaraṇ karaneyogya] hai, [2] yah anācaraṇīy hai, [3] yah ācaraṇ karanevālā hai
aur [4] yah ācaraṇ hai;’–is prakār [1] kartavya [karaneyogya], [2] akartavya, [3] kartā aur
[4] karmarūp vibhāgoṁke avalokan dvārā jinheṁ komal utsāh ullasit hotā hai aise ve [prāthamik
jīv] dhīre–dhīre mohamallako [rāgādiko] ukhāṛate jāte haiṁ; kadācit ajñānake kāraṇ [sva–
saṁvedanajñānake abhāvake kāraṇ] mad [kaṣāy] aur pramādake vaś honese apanā ātma–adhikār
-------------------------------------------------------------------------
1. mokṣamārgaprāpta jñānī jīvoṁko prāthamik bhūmikāmeṁ, sādhya to paripūrṇa śuddhatārūpase pariṇat ātmā hai aur usakā
sādhan vyavahāranayase [āṁśik śuddhike sāth–sāth rahanevāle] bhedaratnatrayarūp parāvalambī vikalpa kahe jāte hai.
is prakār un jīvoṁko vyavahāranayase sādhya aur sādhan bhinna prakārake kahe gae haiṁ. [niścayanayase sādhya aur
sādhan abhinna hote haiṁ.]
2. sukhase = sugamatāse; sahajarūpase; kaṭhināī binā. [jinhoṁne dravyārthikanayake viṣayabhūt śuddhātmasvarūpake
śraddhānādi kie haiṁ aise samyagjñānī jīvoṁko tīrthasevanakī prāthamik daśāmeṁ [–mokṣamārgasevanakī prāraṁbhik
bhūmikāmeṁ] āṁśik śuddhike sāth–sāth śraddhānajñānacāritra sambandhī parāvalambī vikalpa [bhedaratnatray] hote haiṁ,
kyoṁki anādi kālase jīvoṁko jo bhedavāsanāse vāsit pariṇati calī ā rahī hai usakā turanta hī sarvathā
nāś honā kaṭhin hai.]

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

254
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
nyāyyapathapravartanāy prayuktapracaṇḍadaṇḍanītayaḥ, punaḥ punaḥ doṣānusāreṇ dattaprāyaścittāḥ santa–todyatāḥ
santo‘th tasyaivātmano bhinnaviṣayaśraddhānajñānacāritrairadhiropyamāṇasaṁskārasya bhinnasādhya–sādhanabhāvasya
rajakaśilātalasphālyamānavimalasalilāplutavihitoṣapariṣvaṅgamalinavāsas iv
manāṅmanāgviśuddhimadhigamya niścayanayasya bhinnasādhyasādhanabhāvābhāvāddarśanajñānacāritrasamāhitatva–rūpe
viśrāntasakalakriyākāṇḍāḍambaranistaraṅgaparamacaitanyaśālini nirbharānandamālini bhagavatyā–tmani
viśrāntimāsūtrayantaḥ krameṇ samupajāt samarasībhāvāḥ paramavītarāgabhāvamadhigamya,
sākṣānmokṣamanubhavantīti..
-----------------------------------------------------------------------------
[ātmāmeṁ adhikār] śithil ho jānepar apaneko nyāyamārgameṁ pravartit karaneke lie ve pracaṇḍa
daṇḍanītikā prayog karate haiṁ; punaḥpunaḥ [apane ātmāko] doṣānusār prāyaścitta dete hue ve satat
udyamavanta vartate haiṁ; aur bhinnaviṣayavāle śraddhān–jñān–cāritrake dvārā [–ātmāse bhinna jisake viṣay
haiṁ aise bhedaratnatray dvārā] jisameṁ saṁskār āropit hote jāte haiṁ aise bhinnasādhyasādhanabhāvavāle apane
ātmāmeṁ –dhobī dvārā śilākī satah par pachāṛe jānevāle, nirmal jal dvārā bhigoe jānevāle aur
kṣār [sābun] lagāe jānevāle malin vastrakī bhān̐ti–thoṛī–thoṛī viśuddhi prāpta karake, usī apane
ātmāko niścayanayase bhinnasādhyasādhanabhāvake abhāvake kāraṇ, darśanajñānacāritrakā samāhitapanā
[abhedapanā] jisakā rūp hai, sakal kriyākāṇḍake āḍambarakī nivr̥ttike kāraṇ [–abhāvake kāraṇ]
jo nistaraṁg paramacaitanyaśālī hai tathā jo nirbhar ānandase samr̥ddha hai aise bhagavān ātmāmeṁ viśrāṁti
racate hue [arthāt darśanajñānacāritrake aikayasvarūp, nirvikalpa paramacaitanyaśālī hai tathā bharapūr
ānandayukta aise bhagavān ātmāmeṁ apaneko sthir karate hue], kramaśaḥ samarasībhāv samutpanna hotā
jātā hai isalie param vītarāgabhāvako prāpta karake sākṣāt mokṣakā anubhav karate haiṁ.
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. vyavahār–śraddhānajñānacāritrake viṣay ātmāse bhinna haiṁ; kyoṁki vyavahāraśraddhānakā viṣay nav padārtha hai,
vyavahārajñānakā viṣay aṁg–pūrva hai aur vyavahāracāritrakā viṣay ācārādisūtrakathit muni–ācār hai.
2. jis prakār dhobī pāṣāṇaśilā, pānī aur sābun dvārā malin vastrakī śuddhi karatā jātā hai, usī pakār
prākpadavīsthit jñānī jīv bhedaratnatray dvārā apane ātmāmeṁ saṁskārako āropaṇ karake usakī thoṛī–thoṛī
śuddhi karatā jātā hai aisā vyavahāranase kahā jātā hai. paramārtha aisā hai ki us bhedaratnatrayavāle jñānī jīvako
śubh bhāvoṁke sāth jo śuddhātmasvarūpakā āṁśik ālamban vartatā hai vahī ugra hote–hote viśeṣ śuddhi karatā
jātā hai. isalie vāstavameṁ to, śuddhātmasvarūkāṁ ālamban karanā hī śuddhi pragaṭ karanekā sādhan hai aur us
ālambanakī ugratā karanā hī śuddhikī vr̥ddhi karanekā sādhan hai. sāth rahe hue śubhabhāvoṁko śuddhikī vr̥ddhikā
sādhan kahanā vah to mātra upacārakathan hai. śuddhikī vr̥ddhike upacaritasādhanapanekā ārop bhī usī jīvake
śubhabhāvoṁmeṁ ā sakatā hai ki jis jīvane śuddhikī vr̥ddhikā yathārtha sādhan [–śuddhātmasvarūpakā yathocit
ālamban] pragaṭ kiyā ho.

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
255
ath ye tu kevalavyavahārāvalambinaste khalu bhinnasādhyasādhanabhāvāvalokanenā‘navarataṁ nitarāṁ
khidyamānā muhurmuhurdharmādiśraddhānarūpādhyavasāyānusyūtacetasaḥ prabhūtaśrutasaṁskārādhiropitavi–
citravikalpajālakalmāṣitacaitanyavr̥ttayaḥ, samastayativr̥ttasamudāyarūpatapaḥpravr̥ttirūpakarmakāṇḍoḍḍam–
rācalitāḥ, kadācitkiñcidrocamānāḥ, kadācit kiñcidvikalpayantaḥ, kadācitkiñcidācarantaḥ,
darśanācaraṇāy kadācitpraśāmyantaḥ, kadācitsaṁvijamānāḥ, kadācidanukampamānāḥ, kadācidā–
stikyamudvahantaḥ, śaṅkākāṅkṣāvicikitsāmūḍhadraṣṭitānāṁ vyutthāpananirodhāy nityabaddhaparikarāḥ,
upabr̥ṁhaṇ sthitikaraṇavātsalyaprabhāvanāṁ bhāvayamānā
-----------------------------------------------------------------------------
[ab kevalavyavahārāvalambī (ajñānī) jīvoṁṁko pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–]
parantu jo kevavyavahārāvalambī [mātra vyavahārakā avalamban karanevāle] haiṁ ve vāstavameṁ
bhinnasādhyasādhanabhāvake avalokan dvārā nirantar atyanta khed pāte hue, [1] punaḥpunaḥ dharmādike
śraddhānarūp adhyavasānameṁ unakā citta lagatā rahanese, [2] bahut śrutake [dravyaśrutake] saṁskāroṁse
ūṭhane vāle vicitra [anek prakārake] vikalpoṁke jāl dvārā unakī caitanyavr̥tti citra–vicitra hotī hai
isalie aur [3] samasta yati–ācārake samudāyarūp tapameṁ pravartanarūp karmakāṇḍakī dhamālameṁ ve
acalit rahate haiṁ isalie, [1] kabhī kisīko [kisī viṣayakī] ruci karate haiṁ, [2] kabhī
kisīke [ kisī viṣayake] vikalpa karate haiṁ aur [3] kabhī kuch ācaraṇ karate haiṁ; darśanācaraṇ ke
lie–ve kadācit praśamit hote hai, kadācit saṁvegako prāpta hote hai, kadācit anukaṁpit hote hai,
kadācit āstikayako dhāraṇ karate haiṁ, śaṁkā, kāṁkṣā, vicikitsā aur mūḍhadraṣṭitāke utthānako
rokaneke lie nitya kaṭibaddha rahate haiṁ, upabr̥ṁhaṇ, sthiti– karaṇ, vātsalya aur prabhāvanāko bhāte
1
-------------------------------------------------------------------------
1. vāstavameṁ sādhya aur sādhan abhinna hote haiṁ. jahān̐ sādhya aur sādhan bhinna kahe jāyeṁ vahān̐ ‘yah satyārtha
nirūpaṇ nahīṁ hai kintu vyavahāranay dvārā upacarit nirūpaṇ kiyā hai ’ –aisā samajhanā cāhiye.
kevalavyavahārāvalambī jīv is bātakī gaharāīse śraddhā na karate hue arthāt ‘vāstavameṁ śubhabhāvarūp sādhanase hī
śuddhabhāvarūp sādhya prāpta hogā’ aisī śraddhākā gaharāīse sevan karate hue nirantar atyanta khed prāpta karate haiṁ.
[viśeṣake lie 230 veṁ pr̥ṣṭhakā pān̐cavān̐ aur 231 veṁ pr̥ṣṭhakā tīsarā tathā cauthā pad ṭippaṇ dekheṁ.]

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

256
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
vāraṁvāramabhivardhitotsāhā, jñānācaraṇāy svādhyāy–kālamavalokayanto, bahudhā vinayaṁ prapañcayantaḥ,
pravihitadurdharopadhānāḥ, suṣṭhu bahumānamātanvanto, nihnavāpattiṁ nitarāṁ nivārayanto‘rthavyañjanatadubhayaśuddhau
nitāntasāvadhānāḥ, cāritrācaraṇāy hiṁsānr̥tasteyābrahmaparigrahasamastaviratirūpeṣu pañcamahāvrateṣu
tanniṣṭhavr̥ttayaḥ, samyagyoganigrahalakṣaṇāsu
guptiṣu nivāntaṁ gr̥hītodyogā
īryābhāṣaiṣaṇādānanikṣepotsargarūpāsu samitiṣvatyantaniveśitaprayatnāḥ,
tapaācaraṇāyānaśanāvamaudaryavr̥ttiparisaṁkhyānarasaparityāgaviviktaśayyāsanakāyakl̥eśeṣvabhīkṣṇamutsah–
mānāḥ, prāyaścittavinayavaiyāvr̥ttyavyutsargasvādhyāyadhyānaparikarāṁkuśitasvāntā, vīryācaraṇāy karma–kāṇḍe
sarvaśaktayā vyāpriyamāṇāḥ, karmacetanāpradhānatvāddūranivāritā‘śubhakarmapravr̥ttayo‘pi samupātta–
śubhakarmapravr̥ttayaḥ, sakalakriyākāṇḍāḍambarottīrṇadarśanajñānacāritraikyapariṇatirūpāṁ jñān cetanāṁ
-----------------------------------------------------------------------------
hue bārambār utsāhako barḥāte haiṁ; jñānācaraṇake liye–svādhyāyakālakā avalokan karate haiṁ, bahu
prakārase vinayakā vistār karate haiṁ, durdhar upadhān karate haiṁ, bhalī bhān̐ti bahumānako prasārit karate haiṁ,
nihnavadoṣako atyanta nivārate haiṁ, artha, vyaṁjan aur tadubhayakī śuddhimeṁ atyanta sāvadhān rahate haiṁ;
cāritrācaraṇake liye–hiṁsā, asatya, stey, abrahma aur parigrahakī sarvaviratirūp paṁcamahāvratoṁmeṁ
tallīn vr̥ttivāle rahate haiṁ, samyak yoganigrah jisakā lakṣaṇ hai [–yogakā barābar nirodh karanā
jinakā lakṣaṇ hai] aisī guptiyoṁmeṁ atyanta udyog rakhate haiṁ, īryā, bhāṣā, eṣaṇā, ādānanikṣep aur
utsargarūp samitiyoṁmeṁ prayatnako atyanta joṛate haiṁ; tapācaraṇ ke liyee–anaśan, avamaudarya,
vr̥ttiparisaṁkhyān, rasaparityāg, viviktaśayyāsan aur kāyakleśameṁ satat utsāhit rahate haiṁ, prāyaścitta,
vinay, vaiyāvr̥ttya, vyutsarga, svādhyāy aur dhyānarūp parikar dvārā nij aṁtaḥkaraṇako aṁkuśit rakhate
haiṁ; vīryācaraṇake liye–karmakāṁḍameṁ sarva śakti dvārā vyāpr̥t rahate haiṁ; aisā karate hue,
karmacetanāpradhānapaneke kāraṇ – yadyapi aśubhakarmapravr̥ttikā unhoṁne atyanta nivāraṇ kiyā hai tathāpi–
śubhakarmapravr̥ttiko jinhoṁne barābar grahaṇ kiyā hai aise ve, sakal kriyākāṇḍake āḍambarase pār utarī
huī darśanajñānacāritrakī aikayapariṇatirūp jñānacetanāko kiṁcit bhī utpanna nahīṁ karate hue,
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. tadubhay = un donoṁ [arthāt artha tathā vyaṁjan donoṁ]

2. parikar = samūh; sāmagrī.

3. vyāpr̥t = ruke; gun̐the; maśagūl; magna.

Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
257
manāgapyasaṁbhāvayantaḥ prabhūtapuṇyabhāramantharitacittavr̥ttayaḥ, suralokādikl̥eśaprāptiparamparayā suciraṁ
saṁsārasāgare bhramantīti. uktañca–‘‘caraṇakaraṇappahāṇā sasamayaparamatthamukkavāvārā. caraṇakaraṇassa sāraṁ
ṇicchayasuddhaṁ ṇa jāṇaṁti’’..
ye‘tra kevalaniścayāvalambinaḥ sakalakriyākarmakāṇḍāḍambaraviraktabuddhayo‘rdhamīlit–
-----------------------------------------------------------------------------
bahut puṇyake bhārase maṁthar huī cittavr̥ttivāle vartate hue, devalokādike kleśakī prāptikī paramparā dvārā
dīrgha kālatak saṁsārasāgarameṁ bhramaṇ karate haiṁ. kahā bhī hai ki – caraṇakaraṇappahāṇā
sasamayaparamatthamukkāvāvārā. caraṇakaraṇassa sāraṁ ṇicchayasuddhaṁ ṇa jāṇaṁti.. [arthāt jo
caraṇapariṇāmapradhān hai aur svasamayarūp paramārthameṁ vyāpārarahit haiṁ, ve caraṇapariṇāmakā sār jo
niścayaśuddha [ātmā] use nahīṁ jānate.]
1
2
3
[ab kevalaniścayāvalambī [ajñānī] jīvoṁkā pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–]
ab, jo kevalaniścayāvalambī haiṁ, sakal kriyākarmakāṇḍake āḍambarameṁ virakta buddhivāle vartate
-------------------------------------------------------------------------
1. maṁthar = maṁd; jaṛ; susta.

2. is gāthākī saṁskr̥t chāyā is prakār haiḥ caraṇakaraṇapradhānāḥ svasamayaparamārthamuktavyāpārāḥ. caraṇakaraṇasya sāraṁ
niścayaśuddhaṁ na jānanti..

3. śrī jayasenācāryadevakr̥t tātparyavr̥tti–ṭīkāmeṁ vyavahār–ekāntakā nimnānusār spaṣṭīkaraṇ kiyā gayā haiḥ–
jo koī jīv viśuddhajñānadarśanasvabhāvavāle śuddhātmatattvake samyakśraddhān–jñān–anuṣṭhānarūp niścayamokṣamārgase
nirapekṣa kevalaśubhānuṣṭhānarūp vyavahāranayako hī mokṣamārga mānate haiṁ, ve usake dvārā devalokādike kleśakī
paramparā prāpta karate hue saṁsārameṁ paribhramaṇ karate haiṁḥ kintu yadi śuddhātmānubhūtilakṣaṇ niścayamokṣamārgako māne
aur niścayamokṣamārgakā anuṣṭhān karanekī śaktike abhāvake kāraṇ niścayasādhak śubhānuṣṭhān kareṁ, to ve sarāg
samyagdraṣṭi haiṁ aur paramparāse mokṣa prāpta karate haiṁ. –is prakār vyavahār–ekāntake nirākaraṇakī mukhyatāse do
vākya kahe gaye.
[yahān̐ jo ‘sarāg samyagdraṣṭi’ jīv kahe un jīvoṁko samyagdarśan to yathārtha hī pragaṭ huā hai
parantu cāritra–apekṣāse unheṁ mukhyataḥ rāg vidyamān honese ‘sarāg samyagdraṣṭi’ kahā hai aisā samajhanā.
aur unheṁ jo śubh anuṣṭhān hai vah mātra upacārase hī ‘niścayasādhak [niścayake sādhanabhūt]’ kahā gayā
hai aisā samajhanā.

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

258
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
vilocanapuṭāḥ kimapi svabuddhayāvalokya yathāsukhamāsate, te khalvavadhīritabhinnasādhyasādhanabhāvā
abhinnasādhyasādhanabhāvamalabhamānā antarāl ev pramādakādambarīmadabharālasacetaso mattā iv, mūrcchitā
iv, suṣuptā iv, prabhūtaghr̥tasitopalapāyasāsāditasauhityā iv, sasulbaṇabal–sañjanitajāḍayā iv,
dāruṇamanobhraṁśavihit mohā iv, mudritaviśiṣṭacaitanyā vanaspatay iv,
-----------------------------------------------------------------------------
hue, ān̐khoṁko adhamundā rakhakar kuchabhī svabuddhise avalok kar yathāsukh rahate haiṁ [arthāt
svamatikalpanāse kuch bhī bhāsakī kalpanā karake ickānusār– jaise sukh utpanna ho vaise–rahate haiṁ],
ve vāstavameṁ bhinnasādhyasādhanabhāvako tiraskārate hue, abhinnasādhyasādhanabhāvako upalabdha nahīṁ karate
hue, aṁtarālameṁ hī [–śubh tathā śuddhake atirikta śeṣ tīsarī aśubh daśāmeṁ hī], pramādamadirāke
madase bhare hue ālasī cittavāle vartate hue, matta [unmatta] jaise, mūrchit jaise, suṣupta jaise, bahut
ghī–śakkar khīr khākar tr̥ptiko prāpta hue [tr̥pta hue] hoṁ aise, moṭe śarīrake kāraṇ jaṛatā [–
maṁdatā, niṣkriyatā] utpanna huī ho aise, dāruṇ buddhibhraṁśase mūrḥatā ho gaī ho aise, jisakā
viśiṣṭacaitanya mun̐d
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. yathāsukh = icchānusār; jaise sukh utpanna ho vaise; yatheccharūpase. [jinheṁ dravyārthikanayake [niścayanayake]
viṣayabhūt śuddhātmadravyakā samyak śraddhān yā anubhav nahīṁ hai tathā usake lie utsukatā yā prayatna nahīṁ hai,
aisā hone par bhī jo nij kalpanāse apanemeṁ kiṁcit bhās honekī kalpanā karake niściṁtarūpase svacchaṁdapūrvak
vartate haiṁ. ‘jñānī mokṣamārgī jīvoṁko prāthamik daśāmeṁ āṁśik śuddhike sāth–sāth bhūmikānusār śubh bhāv bhī
hote haiṁ’–is bātakī śraddhā nahīṁ karate, unheṁ yahān̐ keval niścayāvalambī kahā hai.]

2. mokṣamārgī jñānī jīvoṁko savikalpa prāthamik daśāmeṁ [chaṭhaveṁ guṇasthān tak] vyavahāranayakī apekṣāse
bhūmikānusār bhinnasādhyasādhanabhāv hotā haiṁ arthāt bhūmikānusār nav padārthoṁ sambandhī, aṁgapūrva sambandhī aur
śrāvak–munike ācār sambandhī śubh bhāv hote haiṁ.–yah vāt kevalaniścayāvalambī jīv nahīṁ mānatā arthāt
[āṁśik śuddhike sāthakī] śubhabhāvavālī prāthamik daśāko ve nahīṁ śraddhate aur svayaṁ aśubh bhāvoṁmeṁ vartate hone
par bhī apanemeṁ ucca śuddha daśākī kalpanā karake svacchaṁdī rahate haiṁ.

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
259
maunīndrīṁ karmacetanāṁ puṇyabandhabhayenānavalambamānā anāsāditaparamanaiṣkarmyarūpajñānacetanāviśrāntayo
vyaktāvyaktapramādatantrā aramāgatakarma–phalacetanāpradhānapravr̥ttayo vanaspatay iv kevalaṁ pāpamev badhnanti.
uktañca–‘‘ṇicchayamālambaṁtā ṇicchayado ṇicchayaṁ ayāṇaṁtā. ṇāsaṁti caraṇakaraṇaṁ bāharicaraṇālasā
keī’’..
-----------------------------------------------------------------------------
gayā hai aisī vanaspati jaise, munīṁdrakī karmacetanāko puṇyabaṁdhake bhayase nahīṁ avalambate hue aur param
naiṣkarmyarūp jñānacetanāmeṁ viśrāṁtiko prāpta nahīṁ hote hue, [mātra] vyakta–avyakta pramādake ādhīn vartate
hue, prāpta hue halake [nikr̥ḥṣṭa] karmaphalakī cetanāke pradhānapanevālī pravr̥tti jise vartatī hai aisī
vanaspatikī bhān̐ti, keval pāpako hī bān̐dhate hai. kahā bhī hai kiḥ–– ṇicchayamālambaṁtā ṇicchayado
ṇicchayaṁ ayāṇaṁtā. ṇāsaṁti caraṇakaraṇaṁ bāharicaraṇālasā keī.. [arthāt niścayakā avalamban lene vāle
parantu niścayase [vāstavameṁ] niścayako nahīṁ jānane vāle kaī jīv bāhya caraṇameṁ ālasī vartate hue
caraṇapariṇāmakā nāś karate haiṁ.]
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. kevalaniścayāvalambī jīv puṇyabandhake bhayase ḍarakar maṁdakaṣāyarūp śubhabhāv nahīṁ karate aur pāpabandhake
kāraṇabhūt aśubhabhāvoṁkā sevan to karate rahate haiṁ. is prakār ve pāpabandha hī karate haiṁ.

2. is gāthākī saṁskr̥t chāyā is prakār haieḥ niścayamālambanto niścayato niścayamajānantaḥ. nāśayanti caraṇakaraṇaṁ
bāhyacaraṇālasāḥ ke‘pi..
3. śrī jayasenācāryadevaracit ṭīkāmeṁ [vyavahār–ekāntakā spaṣṭīkaraṇ karaneke paścāt turanta hī] niścayaekāntakā
nimnānusār spaṣṭīkaraṇ kiyā gayā haiḥ–
aur jo kevalaniścayāvalambī vartate hue rāgādivikalparahit paramasamādhirūp śuddha ātmāko upalabdha nahīṁ
karate hone par bhī, muniko [vyavahārase] ācaraneyogya ṣaḍ–āvaśyakādirūp anuṣṭhānako tathā śrāvakako
[vyavahārase] ācaraneyogya dānapūjādirūp anuṣṭhānako dūṣaṇ dete haiṁ, ve bhī ubhayabhraṣṭa vartate hue, niścayavyavahār–
anuṣṭhānayogya avasthāṁtarako nahīṁ jānate hue pāpako hī bān̐dhate haiṁ [arthāt keval niścay–anuṣṭhānarūp śuddha
avasthāse bhinna aisī jo niścay–anuṣṭhān aur vyavahāraanuṣṭhānavālī miśra avasthā use nahīṁ jānate hue pāpako
hī bān̐dhate haiṁ], parantu yadi śuddhātmānuṣṭhānarūp mokṣamārgako aur usake sādhakabhūt [vyavahārasādhanarūp]
vyavahāramokṣamārgako māne, to bhale cāritramohake udayake kāraṇ śaktikā abhāv honese śubh–anuṣṭhān rahit hoṁ
tathāpi – yadyapi ve śuddhātmabhāvanāsāpekṣa śubh–anuṣṭhānarat puruṣoṁ jaise nahīṁ haiṁ tathāpi–sarāg samyaktvādi dvārā
vyavahārasamyagdraṣṭi hai aur paramparāse mokṣa prāpta karate haiṁ.––is prakār niścay–ekāntake nirākaraṇakī
mukhyatāse do vākya kahe gaye.

Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

260
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ye tu punarapunarbhavāy nityavihitodyogamahābhāgā bhagavanto niścayavyavahārayoranyat–
rānavalambanenātyantamadhyasthībhūtāḥ
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
[yahān̐ jin jīvoṁko ‘vyavahārasamyagdraṣṭi kahā hai ve upacārase samyagdraṣṭi haiṁ aisā nahīṁ samajhanā. parantu ve vāstavameṁ
samyagdraṣṭi haiṁ aisā samajhanā. unheṁ cāritra–apekṣāse mukhyataḥ rāgādi vidyamān honese sarāg samyaktvavāle kahakar
‘vyavahārasamyagdraṣṭi’ kahā hai. śrī jayasenācāryadevane svayaṁ hī 150–151 vīṁ gāthākī ṭīkāmeṁ kahā hai ki – jab
yah jīv āgamabhāṣāse kālādilabdhirūp aur adhyātmabhāṣāse śuddhātmābhimukh pariṇāmarūp svasaṁvedanajñānako prāpta
karatā hai tab pratham to vah mithyātvādi sāt prakr̥tiyoṁke upaśam aur kṣayopaśam dvārā sarāg–samyagdraṣṭi hotā
hai.]
1. niścay–vyavahārake sumelakī spaṣṭatāke liye pr̥ṣṭha 258kā pad ṭippaṇ dekheṁ.
2. mahābhāg = mahā pavitra; mahā guṇavān; mahā bhāgyaśālī.
3. mokṣake liye nitya udyam karanevāle mahāpavitra bhagavaṁtoṁko [–mokṣamārgī jñānī jīvoṁko] nirantar
śuddhadravyārthikanayake viṣayabhūt śuddhātmasvarūpakā samyak avalamban vartatā honese un jīvoṁko us avalambanakī
taratamatānusār savikalpa daśāmeṁ bhūmikānusār śuddhapariṇati tathā śubhapariṇatikā yathocit sumel [haṭh rahit]
hotā hai isaliye ve jīv is śāstrameṁ [258 veṁ pr̥ṣṭha par] jinheṁ kevalaniścayāvalambī kahā haie aise
kevalaniścayāvalambī nahīṁ haiṁ tathā [259 veṁ pr̥ṣṭha par] jinheṁ kevalavyavahārāvalambī kahā hai aise
kevalavyavahārāvalambī nahīṁ haiṁ.
[ab niścay–vyavahār donoṁkā sumel rahe is prakār bhūmikānusār pravartan karanevāle jñānī
jīvoṁkā pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–
1
parantu jo, apunarbhavake [mokṣake] liye nitya udyog karanevāle mahābhāg bhagavantoṁ, niścay–
vyavahārameṁse kisī ekakā hī avalamban nahīṁ lenese [–kevalaniścayāvalambī yā kevalavyavahārāvalambī
nahīṁ honese] atyanta madhyastha vartate hue,
2
3

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
261
śuddhacaitanyarūpātmatattvaviśrāntiviracanonmukhāḥ pramādodayānuvr̥tti–nivartikāṁ
kriyākāṇḍapariṇatiṁmāhātmyānnivārayanto‘tyantamudāsīnā yathāśaktayā‘‘tmānamātma–nā‘‘tmani
saṁcetayamānā nityopayuktā nivasanti, te khalu svatattvaviśrāntyanusāreṇ krameṇ karmāṇi
saṁnyasanto‘tyantaniṣpramādānitāntaniṣkampamūrtayo vanaspatibhirūpamīyamānā api
dūranirastakarmaphalānubhūtayaḥkarmānubhūtinirutsukāḥkevalajñānānubhūtisamupajātatāttvikā–
nandanirbharatarāstarasā saṁsārasamudramuttīrya śabda–brahmaphalasya śāśvatasya bhoktāro bhavantīti.. 172..
śuddhacaitanyarūp ātmatattvameṁ viśrāṁtike
anusaraṇ karatī huī vr̥ttikā nivartan karanevālī [ṭālanevālī] kriyākāṇḍapariṇatiko māhātmyameṁse
vārate hue [–śubh kriyākāṇḍapariṇati haṭh rahit sahajarūpase bhūmikānusār vartatī hone par bhī
aṁtaraṁgameṁ use māhātmya nahīṁ dete hue], atyanta udāsīn vartate hue, yathāśakti ātmāko ātmāse
ātmāmeṁ saṁcetate [anubhavate] hue nitya–upayukta rahate haiṁ, ve [–ve mahābhāg bhagavantoṁ], vāstavameṁ
svatattvameṁ viśrāṁtike anusār kramaśaḥ karmakā saṁnyās karate hue [–svatattvameṁ sthiratā hotī jāye
tadanusār śubh bhāvoṁko choṛate hue], atyanta niṣpramād vartate hue, atyanta niṣkaṁpamūrti honese jinheṁ
vanaspatikī upamā dī jātī hai tathāpi jinhoṁnee karmaphalānubhūti atyanta nirasta [naṣṭa] kī hai aise,
karmānubhūtike prati nirutsuk vartate hue, keval [mātra] jñānānubhūtise utpanna hue tāttvik ānandase
atyanta bharapūr vartate hue, śīghra saṁsārasamudrako pār utarakar, śabdabrahmake śāśvat phalake [–
nirvāṇasukhake] bhoktā hote haiṁ.. 172..
maggappabhāvaṇaṭṭhaṁ pavayaṇabhattippacodideṇ mayā.
bhaṇiyaṁ pavayaṇasāraṁ paṁcatthiyasaṁgahaṁ suttaṁ.. 173..
-----------------------------------------------------------------------------
1viracanakī abhimukh [unmukh] vartate hue, pramādake udayakā
-------------------------------------------------------------------------
1. viracan = viśeṣarūpase racanā; racanā.
meṁ mārga–udyotārtha, pravacanabhaktithī prerāīne,
kahyuṁ sarvapravacan–sārabhūt ‘paṁcāstisaṁgrah’ sūtrane. 173.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

262
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
mārgaprabhāvanārthaṁ pravacanabhaktipracoditen mayā.
bhaṇitaṁ pravacanasāraṁ pañcāstikasaṁgrahaṁ sūtram.. 173..
kartuḥ pratijñānirvyūḍhisūcikā samāpaneyam . mārgo hi paramavairāgyakaraṇapravaṇā pārameśvarī
paramājñā; tasyā prabhāvanaṁ prakhyāpanadvāreṇ prakr̥ṣṭapariṇatidvāreṇ vā samudyotanam; tadarthamev
paramāgamānurāgavegapracalitamanasā saṁkṣepataḥ samastavastutattvasūcakatvādativistr̥tasyāpi
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 173
anvayārthaḥ– [pravacanabhaktipracoditen mayā] pravacanakī bhaktise prerit aise maine [mārgaprabhāvanārthaṁ]
mārgakī prabhāvake hetu [pravacanasāraṁ] pravacanake sārabhūt [pañcāstikasaṁgrahaṁ sūtram] ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’
sūtra [bhaṇitam] kahā.
ṭīkāḥ– yah, kartākī pratijñākī pūrṇatā sūcitavālī samāpti hai [arthāt yahān̐ śāstrakartā
śrīmadbhagavatkundakundācāryadev apanī pratijñākī pūrṇatā sūcit karate hue śāstrasamāpti karate haiṁ].
mārga arthāt param vairāgya kī or ḍhalatī huī pārameśvarī param ājñā [arthāt param vairāgya
karanekī parameśvarakī param ājñā]; usakī prabhāvanā arthāt prakhyāpan dvārā athavā prakr̥ṣṭa pariṇati dvārā
usakā samudyot karanā; [param vairāgya karanekī jinabhagavānakī param ājñākī prabhāvanā arthāt [1]
usakī prakhyāti–vijñāpan–karane dvārā athavā [2] paramavairāgyamay prakr̥ṣṭa pariṇaman dvārā, usakā
samyak prakārase udyot karanā;] usake hetu hī [–mārgakī prabhāvanāke liye hī], paramāgamakī orake
anurāgake vegase jisakā man ati calit hotā thā aise maiṁne yah ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ nāmakā sūtra
kahā–jo ki bhagavān sarvajña dvārā upajña honese [–vītarāg sarvajña jinabhagavānane svayaṁ jānakar
praṇīt kiyā honese] ‘sūtra’ hai, aur jo saṁkṣepase samastavastutattvakā [sarva vastuoṁke yathārtha
svarūpakā] pratipādan karatā honese, ati vistr̥t aise bhī pravacanake sārabhūt haiṁ [–dvādaśāṁgarūpase
vistīrṇa aise bhī jinapravacanake sārabhūt haiṁ].

Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
263
pravacanasya sārabhūtaṁ pañcāstikāyasaṁgrahā–bhidhānaṁ bhagavatsarvajñopajñatvāt sūtramidamabhihitaṁ mayeti.
athaivaṁ śāstrakāraḥ prārabdhasyānta–mupagamyātyantaṁ kr̥takr̥tyo bhūtvā paramanaiṣkarmyarūpe śuddhasvarūpe viśrānta
iti śraddhīyate.. 173..
iti samayavyākhyāyāṁ navapadārthapurassaramokṣamārgaprapañcavarṇano dvitīyaḥ śrutaskandhaḥ samāptaḥ..
svaśaktisaṁsūcitavastutattvai–
rvyākhyā kr̥teyaṁ samayasya śabdaiḥ.
svarūpaguptasya na kiṁcidasti
kartavyamevāmr̥tacandrasūreḥ.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār śāstrakār [śrīmadbhagavatkundakundācāryadev] prārambha kiye hue kāryake antako pākar,
atyanta kr̥takr̥tya hokar, paramanaiṣkarmyarūp śuddhasvarūpameṁ viśrāṁt hue [–param niṣkarmapanerūp
śuddhasvarūpameṁ sthir hue] aise śraddhe jāte haiṁ [arthāt aisī ham śraddhā karate haiṁ].. 173..
is prakār [śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī paṁcāstikāyasaṁgrahaśāstrakī śrīmad
amr̥tacandrācāryadevaviracit] samayavyākhyā nāmakī ṭīkāmeṁ navapadārthapūrvak mokṣamārgaprapaṁcavarṇan nāmakā
dvitīy śrutaskandha samāpta huā.

[ab, ‘yah ṭīkā śabdone kī hai, amr̥tacandrasūrine nahīṁ’ aise arthakā ek antim ślok kahakar
amr̥tacandrācāryadev ṭīkākī pūrṇāhuti karate haiṁḥ]
[ślokārthaḥ–] apanī śaktise jinhoṁne vastukā tattva [–yathārtha svarūp] bhalībhān̐ti kahā hai
aise śabdoṁne yah samayakī vyākhyā [–arthasamayakā vyākhyān athavā paṁcāstikāyasaṁgrahaśāstrakī ṭīkā]
kī hai; svarūpagupta [–amūrtik jñānamātra svarūpameṁ gupta] amr̥tacaṁdrasūrikā [usameṁ] kiṁcit bhī kartavya
nahī haiṁ .. [8]..

Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

264
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
iti paṁcāstikāyasaṁgrahābhidhānasya samayasya vyākhyā samāptā.
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār [śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt] śrī paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak samayakī arthāt
śāstrakī [śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit samayavyākhyā nāmakī] ṭīkāke śrī hiṁmatalāl jeṭhālāl
śāh kr̥t gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar samāpta huā.

samāpta