Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

prashna– vyavahAranay parako upadesh karanemen hI kAryakArI hai yA svayamkA bhI prayojan sAdhatA hai?

uttara– svayam bhI jab tak nishchayanayase prarUpati vastuko nahIn jAnatA tabatak vyavahAramArga dvArA vastukA nishchay karatA hai. isaliye nIchalI dashAmen svayamko bhI vyavahAranay kAryakArI hai. parantu vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI ho, aur yadi nishchayakI bhAnti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyamen kahA hai–

abudhasya bodhanAnrtha munIshvarA deshayanttatyabhUtArtham.
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev sinho yathA bhavatyanavagItasinhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatAn yAtyanishchayagnasya..

artha– munirAj, agnAnIko samajhAneke liye asatyArtha jo vyavahAranay usako upadesh dete hain. jo kevaL vyavahArako hI samajhAtA hai, use to upadesh hI denA yogya nahIn hai. jis prakAr jo sachche sinhako na samajhatA use to bilAv hI sinh hai, usI prakAr jo nishchayako nahIn samajhatA usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.

–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

nishchayavyavahArAbhAs–avalambiyonkA nirUpaN

ab, nishchay–vyavahAr donon nayonke AbhAsakA avalamban lete hain aise mithyAdraShTiyonkA nirUpaN karate hain––

koI aisA mAnate hain ki jinamatamen nishchay aur vyavahAr do nay kahe hain isaliye hamen un dononkA angIkAr karanA chAhiye. aisA vichArakar, jis prakAr kevaLanishchayabhAsake avalimbayonkA kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA angIkAr karate hain aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake avalimbayonkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA angIkAr karate hain. yadyapi is prakAr angIkAr karanemen donon nayommen virodh hai, tathApi karen kyA? donon nayonkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahIn hai aur jinamatamen do nay kahe hain unamense kisIko chhoDA bhI nahIn jAtA. isaliye bhramapUrvak donon nayokAn sAdhan sAdhate hain. un jIvonko bhI mithyAdraShTi jAnanA.

ab unakI pravRuttikI visheShatA darshAte hain–

antarangamen svayamko to nirdhAr karake yathAvat nishchay–vyavahAr mokShamArgako pahichAnA nahIn hai parantu jin–AgnA mAnakar nishchay–vyavahArarUp do prakArake mokShamArga mAnate hain. ab mokShamArga to kahIn do hain nahIn, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahAnn sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahAnnn mokShamArga to hai nahIn kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahen vah vyavahAramokShamArga hai; kyonki nishchay–vyavahArakA sarvatra aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. parantu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.

punashcha, ve nishchay–vyavahAr dononko upAdey mAnate hain. vah bhI bhram hai, kyonki nishchay aur vyavahArakA svarUp to paraspar virodh sahit hai –

–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viShayAnukramaNikA

viShay

gAthA
viShay
gAthA
donon nayon dvArA dravyake lakShaNakA vibhAg
11

1 ShaDdravyapanchAstikAyavarNan

dravya aur paryAyonke abhedapanekA kathan
12

ShaDdravyapanchAstikAyake sAmAnya

dravya aur guNonke abhedapanekA kathan
13
vyAkhyAnarUp pIThikA
dravyake Adeshake pakSha saptabhangI
14

utpAdamen asatkA prAdurbhAv aur vyayamen

shAstrake Adimen bhAvanamaskArarUp

sat kA vinAsh honekA niShedh
15

asAdhAraN mangal

1
dravyon,guNon tathA paryAyonkA pragnApan
16

samay arthAt Agamako praNAm karake usakA kathan karane sambandhI

bhAvakA kA nAsh nahIn hotA aur
abhAv
kA utpAd nahIn hotA usakA

shrImadkundakundAchArya devakI pratignA

2
udAharaN
17

shabdarUpase, gnAnarUpase aur artharUpase

dravya kathanchit vyay aur utpAdayukta
hone

aise tIn prakArakA ‘samay’ shabdakA

par bhI usakA sadaiv avinaShTapanA

artha tathA lok–alokarUp vibhAg

3
evan anutpannapanA
18

pAnch astikAyonkI visheSh sangnA, sAmAnya

dhruvatA ke pakShase satkA avinAsh aur

–visheSh astitva tathA kAyatvakA kathan

4
asatkA anutpAd
19

pAnch astikAyonkA astitva kis prakAr

siddhako atyant asat–utpAdakA niShedh
20

se hai aur kAyatva kis prakArase hai

jIvako utpAd, vyay, sat–vinAsh evan

usakA kathan

5
asat–utpAdakA kartApanA honekI

pAnch astikAyonko tathA kAlako dravya–

siddhirUp upasanhAr
21

panekA kA kathan

6
chhah dravyommense pAnchako astikAyapanekA

chhah dravyonkA paraspar atyant sankar honepar

sthApan
22

bhI ve apane apane nishchit svarUpase

kAl astikAyarUpase anukta hone par

chyut nahIn hote aisA kathan

7
bhI usakA arthapanA
23

astitva kA svarUp

8
nishchayakAlakA svarUp
24

sattA aur dravyakA arthAntarapanA honekA

vyavahArakAlakA kathanchit parAshritapanA
25

khaNDan

9
vyavahArakAlake kathanchit parAshritapane

tIn prakArase dravyakA lakShaN

10
sammbandhI satya yukti
26


Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn

vyapadesh Adi ekAntase dravyaguNonke

sAnsAradashAvAle AtmAkA saupAdhi aur

anyapanekA kAraN honekA khaNDan
46

nirupAdhi svarUp

27
vasturUpase bhed aur [vasturUpase]

muktadashAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp

28
abhedakA udAharaN
47

siddhake nirupAdhi gnAn darshan aur

dravya aur guNonkA arthAntarapanA honese

sukhakA samarthan

29
doSh
48

jIvatvaguNakI vyAkhyA

30
gnAn aur gnAnIko samavAy sambandha

jIvonkA svAbhAvik pramAN tathA unakA

honne kA nirAkaraN
49

mukta aur amukta aisA vibhAg

31–32
samavAyame padArthanatarapanA honne kA

jIvake dehapramANapaneke draShTAntakA kathan

33
nirAkaraN
50

jIvakA dehase dehAntaramen astitva, deh se pRuthakatva tathA dehAntaramen gaman kA

draShTAntarUp tathA drArShTAntarUp padArtha
pUrvak, dravya aur guNonke abhinna–

kAraN

34
padArthapaneke vyAkhyAnakA upasanhAr
51–52

siddha bhagavantonke jIvatva evan deh– pramANatvakI vyavasthA

35

siddhabhagavAnako kAryapanA aur

apane bhAvonko karate hue, kyA jIv

kAraNapanA honekA nirAkaraN

36
anAdi ananta hai? kyA sAdi sAnta

‘jIvakA abhAv so mukti’ –is bAt

hai? kyA sAdi anant hai? kyA

kA khaNDan

37
tadAkArarUp pariNat hai? kyA

chetayitRutva guNakI vyAkhyA

38
tadAkArarUp apariNat hai? ––in

kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai

AshankAonkA samAdhAn
53

usakA kathan

39
jIvako bhAvavashAt sAdi–sAntapanA aur

upayog guNake vyAkhyAnakA prArambha

40
anAdi–anantapanA honemen virodhakA

gnAnopayogake bhedonke nAm aur

parihAr
54

svarUpakA kathan

41
jIvako satbhAvake uchchhed aur asat–

darshanopayogake bhedonke nAm aur

bhAvake utpAdamen nimittabhUt upAdhi

svarUpakA kathan

42
kA pratipAdan
55

ek AtmA anek gnAnAtmak honekA

jIvonko pAnch bhAvonkI pragaTatAkA varNan
56

samarthan

43
jIvake audayikAdi bhAvonkA akartRutva–

dravyakA guNonse bhinnatva aur guNonkA

prakArakA kathan
57

dravyase bhinnatva honemen doSh

44
nimittamAtrarUpase dravyakarmonkA

dravya aur guNonkA svochit ananyapanA

45
audayikAdi bhAvonkA kartApanA
58


Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

karmako jIvabhAvakA kartApanA honeke

karmavimuktapanekI mukhyatAse prabhutva–

sambandhamenn pUrvapakSha

59
guNakA vyAkhyAn
70

59 vIn gAthAmen kahe hue pUrvapakShake

jIvake bhedonkA kathan
71–72

samAdhAnarUp siddhAnta

60
baddha jIvako karmanimittak ShaDvidhi

nishchanay se jIv ko apane bhAvon kA

gaman aur mukta jIvako svAbhAvik

kartApanA aur pudgalakarmonkA akartApanA

61
aisA ek Urdhvagaman
73

nishchanayase abhinna kArak honese karma

pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn

aur jIv svayam apane–apane rUpake

pudgaladravyake bhed
74

kartA hain– tatsambandhI nirUpaN

62
pudgaladravyake bhedonkA varNan
75

yadi karma jIvako anayonya akartApanA

skandhommen ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr

ho, to anyakA diyA huA phal anya

hai usakA samarthan
76

bhoge, aisA prasang AyegA, –aisA doSh

paramANu kI vyAkhyA
77

batalAkar pUrvapakShakA nirUpaN

63
paramANu bhinna– bhinna jAtike honekA

karmayogya pudgal samasta lokamen vyApta

khaNDan
78

hain; isaliye jahAn AtmA hai vahAn, binA

shadba pudgalaskandhaparyAy honekA kathan
79

lAye hI, ve vidyamAn hain–––tatsambandhI

paramANuke ek pradeshIpanekA kathan
80

kathan

64
paramANudravyamen guN–paryAy vartanekA

anya dvArA kiye binA karma kI uttpatti

kathan
81

kis prakAr hotI hai usakA kathan

65
sarva pudgalabhedonkA upasanhAr
82

karmonkI vichitratA anya dvArA nahIn kI

dharmadravyAstikAy aur adharma–

jAtI ––––tatsambandhI kathan

66 dravyAstikAyakA vyAkhyAn

nishchayase jIv aur karmako nij–nij

dharmAstikAyakA svarUp
83

rUpakA hI kartApanA hone par bhI,

dharmAstikAyakA sheSh svarUp
84

vyavahArase jIvako karma dvArA diye gaye

dharmAstikAyake gatihetutva sambandhI

phal kA upabhog virodhako prApta nahIn

draShTAnta
85

hotA––– tatsambandhI kathan

67
adharmAstikAyakA svarUp
86

kartRutva aur bhoktRutvakI vyAkhyAn kA

dharma aur adharmake sadbhAvakI siddhike

upasanhAr

68
liye hetu
87

karmasanyuktapane kI mukhyatA se prabhutvaguN

dharma aur adharma gati aur sthitike

kA vyAkhyAn

69
hetu hone par bhI unakI atyanta
udAsInatA
88


Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

dharma aur adharmake udAsInapane sambandhI

dukhase vimukta honekA kramakA kathan
104

hetu

89
2, navapadArthapurvak mokShamArgaprapanch varNan

AkAshadravyAstikAy vyAkhyAn

AptakI stutipUrvak pratignA
105

AkAshakA svarUp

90
mokShamArgakI sUchanA
106

leAkake bAhar bhI AkAsh honekI sUchanA

91
smyagdarshan–gnAn–chAritrakI sUchanA
107

AkAshamen gatihetutva honemen

padArthonke nAm aur svarUpakA kathan
108

doShakA nirUpaN

92 jIvapadArthakA vyAkhyAn

92 vIn gAthA men gatipakShasambandhI kathan

jIvake svarUpakA kathan
109

karaneke pashchAt sthitipakShasambandhI kathan

93
sansArI jIvonke bhedommense pRithvIkAyik

AkAshako gatisthitihetutvakA abhAv

Adi pAnch bhedonkA kathan
110

honeke sambandhamen hetu

94
pRithvIkAyik Adi panchavidh jIvonke

AkAshako gatisthitihetutva honeke

sthAvaratrasapane sambandhI kathan
111

khaNDan sambandhI kathanakA upasanhAr

95
pRithvIkAyik Adi panchavidh jIvonke

dharma, a dharma aur lokAkAshakA

ekendriyapanekA niyam
112

avagAhakI apekShAse ekatva honepar bhI

ekendriyonko chetanyakA astitva

vasturUpase anyatva

96
hone sambandhI draShTAnta
113
chUlikA
dvIndriy jIvonke prakArakI sUchanA
114

dravyonkA mUrtAmUrtapanA aur

trIndriy jIvonke prakArakI sUchanA
115

chetanAchetanapanA

97
chaturindriy jIvonke prakArakI sUchanA
116

dravyonkA sakriy– niShkriyapanA

98
pAnchendriy jIvonke prakArakI sUchanA
117

mUrta aur amUrtake lakShaN

99
ekendriyAdi jIvonkA chaturgatisambandha
kAladravyakA vyAkhyAn
darshAkar un jIvabhedonkA upasanhAr
118

vyavahArakAl tathA nishchayakAlakA svarUp

100
gatinAmakarma aur Ayukarmake udatase

kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise

niShpanna honeke kAraN devatvAdikA

do vibhAg

101
anAtmasvabhAvapanA
119

kAlako dravyapanekA vidhAn aur

pUrvokta jIvavistArakA upasanhAr
120

astikAyapanekA niShedh

102
vyavahAr jIvatvake ekAntakI
upasanhAr
pratipattIkA khaNDan
121

panchAstikAtake avabodhakA phal kahakar

anyase asAdhAraN aise jIvakAryonkA

usake vyAkhyAnakA upasanhAr

103
kathan
122


Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

jIvavyAkhyAnake upasanhArakI tathA

sAmAnyarUpase samvarakA svarUp
142

ajIvavyAkhyAnake prArambhakI sUchanA

123
visheSharUpase samvarakA svarUp
143

ajIvapadArthakA vyAkhyAn

nirjarA padArthakA vyAkhyAn

AkAshAdikA ajIvapanA darshAneke

nirjarAkA svarUp
144

hetu

124
nirjarAkA mukhya kAraN
145

AkAshAdikA achetanatvasAmAnya

dhyAnakA svarUp
146

nishchit karaneke liye anumAn

125 bandhapadArthakA vyAkhyAn

jIv–pudgalake sanyogamen bhI, unake

bandhakA svarUp
147

bhedake kAraNabhUt svarUpakA kathan

126–
27
bandhakA bahirang aur antarang kAraN
148

jIv–pudgalake sanyogase niShpanna

mithyAtvAdi dravyaparyAyonke bhI bandhake

honevAle anya sAt padArthonke

bahirang kAraNapanekA prakAshan
149

upodghAt hetu jIvakarma aur

mokShapadArthakA vyAkhyAn

pudkarmake chakrakA varNan

128–
30
dravyakarmamokShake hetubhUt param–samvar

puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn

rUpase bhAvamokShake svarUpakA

puNya–pApako yogya bhAvake

kathan
150–51

svabhAvakA kathan

131
dravyakarmamokShake hetubhUt aisI param

puNya–pApakA svarUp

132
nirjarAke kAraNabhUt dhyAn
152

mUrtakarmakA samarthan

133
dravyamokShakA svarUp
153

mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandha–

mokShamArgaprapanchasUchak
chUlikA

prakAr tathA amUrta jIvakA mUrta–karmake

mokShamArgakA svarUp
154

sAth jo bandha prakAr usakI sUchanA

134
svasamayake grahaN aur parasamayake

AstravapadArthakA vyAkhyAn

tyAgapUrvak karmakShay hotA hai––

puNyAstravakA svarUp

135
aise pratipAdan dvArA ’jIvasvabhAvamen

prashasta rAgakA svarUp

136
niyat chAritra vah mokShamArga hai’

anukampAkA svarUp

137
–aisA nirUpaN
155

chittakI kalushatAkA svarUp

138
parachAritramen pravartan karanevAlekA

pApAstravakA svarUp

139
svarUp
156

pApAstravabhUt bhAvonkA vistAr

140
parachAritrapravRutti bandhahetu bhUt honese

samvarapadArthakA vyAkhyAn

use mokShamArgapanekA niShedh
157

papake samvarakA kathan

141

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

svachAritramen pravartan karanevAlekA

svasamayakI upalabdhimen rAg hI ek hetu
167

svarUp

158
rAgalavamUlak doShaparamparAkA nirUpaN
168

shuddha svachAritrapravRuttikA mArga

159
rAgarUp kleshakA nisheSh nAsh karane–

nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase,

yogya honekA nirUpaN
169

pUrvodiShTa vyavahAramokShamArgakA nirdesh

160
arhantAdikI bhaktirUp parasamay–

vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase,

pravRuttimen sAkShAt mokShahetupanekA

nishchayamokShamArgakA kathan

161
abhAv honepar bhI paramparAse

AtmAke chAritra–gnAn–darshanapanekA

mokShahetupanekA sadbhAv
170

prakAshan

162
mAtra arhantAdikI bhakti jitane rAgase

sarva sansArI AtmA mokShamArgake yogya

utpanna honevAlA sAkShAt mokShakA

honekA nirAkaraN

163
antarAy
171

darshan–gnAn chAritrakA kathanchit

sAkShAt mokShamArgake sAr–sUchan dvArA

bandhahetupanA aur jIvasvabhAvamen niyat

shAstratAtparyarUp upasanhAr
172

chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA

164
shAstrakartAkI pratignAkI pUrNatA sUchit

sUkShma parasamayakA svarUp

165
karanevAlI samApti
173

shuddhasamprayogako kathanchit bandhahetupanA

honese use mokShamArgapanekA niShedh

166

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

nama shrI sarvagnavItarAgAy

shAstrasvAdhyAyakA mangalAcharaN
onkAran bindusanyuktan nityan dhyAyanti yogina.
kAmadan mokShadan chaiv
kArAy namo nama.. 1 ..
aviralashabdaghanaughaprakShAlitasakalabhUtalakalangkA.
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
agnAnatimirAndhAnAn gnAnAnyjanashalAkayA.
chakShurunmIlitan yen tasmai shrIgurave nama.. 3 ..

.. shrIparamagurave nama, paramparAchAryagurave nama ..

sakalakaluShavidhvansakan, shreyasAn parivardhakan, dharmasambandhakan, bhavyajIvamanapratibodhakArakan, puNyaprakAshakan, pApapraNAshakamidan shAstran shrI panchAstikAyanAmadheyan, asya mUlagranthakartAra shrIsarvagnadevAstaduttaragranthakartAra shrIgaNadharadevA pratigaNadharadevAsteShAn vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachitan, shrotAra sAvadhAnatayA shrRuNavantu..

mangalan bhagavAn vIro mangalan gautamo gaNI.
mangalan kundakundAryo jainadharmostu mangalam.. 9 ..
sarvamanggalamAngalyan sarvakalyANakArakan.
pradhAnan sarvadharmANAn jainan jayatu shAsanam.. 2 ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

shrI sarvagnavItarAgAy nama
shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt
shrI
panchAstikAyasangrah
––1––
ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
shrImadmRutachandrAchAryadevavirachitA samayavyAkhyA
sahajAnanda chaitanyaprakAshAy mahIyase.
namonekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..

------------------------------------------------------------------------------------------------
mUl gAthAon evan samayavyAkhyA nAmak TIkAke gujarAtI anuvAdakA
hindI rUpAntar

[pratham, granthake Adimen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkRitagAthAbaddha is ‘panchAstikAyasangrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sanskRit TIkA rachanevAle AchArya shrI amRutachandrAchAryadev shlok dvArA mangalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hain–– [shlokArtha––] sahaj Ananda evan sahaj chaitanyaprakAshamay honese jo ati mahAn hai tathA anekAntamen sthit jisakI mahimA hai, us paramAtmAko namaskAr ho. [1]


Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

2

durnivAranayAnIkavirodhadhvansanauShadhi.
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhati.. 2..
samyaggnAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAta samayavyAkhyA sankShepeNAbhidhIyate.. 3..

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA jinavANIkI stuti karate hain––]

[shlokArtha–] 1syAtkAr jisakA jIvan hai aisI jainI [–jinabhagavAnakI] siddhAntapaddhati – jo ki 2durnivAr nayasamUhake 3virodhakA nAsh karanevAlI auShadhi hai vah– jayavant ho. [2]

[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA is panchAstikAyasangrah nAmak shAstrakI TIkA rachane kI pratignA karate hain]

[shlokArtha–] ab yahAnse, jo samyaggnAnarUpI nirmal jyotikI jananI hai aisI dvinayAshrit [do nayonkA Ashray karanArI] 4samayavyAkhyA [panchAstikAyasangrah nAmak shAstrakI samayavyAkhyA nAmak TIkA] sankShepase kahI jAtI hai. [3]

[ab, tIn shlokon dvArA TIkAkAr AchAryadev atyanta sankShepamen yah batalAte hain ki is panchAstikAyasangrah nAmak shAstramen kin–kin viShayonkA nirUpaN hai–––] ------------------------------------------------------- 1 ‘syAt’ pad jinadevakI siddhAntapaddhatikA jIvan hai. [syAt = kathanchit; kisI apekShAse; kisI prakArase.] 2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina. 3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA

anityatA mAnanemen pUrNa virodh Anepar bhI, kathanchit [arthAt dravya–apekShAse] nityatA aur kathanchit [arthAt
paryAy– apekShAse] anityatA mAnanemen kinchit virodh nahInn AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmommen [tathA un–un dharmonko batalAnevAle nayommen] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmonke binA vastukI niShpatti hI nahIn ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.

4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; panchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA. [vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]


Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan

[
3

panychAstikAyaShaDdravyaprakAreN prarUpaNam.
pUrvan mUlapadArthAnAmih sUtrakRutA kRutam.. 4..
jIvAjIvadviparyAyarUpANAn chitravartmanAm.
tatonavapadArthAnAn vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparignAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[shlokArtha–] yahAn pratham sutrakartAne mUl padArthonkA panchAstikAy even ShaDdravyake prakArase

prarUpaN kiyA hai [arthAt is shAstrake pratham adhikAramen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane vishvake mUl padArthonkA pAnch astikAy aur chhah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]

[shlokArtha–] pashchAt [dUsare adhikAramen], jIv aur ajIv– in do kI paryAyonrUp nav padArthonkI–ki jinake mArga arthAt kArya bhinna–bhinna prakArake hain unakI–vyavasthA pratipAdit kI hai. [5]

[shlokArtha–] pashchAt [dUsare adhikArake antamen] , tattvake parignAnapUrvak [panchAstikAy, ShaDdravya tathA nav padArthonke yathArtha gnAnapUrvak] trayAtmak mArgase [samyagdarshan gnAnachAritrAtmak mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6] -------------------------------------------------------------------------- is shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev hain. unake dUsare nAm padmanandI, vakragrIvAchArya,

elAchArya aur gRuddhapichchhAchArya hain. shrI jayasenAchAryadev is shAstrakI tAtparyavRutti nAmak TIkA prArambha
karate hue likhate hain ki–– ‘ab shrI kumAranandI–siddhAntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmanandI Adi the unhonne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehamen jAkar vItarAg–
sarvagna sImandharasvAmI tIrthankaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahAnse lauTakar
antatattva evan bahitattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sankSheparuchi
shiShyonke pratibodhanArtha rache hue panchAstikAyaprAbhRutashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah

[bhagavAnashrIkundakunda

4

ath sUtrAvatAra–

IdasadavandiyANan tihuaNahidamadhuravisadavakkANan.
antAtIdaguNANan Namo jiNANan jidabhavANan.. 1..

indrashatavanditebhyastribhuvanahitamudharavishadavAkyebhya.
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhya.. 1..

athAtra ‘namo jinebhya’ ityanen jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNan shAstrasyAdau manggalamupAttam. anAdinA santAnen pravarttamAnA anAdinaiv santAnen pravarttamAnairindrANAn shatairvanditA ye ityanen sarvadaiv ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ab [shrImadbhagatvakundakundAchAryadevavirachit] gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA hai–––

gAthA 1

anvayArtha– [indrashatavanditebhya] jo so indronse vandit hain, [tribhuvanahitamadhuravishadavAkyebhya] tIn lokako hitakar, madhur evan vishad [nirmal, spaShTa] jinakI vANI hai, [antAtItaguNebhya] [chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhya] jinhonne bhav par vijay prApta kI hai, [jinebhya] un jinonko [nama] namaskAr ho.

TIkA– yahAn [is gAthAmen] ‘jinonko namaskAr ho’ aisA kahakar shAstrake Adimen jinako bhAvanamaskArarUp asAdhAraN 1mangal kahA. ‘jo anAdi pravAhase pravartate [–chale Arahe ] hue anAdi pravAhase hI pravartamAn [–chale Arahe] 2sau sau indronsemvandit hain’ aisA kahakar sadaiv devAdhidevapaneke kAraN ve hI [jinadev hI] asAdhAraN namaskArake yogya hain aisA kahA. --------------------------------------------------------------------------

1. malako arthAt pApako gAle––naShTa kare vah mangal hai, athavA sukhako prApta kare––lAye vah mangal haie.
2. bhavanavAsI devonke 40 indra, vyantar devonke 32, kalpavAsI devonke ra4, jyotiShka devonke 2, manuShyonkA 1
aur tiryanchonkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpasen chale Arahe hain .

shat–indravandit, trijagahit–nirmal–madhur vadanArane,

nisIm guN dharanArane, jitabhav namun jinarAjane. 1.


Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan

[
5

devadhidevatvAtteShAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam. tribhuvanamurdhvAdhomadhyalokavartI samasta ev jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhitan paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuran, nirastasamastashankAdidoShAspadatvAdvi–shadan vAkyan divyo dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatIta kShetrAnavachchhinna kAlAnavachchhinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu paramAdbhutagnAnAtishayaprakAshanAdavAptagnAnAtishayAnAmapi yogIndrANAn vandhatvamuditam. jito bhav Ajavanjavo yairityanen tu kutakRutyatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakRutakRutyAnAn sharaNamityupadiShTam. iti sarvapadAnAn tAtparyam.. 1.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako– nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik janonke manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta shankAdi doShonke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal, spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese vichAravant buddhimAn puruShonke bahumAnake yogya hain [arthAt jinakA upadesh vichAravant buddhimAn puruShonko bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hain] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jinonko] param adabhut gnAnAtishay pragaT honeke kAraN gnAnAtishayako prApta yogandronse bhI vandya hai aisA kahA. ‘bhav arthAt sansAr par jinhonne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kRutakRutyapanA pragaT ho jAnese ve hI [jin hI] anya akRutakRutya jIvonko sharaNabhUt hain aisA upadesh diyA.– aisA sarva padonkA tAtparya hai.

bhAvArtha– yahAn jinabhagavantonke chAr visheShaNonkA varNan karake unhen bhAvanamaskAr kiyA hai. [1] pratham to, jinabhagavanta sau indronse vandya hain. aise asAdhAraN namaskArake yogya anya koI nahIn hai, kyonki devon tathA asurommen yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI dev sau indronse vandit nahIn hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik janonke manako haratI hai isalie [arthAt param samarasIbhAvake rasik jIvonko mudit karatI hai isalie] madhur hai;


Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

6

shuddha jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, chhah dravya aur pAnch astikAyakA sanshay–vimoh– vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva jIvonko apanI–apanI bhAShAmen spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai. isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp kalpit purANavachan pramANabhUt nahIn hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA ananta kevalagnAnaguN jinabhagavantonko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt RuddhiyAn tathA matignAnAdi chaturvidh gnAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandronse bhI ve vandya hain. [4] chauthe, pAnch prakArake sansArako jinabhagavantonne jItA hai. isaprakAr kRutakRutyapaneke kAraN ve hI anya akRutakRutya jIvonko sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahIn.– isaprakAr chAr visheShaNonse yukta jinabhagavantonko granthake Adimen bhAvanamaskAr karake mangal kiyA.

prashna– jo shAstra svayam hI mangal hain, usakA mangal kisalie kiyA jAtA hai?

uttara– bhaktike hetuse mangalakA bhI mangal kiyA jAtA hai. sUryakI dIpakase , mahAsAgarakI jalase, vAgIshvarIkI [sarasvatI] kI vANIse aur mangalakI mangalase archanA kI jAtI hai .. 1..

-------------------------------------------------------------------------- is gAthAkI shrIjayasenAchAryadevakRut TIkAmen, shAstrakA mangal shAstrakA nimitta, shAstrakA hetu [phal], shAstrakA

parimAN, shAstrakA nAm tathA shAstrake kartA– in chhah viShayonkA vistRut vivechan kiyA hai.

punashcha, shrI jayasenAchAryadevane is gAthAke shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha evan bhAvArtha samajhAkar, ‘isaprakAr vyAkhyAnakAlame sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aur bhAvArtha prayukta karane yogya hain’ ––– aisA kahA hai.


Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan

[
7

samaNamuhuggadamaTThan chaduggadiNivAraNan saNivvANan.
eso paNamiy sirasA samayamiyan saNah vochchhAmi.. 2..

shramaNamukhodgatArthan chaturgatinivAraNan sanirvANam.
eSh praNamya shirasA samayamiman shRuNut vakShyAmi.. 2..

samayo hyAgama. tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratignAtam. yujyate hi sa praNantumabhidhAtun chAptopadiShThatve sati saphalatvAt. tatrAptopadiShTatvamasya shramaNamukhodgatArthattvAt. shramaNA hi mahAshramaNA sarvagnavItarAgA. artha punaranekashabdasambandhenAbhidhIyamAno vastutayaikobhidheya. saphalatvan tu chatasRuNAn ---------------------------------------------------------------------------------------------

gAthA 2
anvayArtha– [shramaNamukhodgatArthe] shramaNake mukhase nikale hue arthamay [–sarvagna mahAmunike

mukhase kahe gaye padArthonkA kathan karanevAle], [chaturgatinivAraNan] chAr gatikA nivAraN karanevAle aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [iman samayan] aise is samayako [shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] main usakA kathan karatA hUn; [shrRuNut] vah shravaN karo.

TIkA– samay arthAt Agam; use praNAm karake svayam usakA kathan karenge aisI yahAn

[shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane] pratignA kI hai. vah [samay] praNAm karane evan kathan karane yogya hai, kyonki vah Apta dvArA upadiShTa honese saphal hai. vahAn, usakA Apta dvArA upadiShTapanA isalie hai ki jisase vah ‘shramaNake mukhase nikalA huA arthamay’ hai. ‘shramaN’ arthAt mahAshramaN– sarvagnavItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdonke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay

--------------------------------------------------------------------------

Apta = vishvAsapAtra; pramANabhUt; yathArtha vaktA. [sarvagnadev samasta vishvako prati samay sampUrNarUpase jAn rahe
hain aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhen asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahIn rahA hai;
isalie vItarAg–sarvagnadev sachamuch Apta hain. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hain.]
A samayane shiranamanapUrvak bhAkhun chhun sUNajo tame;
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu chhe. 2.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

8

nArakatiryagmanuShyadevatvalakShaNAnAn gatInAn nivAraNatvAt pAratankryanivRuttilakShaNasya nirvANasya shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAtankryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi.. 2..

samavAo panchaNhan samau tti jiNuttamehin paNNattan.
so chev havadi loo tatto amio aloo khan.. 3..

samavAda samavAyo vA panchAnAn samay iti jinottamai pragnaptam.
sa cha ev bhavati lokastatomitoloka kham.. 3..

---------------------------------------------------------------------------------------------

[1] ‘nArakatva’ tiryachatva, manuShyatva tathA devatvasvarUp chAr gatiyonkA nivAraN’ karane ke kAraN aur [2] shuddhAtmatattvakI upalabdhirUp ‘nirvANakA paramparAse kAraN’ honeke kAraN [1] paratantratAnivRuti jisakA lakShaN hai aur [2] svatantratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise 1phal sahit hai.

bhAvArtha– vItarAgasarvagna mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh sunakar, us shabdasamayake vAchyabhUt panchAstikAyasvarUp artha samayako jAnatA hai aur usamen AjAne vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthamen [padArthamen] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..

gAthA 3
anvayArtha– [panchAnAn samavAda] pAnch astikAyakA samabhAvapUrvak nirUpaN [vA] athavA [samavAya]

-------------------------------------------------------------------------- mUl gAthAmen ‘samavAo’ shabda haie; sanskRit bhAShAmen usakA artha ‘samavAda’ bhI hotA hai aur ‘ samavAya’ bhI

hotA hai.

1. chAr gatikA nivAraN [arthAt paratantratAkI nivRuti] aur nirvANakI utpatti [arthAt svatantratAkI prApti]

vah samayakA phal hai.

samavAd vA samavAy pAnch taNo samay– bhAkhyun jine;
te lok chhe, AgaL amAp alok AbhasvarUp chhe. 3.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan

[
9

tatra cha panychAnAmastikAyAnAn samo madhyastho rAgadveShAbhyAmanupahato varNapadavAkya–sanniveshavishiShTa pATho vAda shabdasamaya shabdAgam iti yAvat. teShAmev mithyAdarshanodayochchhede sati samyagvAya parichchhedo gnAnasamayo gnAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichchhinnAnAn vasturUpeN samavAya sandhAtorthasamaya sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra gnAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay obhidhAtumabhipreta. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhyan lokAlok–vikalpAt.

--------------------------------------------------------------------------------------------- unakA samavAy [–panchAstikAyakA samyak bodh athavA samUh] [samaya] vah samay hai [iti] aisA [jinottamai pragnaptam] jinavaronne kahA hai. [sa cha ev loka bhavati] vahI lok hai. [–pAnch astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tata] usase Age [amita aloka] amAp alok [kham] AkAshasvarUp hai.

TIkA– yahAn [is gAthAmen shabdarUpase, gnAnarUpase aur artharUpase [–shabdasamay, gnAnasamay aur arthasamay]– aise tIn prakArase ‘samay’ shabdakA artha kahA hai tathA lok–alokarUp vibhAg kahA hai.

vahAn, [1] ‘sam’ arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveShase vikRut nahIn huA; ‘vAd’ arthAt varNa [akShar], pad [shabda] aur vAkyake samUhavAlA pATha. pAnch astikAyakA ‘samavAd’ arthAt madhyastha [–rAgadveShase vikRut nahIn huA] pATh [–maukhik yA shAstrArUDh nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us panchAstikAyakA hI samyak avAy arthAt samyak gnAn vah gnAnasamay hai, arthAt gnAnAgam vah gnAnasamay hai. [3] kathanake nimittase gnAt hue us panchAstikAyakA hI vasturUpase samavAy arthAt samUh vah arthasamay hai, arthAt sarvapadArthasamUh vah arthasamay hai. usamen yahAn gnAn samayakI prasiddhike hetu shabdasamayake sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hain. -------------------------------------------------------------------------- samavAy =[1] sam+avAy; samyak avAy; samyak gnAna. [2] samUha. [is panchAstikAyasangrah shAstramen yahAn

kAladvavyako–– ki jo dravya hone par bhI astikAy nahIn hai use ––vivakShAmen gauN karake ‘panchAstikAyakA
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘chhah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahIn samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

10

sa ev panychAstikAyasamavAyo yAvAnstAvAnllokastata paramamitonanto hyaloka, sa tu nAbhAvamAtran kintu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakShetran khamAkAshamiti.. 3..

jIvA puggalakAyA dhammAdhammA tahev AvAsan.
atthittamhi ya NiyadA aNaNNamaiyA auNamahantA.. 4..

jIvA pudgalakAyA dharmo dharmau tathaiv AkAsham.
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAnta.. 4..

--------------------------------------------------------------------------------------------- ab, usI arthasamayakA, 1lok aur alokake bhedake kAraN dvividhapanA hai. vahI panchAstikAyasamUh jitanA hai, utanA lok hai. usase Age amAp arthAt ananta alok hai. vah alok abhAvamAtra nahIn hai kintu panchAstikAyasamUh jitanA kShetra chhoD kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt alok shUnyarUp nahIn hai kinntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..

gAthA 4

anvayArtha– [jIvA] jIv, [pudgalakAyA] pudgalakAy, [dharmAdharmau] dharma, adharma [tathA ev] tathA [AkAsham] AkAsh [astitve niyatA] astitvamen niyat, [ananyamayA] [astitvase] ananyamay [cha] aur [aNumahAnta] aNumahAn [pradeshase baDe] hain. -------------------------------------------------------------------------- 1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa loka’ arthAt jahAn jIvAdipadArtha dikhAI dete hain, vah lok hai. aNumahAn=[1] pradeshamen baDe arthAt anekapradeshI; [2] ekapradeshI [vyakti–apekShAse] tathA anekapradeshI

[shakti–apekShAse].

jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma ne AkAsh e
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha chhe. 4.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan

[
11

atra panychAstikAyAnAn visheShasangnA sAmAnyavisheShAstitvan kAyatvan choktam. tatra jIvA pudgalA dharmAdharmau AkAshamiti teShAn visheShasangnA anvarthA pratyeyA. sAmAnyavisheShAstitvanycha teShAmutpAdavyayadhrauvyamayyAn sAmAnyavisheShasattAyAn niyatatvAdvay vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA AtmanirvRuttA. ananyamayatvepi teShAmastitvaniyatatvan nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau– dravyArthika paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tata paryAyArthAdeshAdastitve svata kathanchidbhinnapi vyavasthitA dravyArthAdeshAtsvayamev santa satonanyamayA bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavotra pradeshA mUrtomUrtAshcha nirvibhAgAnshAstai mahAntoNumahAnta pradeshaprachayAtmakA iti siddhan teShAn kAyatvam. aNubhyAn. mahAnta iti vyatpattyA ---------------------------------------------------------------------------------------------

TIkA– yahAn [is gAthAmen] pAnch astikAyonkI visheShasangnA, sAmAnya visheSh–astitva tathA kAyatva kahA hai.

vahAn jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh–yah unakI visheShasangnAen anvartha jAnanA.

ve utpAd–vyay–dhrauvyamayI sAmAnyavisheShasattAmen niyat– vyavasthit [nishchit vidyamAn] honese

unake sAmAnyavisheSh–astitva bhI hai aisA nishchit karanA chAhiye. ve astitvamen niyat hone par bhI [jisaprakAr bartanamen rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahIn hai; kyonki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai [jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA ‘astitvamen niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahAn kathan ek nayake AdhIn nahIn hotA kintu un donon nayonke AdhIn hotA hai. isaliye ve paryAyArthik kathanase jo apanese kathanchit bhinna bhI hai aise astitvamen vyavasthit [nishchit sthit] hain aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hain. --------------------------------------------------------------------------- anvartha=arthakA anusaraN karatI huI; arthAnusAra. [pAnch astikAyonke nAm unake arthAnusAr hain.]