Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
172
nishchIyate, ten prakAreNaikendriyANAmapi, ubhayeShAmapi buddhipUrvakavyApArAdarshanasya samAn–tvAditi.. 113..
jANanti rasan phAsan je te beindiyA jIvA.. 114..
jAnanti rasan sparshan ye te dvIndriyA jIvA.. 114..
dvIndriyaprakArasUchaneyam. -----------------------------------------------------------------------------
anDemen rahe hue, garbhamen rahe hue aur mUrchhA pAe hue [prANiyonn] ke jIvatvakA, unhen buddhipUrvak vyApAr nahIn dekhA jAtA tathApi, jis prakAr nishchay kiyA jAtA hai, usI prakAr ekendriyonke jIvatvakA bhI nishchay kiyA jAtA hai; kyonki donommen buddhipUrvak vyApArakA adarshan samAn hai.
bhAvArtha– jis prakAr garbhasthAdi prANiyommen, IhApUrvak vyavahArakA abhAv hone par bhI, jIvatva hai hI, usI prakAr ekendriyommen bhI, IhApUrvak vyavahArakA abhAv hone par bhI, jIvatva hai hI aisA Agam, anumAn ityAdise nishchit kiyA jA sakatA hai.
yahAn aisA tAtparya grahaN karanA ki–jIv paramArthese svAdhIn ananta gnAn aur saukhya sahit hone par bhI agnAn dvArA parAdhIn indriyasukhamen Asakta hokar jo karma bandha karatA hai usake nimittase apaneko ekendriy aur dukhI karatA hai.. 113..
anvayArtha– [shambUkamAtRuvAhA] shambUk, mAtRuvAh, [shangkhA] shankh, [shuktaya] sIp [cha] aur [apAdakA kRumaya] pag rahit kRumi–[ye] jo ki [rasan sparshan] ras aur sparshako [jAnanti] jAnate hain [te] ve–[dvIndriyA jIvA] dvIndriy jIv hain.
TIkA– yah, dvIndriy jIvonke prakArakI sUchanA hai. -------------------------------------------------------------------------- adarshan = draShTigochar nahIn honA.
–je jANatA rasasparshane, te jIv dvIndriy jANavA. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
ete sparshanarasanendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye cha sati sparsharasayo parichchhettAro dvIndriyA amanaso bhavantIti.. 114..
jANanti rasan phAsan gandhan teindiyA jIvA.. 115..
jAnanti rasan sparshan gandhan trIndriyA jIvA.. 115..
trIndriyaprakArasUchaneyam.
ete sparshanarasanaghrANendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye cha sati sparsharasagandhAnAn parichchhettArastrIndriyA amanaso bhavantIti.. 115.. -----------------------------------------------------------------------------
sparshanendriy aur rasanendriyake [–in do bhAvendriyonke] AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyonke [–tIn bhAvendriyonke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA uday honese sparsha aur rasako jAnanevAle yah [shambUk Adi] jIv manarahit dvIndriy jIv hain.. 114..
anvayArtha– [yukAkumbhImatkuNapipIlikA] jU, kumbhI, khaTamal, chInTI aur [vRushchikAdaya] bichchhU Adi [kITA] jantu [rasan sparshan gandhan] ras, sparsha aur gandhako [jAnanti] jAnate hain; [trIndriyA jIvA] ve trIndriy jIv hain.
sparshanendriy, rasanendriy aur ghrANendriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyonke AvaraNakA uday tathA manake AvaraNakA uday honese sparsha, ras aur gandhako jAnanevAle yah [jU Adi] jIv manarahit trIndriy jIv hain.. 115.. --------------------------------------------------------------------------
ras, gandh tem ja sparsha jANe, jIv trIndriy teh chhe. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
174
rUvan rasan cha gandhan phAsan puN te vijANanti.. 116..
rUpan rasan cha gandhan sparshan punaste vijAnanti.. 116..
chaturindriyaprakArasUchaneyam. ete sparshanarasanaghrANachakShurindriyAvaraNakShayopashamAt shrotrendriyAvaraNodaye noindriyA–varaNodaye cha sati sparsharasagandhavarNAnAn parichchhettArashchaturindriyA amanaso bhavantIti.. 116..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [puna] punashcha [uddanshamashakamakShikAmadhukarIbhramarA] DAns, machchhar, makkhI, madhumakkhI, bhamvarA aur [patanggAdyA te] patange Adi jIv [rUpan] rUp, [rasan] ras, [gandhan] gandha [cha] aur [sparshan] sparshako [vijAnanti] vajAnate hain. [ve chaturindriy jIv hain.]
TIkA– yah, chaturindriy jIvonke prakArakI sUchanA hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy aur chakShurindriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA shrotrendriyake AvaraNakA uday tathA manake AvaraNakA uday honese sparsha, ras, gandha aur varNako jAnanevAle yah [DAns Adi] jIv manarahit chaturindriy jIv hain.. 116.. --------------------------------------------------------------------------
te jIv jANe sparshane, ras, gandh tem ja rUpane. 116.
sparshAdi panchak jANatAn tiryanch–nArak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
jalacharasthalacharakhacharA balina panchendriyA jIvA.. 117..
panychendriyaprakArasUchaneyam. ath sparshanarasanaghrANachakShushrotrendriyAvaraNakShayopashamAt noindriyAvaraNodaye sati sparsha– rasagandhavarNashabdAnAn parichchhettAra panchendriyA amanaskA. kechittu noindriyAvaraNasyApi kShayop–shamAt samanaskAshcha bhavanti. tatra devamanuShyanArakA samanaskA ev, tiryanch ubhayajAtIyA iti..117..
tiriyA bahuppayArA NeraiyA puDhavibheyagadA.. 118..
tiryancha bahuprakArA nArakA pRuthivIbhedagatA.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [varNarasasparshagandhashabdagnA] varNa, ras, sparsha, gandha aur shabdako jAnanevAle n[suranaranArakatiryannycha] dev–manuShya–nArak–tiryanch–[jalacharasthalacharakhacharA] jo jalachar, sthalachar, khechar hote hain ve –[balina panchendriyA jIvA] balavAn panchendriy jIv hain.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy, chakShurindriy aur shrotrendriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN, manake AvaraNakA uday honese, sparsha, ras, gandha, varNa aur shabdako jAnanevAle jIv manarahit panchendriy jIv hain; katipay [panchendriy jIv] to, unhen manake AvaraNakA bhI kShayopasham honese, manasahit [panchendriy jIv] hote hain.
unamen, dev, manuShya aur nArakI manasahit hI hote hain; tiryanch donon jAtike [arthAt manarahit tathA manasahit] hote hain.. 117..
anvayArtha– [devA chaturNikAyA] devonke chAr nikAy hain, [manujA karmabhog– --------------------------------------------------------------------------
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
176
indriyabhedenoktAnAn jIvAnAn chaturgatisambandhatvenopasanhAroyam. devagatinAmno devAyuShashchodayAddevA, te cha bhavanavAsivyantarajyotiShkavaimAnikanikAy–bhedAchchaturdhA. manuShyagatinAmno manuShyAyuShashcha udayAnmanuShyA. te karmabhogabhUmijabhedAt dvedhA. tiryaggatinAmnastiryagAyuShashcha udayAttiryanycha. te pRuthivIshambUkayUkoddanshajalacharoragapakShiparisarpa– chatuShpadAdibhedAdanekadhA. narakagatinAmno narakAyuShashcha udayAnnArakA. te ratnasharkarAvAlukA– pangkadhUmatamomahAtamaprabhAbhUmijabhedAtsaptadhA. tatra devamanuShyanArakA panchendriyA eva. tiryanchastu kechitpanchendriyA, kechidek–dvi–tri–chaturindriyA apIti.. 118.. ----------------------------------------------------------------------------- bhUmijA] manuShya karmabhUmij aur bhogabhUmij aise do prakArake hain, [tiryanycha bahuprakArA] tiryanch anek prakArake hain [puna] aur [nArakA pRuthivIbhedagatA] nArakonke bhed unakI pRuthviyonke bhed jitane hain.
TIkA– yah, indriyonke bhedakI apekShAse kahe gaye jIvonkA chaturgatisambandha darshAte hue upasanhAr hai [arthAt yahAn ekendriy–dvIndriyAdirUp jIvabhedonkA chAr gatike sAth sambandha darshAkar jIvabhedon upasanhAr kiyA gayA hai].
devagatinAm aur devAyuke udayase [arthAt devagatinAmakarma aur devAyukarmake udayake nimittase] dev hote hain; ve bhavanavAsI, vyantar, jyotiShka aur vaimAnik aise 1nikAyabhedonke kAraN chAr prakArake hain. manuShyagatinAm aur manuShyAyuke udayase manuShya hote hain; ve karmabhUmij aur bhogabhUmij aise bhedonke kAraN do prakArake hain. tiryanchagatinAm aur tiryanchAyuke udayase tiryanch hote hain; ve pRithvI, shambUk, jUn, DAns, jalachar, urag, pakShI, parisarpa, chatuShpAd [chaupAye] ityAdi bhedonke kAraN anek prakArake hain. narakagatinAm aur narakAyuke udayase nArak hote hain; ve 2ratnaprabhAbhUmij, sharkarAprabhAbhUmij, bAlukAprabhAbhUmij, pankaprabhAbhUmij, dhUmaprabhAbhUmij, tamaprabhAbhUmij aur mahAtamaprabhAbhUmij aise bhedonke kAraN sAt prakArake hain.
unamen, dev, manuShya aur nArakI panchendriy hI hote hain. tiryanch to katipay -------------------------------------------------------------------------- 1. nikAy = samUh 2. ratnaprabhAbhUmij = ratnaprabhA nAmakI bhUmimen [–pratham narakamen] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
pAuNNanti ya aNNan gadimAussan salessavasA.. 119..
prApnuvanti chAnyAn gatimAyuShkan svaleshyAvashAt.. 119..
gatyAyurnAmodayanirvRuttatvAddevatvAdInAmanAtmasvabhAvatvodyotanametat.
kShIyate hi krameNArabdhaphalo gatinAmavisheSh AyurvisheShashcha jIvAnAm. evamapi teShAn gatyantarasyAyurantarasya cha kaShAyAnuranjitA yogapravRuttirleshyA bhavati bIjan, tatastaduchitamev ----------------------------------------------------------------------------- panchendriy hote hain aur katipay ekendriy, dvIndriy, trIndriy aur chaturindriy bhI hote hain.
bhAvArtha– yahAn aisA tAtparya grahaN karanA chAhiye ki chAr gatise vilakShaN, svAtmopalabdhi jisakA lakShaN hai aisI jo siddhagati usakI bhAvanAse rahit jIv athavA siddhasadrash nijashuddhAtmAkI bhAvanAse rahit jIv jo chaturgatinAmakarma upArjit karate hain usake udayavash ve devAdi gatiyommen utpanna hote hain.. 118..
kShIN honese [te api] jIv [svaleshyAvashAt] apanI leshyAke vash [khalu] vAstavamen [anyAn gatim AyuShkan cha] anya gati aur AyuShya [prApnuvanti] prApta karate hain.
anAtmasvabhAvabhUt hain [arthAt devatva, manuShyatva, tiryanchatva aur nArakatva AtmAkA svabhAv nahIn hai] aisA darshAyA gayA hai.
jIvonko, jisakA phal prArambha hojAtA hai aisA amuk gatinAmakarma aur amuk AyuShakarma kramasha kShayako prApta hotA hai. aisA hone par bhI unhen kaShAy–anuranjit yogapravRuttirUp leshyA anya -------------------------------------------------------------------------- kaShAy–anuranjit =kaShAyaranjit; kaShAyase rangI huI. [kaShAyase anuranjit yogapravRutti so leshyA hai.]
tyAn anya gati–AyuShya pAme jIv nijaleshyAvashe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
178
gatyantaramAyurantaranch te prApnuvanti. evan kShINAkShINAbhyAmapi puna punarnavIbhUtAbhyAn gatinAmAyukarmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi chiramanugamyamAnA sansarantyAtmAnamachetayamAnA jIvA iti.. 119..
dehavihUNA siddhA bhavvA sansAriNo abhavvA ya.. 120..
dehavihInA siddhA bhavyA sansAriNobhavyAshcha.. 120..
----------------------------------------------------------------------------- gati aur anya AyuShakA bIj hotI hai [arthAt leshyA anya gatinAmakarma aur anya AyuShakarmakA kAraN hotI hai], isaliye usake uchit hI anya gati tathA anya AyuSh ve prApta karate hain. is prakAr kShIN–akShINapaneko prApta hone par bhI puna–puna navIn utpanna hoevAle gatinAmakarma aur AyuShakarma [pravAharUpase] yadyapie ve anAtmasvabhAvabhUt hain tathApi–chirakAl [jIvonke] sAth sAth rahate hain isaliye, AtmAko nahIn chetanevAle jIv sansaraN karate hain [arthAt AtmAkA anubhav nahIn karanevAle jIv sansAramen paribhramaN karate hain].
bhAvArtha– jIvonko devatvAdikI prAptimen paudgalik karma nimittabhUt hain isaliye devatvAdi jIvakA svabhAv nahIn hai.
[punashcha, dev marakar dev hI hotA rahe aur manuShya marakar manuShya hI hotA rahe is mAnyatAkA bhI yahAn niShedh huA. jIvonko apanI leshyAke yogya hI gatinAmakarma aur AyuShakarmakA bandha hotA hai aur isaliye usake yogya hI anya gati–AyuSh prApta hotI hai] .. 119..
anvayArtha– [ete jIvanikAyA] yah [pUrvokta] jIvanikAy [dehapravIchAramAshritA] dehamen vartanevAle arthAt dehasahit [bhaNitA] kahe gaye hain; [dehavihInA siddhA] deharahit aise siddha hain. -------------------------------------------------------------------------- pahaleke karma kShIN hote hain aur bAdake akShINarUpase vartate hain.
ne dehavirahit siddha chhe; sansArI bhavya–abhavya chhe. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
uktajIvaprapanchopasanhAroyam.
ete hyuktaprakArA sarve sansAriNo dehapravIchArA, adehapravIchArA bhagavanta siddhA shuddhA jIvA. tatra dehapravIchAratvAdekaprakAratvepi sansAriNo dviprakArA bhavyA abhavyAshcha. te shuddha– svarUpopalambhashaktisadbhAvAsadbhAvAbhyAn pAchyApAchyamudgavadabhidhIyant iti.. 120..
jan havadi tesu NANan jIvo tti ya tan parUventi.. 121..
yadbhavati teShu gnAnan jIv iti cha tatprarUpayanti.. 121..
----------------------------------------------------------------------------- [sansAriNA] sansArI [bhavyA abhavyA cha] bhavya aur abhavya aise do prakArake hain.
TIkA– yah ukta [–pahale kahe gaye] jIvavistArakA upasanhAr hai.
jinake prakAr [pahale] kahe gaye aise yah samasta sansArI dehamen vartanevAle [arthAt dehasahit] hain; dehamen nahIn vartanevAle [arthAt deharahit] aise siddhabhagavanta hain– jo ki shuddha jIv hai. vahAn, dehamen vartanekI apekShAse sansArI jIvonkA ek prakAr hone par bhI ve bhavya aur abhavya aise do prakArake hain. ‘1pAchya’ aur ‘2apAchya’ mUngakI bhAnti, jinamen shuddha svarUpakI 3upalabdhikI shaktikA sadbhAv hai unhen ‘bhavya’ aur jinamen shuddha svarUpakI upalabdhikI shaktikA asadbhAv hai unhen ‘abhavya’ kahA jAtA hain .. 120..
pRithvIkAyikAdi ‘jIvon’men] indriyAn jIv nahIn hai aur [ShaTprakArA pragnaptA kAyA puna] chhah -------------------------------------------------------------------------- 1. pAchya = pakaneyogya; randhaneyogya; sIjhane yogya; korA na ho aisA. 2. apAchya = nahIn pakaneyogya; randhane–sIjhanekI yogyatA rahit; korA. 3. upalabdhi = prApti; anubhava.
chhe temanAmAn gnAn je bas te ja jIv nirdiShTa chhe. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
180
vyavahArajIvatvaikAntapratipattinirAsoyam.
ya ime ekendriyAdaya pRuthivIkAyikAdayashchAnAdijIvapudgalaparasparAvagAhamavalokya vya– vahAranayen jIvaprAdhAnyAnyjIvA iti pragnApyante. nishchayanayen teShu sparshanAdIndriyANi pRuthivyAdayashcha kAyA jIvalakShaNabhUtachaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhavantIti. teShvev yatsvaparaparichchhittirUpeN prakAshamAnan gnAnan tadev guNaguNino kathanychidabhedAjjIvatven prarUpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahidan vA bhunjadi jIvo phalan tesin.. 122..
karoti hitamahitan vA bhunkte jIva phalan tayo.. 122..
----------------------------------------------------------------------------- prakArakI shAstrokta kAyen bhI jIv nahIn hai; [teShu] unamen [yad gnAnan bhavati] jo gnAn hai [tat jIva] vah jIv hai [iti cha prarUpayanti] aisI [gnAnI] prarUpaNA karate hain.
TIkA– yah, vyavahArajIvatvake ekAntakI pratipattikA khaNDan hai [arthAt jise mAtra vyavahAranayase jIv kahA jAtA hai usakA vAstavamen jIvarUpase svIkAr karanA uchit nahIn hai aisA yahAn samajhAyA hai].
yah jo ekendriyAdi tathA pRithvIkAyikAdi, ‘jIv’ kahe jAte hain, anAdi jIv –pudgalakA paraspar avagAh dekhakar vyavahAranayase jIvake prAdhAnya dvArA [–jIvako mukhyatA dekar] ‘jIv’ kahe jAte hain. nishchayanayase unamen sparshanAdi indriyAn tathA pRithvI–Adi kAyen, jIvake lakShaNabhUt chaitanyasvabhAvake abhAvake kAraN, jIv nahIn hain; unhImmen jo svaparako gnaptirUpase prakAshamAn gnAn hai vahI, guN–guNIke kathanchit abhedake kAraN, jIvarUpase prarUpit kiyA jAtA hai.. 121..
anvayArtha– [jIva] jIv [sarvan jAnAti pashyati] sab jAnatA hai aur dekhatA hai, [saukhyam ichchhati] sukhakI ichchhA karatA hai, [dukhAt bibheti] dukhase DaratA hai, [hitam ahitam karoti] -------------------------------------------------------------------------- pratipatti = svIkRuti; mAnyatA.
hit–ahit jIv kare ane hit–ahitanun phaL bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
anyAsAdhAraNajIvakAryakhyApanametat.
chaitanyasvabhAvatvAtkartRusthAyA kriyAyA gnapterdrasheshcha jIv ev kartA, na tatsambandha pudgalo, yathAkAshAdi. sukhAbhilAShakriyAyA dukhodvegakriyAyA svasamveditahitAhitanirvirtanakriyAyAshcha chaitanyavivartarUpasangkalpaprabhavatvAtsa ev kartA, nAnya. shubhAshubhAkarmaphalabhUtAyA iShTAniShTa– viShayopabhogakriyAyAshcha sukhadukhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iv sa ev kartA, nAnya. etenAsAdhAraNakAryAnumeyatvan pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti.. 122.. ----------------------------------------------------------------------------- hit–ahitako [shubh–ashubh bhAvonko] karatA hai [vA] aur [tayo phalan bhunkte] unake phalako bhogatA hai.
aise jo jIvake kArya ve yahAn darshAye hain].
chaitanyasvabhAvapaneke kAraN, kartRusthit [kartAmen rahanevAlI] kriyAkA–gnapti tathA drashikA–jIv hI kartA hai; usake sambandhamen rahA huA pudgal usakA kartA nahIn hai, jis prakAr AkAshAdi nahIn hai usI prakAra. [chaitanyasvabhAvake kAraN jAnane aur dekhane kI kriyAkA jIv hI kartA hai; jahAn jIv hai vahAn chAr arUpI achetan dravya bhI hain tathApi ve jis prakAr jAnane aur dekhane kI kriyAke kartA nahIn hai usI prakAr jIvake sAth sambandhamen rahe hue karma–nokarmarUp pudgal bhI us kriyAke kartA nahIn hai.] chaitanyake vivartarUp [–parivartanarUp] sankalpakI utpatti [jIvamen] honeke kAraN, sukhakI abhilAShArUp kriyAkA, dukhake udvegarUp kriyAkA tathA svasamvedit hit–ahitakI niShpattirUp kriyAkA [–apanese sanchetan kiye jAnevAle shubh–ashubh bhAvonko rachanerUp kriyAkA] jIv hI kartA hai; anya nahIn hai. shubhAshubh karmake phalabhUt iShTAniShTaviShayopabhogakriyAkA, sukh– dukhasvarUp svapariNAmakriyAkI bhAnti, jIv hI kartA hai; anya nahIn.
isase aisA samajhAyA ki [uparokta] asAdhAraN kAryon dvArA pudgalase bhinna aisA AtmA anumey [–anumAn kar sakane yogya] hai. -------------------------------------------------------------------------- iShTAniShTa viShay jisamen nimittabhUt hote hain aise sukhadukhapariNAmonke upabhogarUp kriyAko jIv karatA hai
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
182
abhigachchhadu ajjIvan NANantaridehin lingehin.. 123..
abhigachchhatvajIvan gnAnAntaritairlinggai.. 123..
jIvAjIvavyAkhayopasanhAropakShepasUchaneyam. -----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– sharIr, indriy, man, karma Adi pudgal yA anya koI achetan dravya kadApi jAnate nahIn hai, dekhate nahIn hai, sukhakI ichchhA nahIn karate, dukhase Darate nahIn hai, hit–ahitamen pravartate nahIn hai yA unake phalako nahIn bhogate; isaliye jo jAnatA hai aur dekhatA hai, sukhakI ichchhA karatA hai, dukhase bhayabhIt hotA hai, shubh–ashubh bhAvommen pravartatA hai aur unake phalako bhogatA hai, vah, achetan padArthonke sAth rahane par bhI sarva achetan padArthonkI kriyAonse bilakul vishiShTa prakArakI kriyAen karanevAlA, ek vishiShTa padArtha hai. isaprakAr jIv nAmakA chaitanyasvabhAvI padArthavisheSh–ki jisakA gnAnI svayam spaShTa anubhav karate hain vah–apanI asAdhAraN kriyAon dvArA anumey bhI hai.. 122..
anvayArtha– [evam] isaprakAr [anyai api bahukai paryAyai] anya bhI bahut paryAyonn dvArA [jIvam abhigamya] jIvako jAnakar [gnAnAntaritai linggai] gnAnase anya aise [jaD] lingonn dvArA [ajIvam abhigachchhatu] ajIv jAno.
TIkA– yah, jIv–vyAkhyAnake upasanhArakI aur ajIv–vyAkhyAnake prArambhakI sUchanA hai. --------------------------------------------------------------------------
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
prapanychitavivitravikalparUpai, nishchayanayen moharAgadveShapariNatisampAditavishvarUpatvAtkadAchidashuddhai kadAchittadabhAvAchchhuddhaishchaitanyavivartagranthirUpairbahubhi paryAyai jIvamadhigachchhet. adhigamya chaivamachaitanya– svabhAvatvAt gnAnAdarthAntarabhUtairita prapanchyamAnairlinggairjIvasambaddhamasambaddhan vA svato bhedabuddhi–prasiddhay rthamajIvamadhigachchhediti.. 123..
-----------------------------------------------------------------------------
isaprakAr is nirdeshake anusAr [arthAt upar sankShepamen samajhAye anusAr], [1] vyavahAranayase 1karmagranthapratipAdit jIvasthAn–guNasthAn–mArgaNAsthAn ityAdi dvArA 2prapanchit vichitra bhedarUp bahu paryAyon dvArA, tathA [2] nishchayanayase moharAg–dveShapariNatisamprApta 3vishvarUpatAke kAraN kadAchit ashuddha [aisI] aur kadAchit usake [–moharAgadveShapariNatike] abhAvake kAraN shuddha aisI 4chaitanyavivartagranthirUp bahu paryAyon dvArA, jIvako jAno. isaprakAr jIvako jAnakar, achaitanyasvabhAvake kAraN, 5gnAnase arthAntarabhUt aise, yahAnse [abakI gAthAommen] kahe jAnevAle lingonn dvArA, 6jIv– sambaddha yA jIv–asambaddha ajIvako, apanese bhedabuddhikI prasiddhike liye jAno.. 123..
isaprakAr jIvapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. karmagranthapratipAdit = gommaTasArAdi karmapaddhatike granthomen prarUpit –nirUpit . 2. prapanchit = vistArapUrvak kahI gaI. 3. moharAgadveShapariNatike kAraNA jIvako vishvarUpatA arthAt anekarUpatA prApta hotI hai. 4. granthi = gAnTha. [jIvakI kadAchit ashuddha aur kadAchit shuddha aisI paryAyen chaitanyavivartakI–chaitanyapariNamanakI–
5. gnAnase arthAnntarabhUt = gnAnase anyavastubhUt; gnAnase anya arthAt jaDa. [ajIvakA svabhAv achaitanya honeke
6. jIvake sAth sambaddha yA jIv sAth asambaddha aise ajIvako jAnanekA prayojan yah hai ki samasta ajIv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
184
ath ajIvapadArthavyAkhyAnam.
tesin achedaNattan bhaNidan jIvassa chedaNadA.. 124..
teShAmachetanatvan bhaNitan jIvasya chetanatA.. 124..
AkAshAdInAmevAjIvatve hetUpanyAsoyam.
AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu chaitanyavisheSharUpA jIvaguNA no vidyante, AkAshAdInAn teShAmachetanatvasAmAnyatvAt. achetanatvasAmAnyanychAkAshAdInAmev, jIvasyaiv chetanatvasAmAnyA– diti.. 124..
jassa Na vijjadi Nichchan tan samaNA benti ajjIvan.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu] AkAsh, kAl, pudgal, dharma aur adharmamen [jIvaguNA na santi] jIvake guN nahIn hai; [kyonki] [teShAm achetanatvan bhaNitam] unhen achetanapanA kahA hai, [jIvasya chetanatA] jIvako chetanatA kahI hai.
TIkA– yah, AkAshAdikA hI ajIvapanA darshAneke liye hetukA kathan hai.
AkAsh, kAl, pudgal, dharma aur adharmamen chaitanyavisheShonrUp jIvaguN vidyamAn nahIn hai; kyonki un AkAshAdiko achetanatvasAmAnya hai. aur achetanatvasAmAnya AkAshAdiko hI hai, kyonki jIvako hI chetanatvasAmAnya hai.. 124.. --------------------------------------------------------------------------
temAn achetanatA kahI, chetanapaNun kahyun jIvamAn. 124.
sukhadukhasanchetan, ahitanI bhIti, udyam hit viShe
jene kadI hotAn nathI, tene ajIv shramaNo kahe. 125.
yasya na vidyate nityan tan shramaNA bruvantyajIvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
AkAshAdInAmachetanatvasAmAnye punaranumAnametat. sukhadukhagnAnasya hitaparikarmaNohitabhIrutvasya cheti chaitanyavisheShANAn nityamanupalabdher– vidyamAnachaitanyasAmAnyA evAkAshAdayojIvA iti.. 125.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [sukhadukhagnAnan vA] sukhadukhakA gnAn [hitaparikarma] hitakA udyam [cha] aur [ahitabhIrutvam] ahitakA bhay– [yasya nityan na vidyate] yah jise sadaiv nahIn hote, [tam] use [shramaNA] shramaN [ajIvam bruvanti] ajIv kahate hain.
anupalabdhi hai [arthAt yah chaitanyavisheSh AkAshAdiko kisI kAl nahIn dekhe jAte], isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] AkAshAdi ajIvonko chaitanyasAmAnya vidyamAn nahIn hai.
bhAvArtha– jise chetanatvasAmAnya ho use chetanatvavisheSh honA hI chAhie. jise chetanatvavisheSh na ho use chetanatvasAmAnya bhI nahIn hotA. ab, AkAshAdi pAnch dravyonko sukhadukhakA sanchetan, hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhIti–yah chetanatvavisheSh kabhI dekhe nahIn jAte; isaliye nishchit hotA hai ki AkAshAdiko chetanatvasAmAnya bhI nahIn hai, arthAt achetanatvasAmAnya hI hai.. 125.. -------------------------------------------------------------------------- hit aur ahitake sambandhamen AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti nAmak TIkAmen nimnoktAnusAr
nishchayaratnatrayapariNat paramAtmadravyako hit samajhate hain aur AkulatAke utpAdak aise dukhako tathA usake
kAraNabhUt mithyAtvarAgAdipariNat Atmadravyako ahit samajhate hain.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
186
arasamarUvamagandhan avvattan chedaNAguNamasaddan.
pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNA paryAyAshcha bahava.. 126..
arasamarUpamagandhamavyaktan chetanAguNamashabdam.
jAnIhyalinggagrahaNan jIvamanirdiShTasansthAnam.. 127..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [sansthAnAni] [samachaturasrAdi] sansthAn, [sanghAtA] [audArik sharIr sambandhI] sanghAt, [varNarasasparshagandhashabdA cha] varNa, ras, sparsha, gandha aur shabda–[bahava guNA paryAyA cha] aise jo bahu guN aur paryAyen hain, [pudgaladravyaprabhavA bhavanti] ve pudgaladravyaniShpanna hai.
[arasam arUpam agandham] jo aras, arUp tathA agandha hai, [avyaktam] avyakta hai, [ashabdam] ashabda hai, [anirdiShTasansthAnam] anirdiShTasansthAn hai [arthAt jisakA koI sansthAn nahIn kahA aisA hai], [chetanAguNam] chetanAguNavAlA hai aur [alinggagrahaNam] indriyonke dvArA agrAhya hai, [jIvan jAnIhi] use jIv jAno.
TIkA– jIv–pudgalake sanyogamen bhI, unake bhedake kAraNabhUt svarUpakA yah kathan hai [arthAt jIv aur pudgalake sanyogamen bhI, jisake dvArA unakA bhed jAnA jA sakatA hai aise unake bhinna– bhinna svarUpakA yah kathan hai]. --------------------------------------------------------------------------
te bahu guNo ne paryayo pudgaladaravaniShpanna chhe. 126.
je chetanAguN, arasarUp, agandhashabda, avyakta chhe,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
jIvapudgalayo sanyogepi bhedanibandhanasvarUpAkhyAnametat.
yatkhalu sharIrasharIrisanyoge sparsharasagandhavarNaguNatvAtsashabdatvAtsansthAnasanggAtAdiparyAy– pariNatatvAchcha indriyagrahaNayogyan, tatpudgaladravyam. yatpunarasparsharasagandhavarNaguNatvAdashabdatvAd– nirdiShTasansthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyai pariNatatvAchcha nendriyagrahaNayogyan, tachchetanA– guNatvAt rUpibhyorUpibhyashchAjIvebhyo vishiShTan jIvadravyam. evamih jIvAjIvayorvAstavo bheda samyaggnAninAn mArgaprasiddhayarthan pratipAdit iti.. 126–127..
-----------------------------------------------------------------------------
kAraN, sashabda honeke kAraN tathA sansthAn–sanghAtAdi paryAyonrUpase pariNat honeke kAraN indriyagrahaNayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varNaguN rahit honeke kAraN, ashabda honeke kAraN, anirdiShTasansthAn honeke kAraN tathA 2avyaktatvAdi paryAyonrUpase pariNat honeke kAraN indriyagrahaNayogya nahIn hai, vah, chetanAguNamayapaneke kAraN rUpI tathA arUpI ajIvonse 3vishiShTa [bhinna] aisA jIvadravya hai.
is prakAr yahAn jIv aur ajIvakA vAstavik bhed samyaggnAnIyonke mArgakI prasiddhike hetu pratipAdit kiyA gayA.
hai aur apaneko sharIrAdirUp mAnate hain. unhen jIvadravya tathA ajIvadravyakA yathArtha bhed darshAkar muktikA mArga prApta karAneke hetu yahAn jaD pudgaladravyake aur chetan jIvadravyake vItarAgasarvagnakathit lakShaN kahe gae. jo jIv un lakShaNonko jAnakar, apaneko ek svatasiddha svatantra dravyarUpase pahichAnakar, bhedavignAnI anubhavI hotA hai, vah nijAtmadravyamen lIn hokar mokShamArgako sAdhakar shAshvat nirAkul sukhakA bhoktA hotA hai.] 126–127..
is prakAr ajIvapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. sharIrI = dehI; sharIravAlA [arthAt AtmA]. 2. avyaktatvAdi = avyaktatva Adi; aprakaTatva Adie. 3. vishiShTa = bhinna; vilakShaN; khAs prakArakA.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
188
uktau mUlapadArthau. ath sanyogapariNAmanirvRuttetarasaptapadArthAnAmupoddhAtArthan jIvapudgal– karmachakramanuvarNyate–
pariNAmAdo kamman kammAdo hodi gadisu gadI.. 128..
pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiShu gati.. 128..
gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAyante.
taistu viShayagrahaNan tato rAgo vA dveSho vA.. 129..
jAyate jIvasyaivan bhAva sansArachakravAle.
iti jinavarairbhaNitonAdinidhana sanidhano vA.. 130..
-----------------------------------------------------------------------------
do mUlapadArtha kahe gae ab [unake] sanyogapariNAmase niShpanna honevAle anya sAt padArthonke upodghAtake hetu jIvakarma aur pudgalakarmake chakrakA varNan kiyA jAtA hai. --------------------------------------------------------------------------
gatiprAptane tan thAy, tanathI indriyo vaLI thAy chhe,
enAthI viShay grahAy, rAgadveSh tethI thAy chhe. 129.
e rIt bhAv anAdinidhan anAdisAnt thayA kare
sansArachakra viShe jIvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
ih hi sansAriNo jIvAdanAdibandhanopAdhivashen snigdha pariNAmo bhavati. pariNAmAtpuna pudgalapariNAmAtmakan karma. karmaNo nArakAdigatiShu gati. gatyadhigamanA–ddeha. dehAdindriyANi. indriyebhyo viShayagrahaNam. viShayagrahaNAdrAgadveShau. rAgadveShAbhyAn puna snigdha pariNAma. pariNAmAtpuna pudgalapariNAmAtmakan karma. karmaNa punarnArakAdigatiShu gati. gatyadhigamanAtpunardeha. dehAtpunarindriyANi. indriyebhya punarviShayagrahaNam. viShayagrahaNAtpunA rAgadveShau. rAgadveShAbhyAn punarapi snigdha pariNAma. evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgal–pariNAmAtmakan karmajAlan sansArachakre jIvasyAnAdyanidhanan anAdisanidhanan vA chakravatparivartate. tadatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo jIvapariNAmanimitta pudgalapariNAmashcha vakShyamAN–padArthabIjatven sampradhAraNIy iti.. 128–130.. -----------------------------------------------------------------------------
pariNAma bhavati] usase pariNAm hotA hai [arthAt use snigdha pariNAm hotA hai], [pariNAmAt karma] pariNAmase karma aur [karmaNa] karmase [gatiShu gati bhavati] gatiyommen gaman hotA hai.
[gatim adhigatasya deha] gatiprAptako deh hotI hai, [dehAt indriyANi jAyante] dehathI indriyAn hotI hai, [tai tu viShayagrahaNan] indriyonse viShayagrahaN aur [tata rAga vA dveSha vA] viShayagrahaNase rAg athavA dveSh hotA hai.
[evan bhAva] aise bhAv, [sansArachakravAle] sansArachakramen [jIvasya] jIvako [anAdinidhana sanidhana vA] anAdi–ananta athavA anAdi–sAnta [jAyate] hote rahate hain–[iti jinavarai bhaNita] aisA jinavaronne kahA hai.
pariNAmase pudgalapariNAmAtmak karma, karmase narakAdi gatiyommen gaman, gatikI prAptise deh, dehase indriyAn, indriyonse viShayagrahaN, viShayagrahaNase rAgadveSh, rAgadveShase phir snigdha pariNAm, pariNAmase phir pudgalapariNAmAtmak karma, karmase phir narakAdi gatiyommen gaman, gatikI prAptise phir deh, dehase phir indriyAn, indriyonse phir viShayagrahaN, viShayagrahaNase phir rAgadveSh, rAgadveShase phir puna snigdha pariNAma. is prakAr yah anyonya 1kAryakAraNabhUt jIvapariNAmAtmak aur pudgalapariNAmAtmak karmajAl sansArachakramen jIvako anAdi–anantarUpase athavA anAdi–sAntarUpase chakrakI bhAnti puna– puna hote rahate hain. -------------------------------------------------------------------------- 1. kArya arthAt naimittik, aur kAraN arthAt nimitta. [jIvapariNAmAtmak karma aur pudgalapariNAmAtmak karma
jIvako anAdi–sAnta hote hain.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
190
is prakAr yahAn [aisA kahA ki], pudgalapariNAm jinakA nimitta hai aise jIvapariNAm aur jIvapariNAm jinakA nimitta hai aise pudgalapariNAm ab Age kahe jAnevAle [puNyAdi sAt] padArthonke bIjarUp avadhAranA.
bhAvArtha– jIv aur pudgalako paraspar nimitta–naimittikarUpase pariNAm hotA hai. us pariNAmake kAraN puNyAdi padArtha utpanna hote hain, jinakA varNan agalI gAthAommen kiyA jAegA.
prashna– puNyAdi sAt padArthonkA prayojan jIv aur ajIv in do se hI pUrA ho jAtA hai, kyonki ve jIv aur ajIvakI hI paryAyen hain. to phir ve sAt padArtha kisalie kahe jA rahe hain?
uttara– bhavyonko hey tattva aur upAdey tattva [arthAt hey aur upAdey tattvonkA svarUp tathA unake kAraN] darshAneke hetu unakA kathan hai. dukh vah hey tattva hai, unakA kAraN sansAr hai, sansArakA kAraN Asrav aur bandha do hain [athavA vistArapUrvak kahe to puNya, pAp, Asrav aur bandha chAr hain] aur unakA kAraN mithyAdarshan–gnAn–chAritra hai. sukh vah upAdey tattva hai, usakA kAraN mokSha hai, mokShakA kAraN samvar aur nirjarA hai aur unakA kAraN samyagdarshan–gnAn–chAritra hai. yah prayojanabhUt bAt bhavya jIvonko pragaTarUpase darshAneke hetu puNyAdi 1sAt padArthonkA kathan hai.. 128– 130.. -------------------------------------------------------------------------- 1. agnAnI aur gnAnI jIv puNyAdi sAt padArthommesen kin–kin padArthonke kartA hain tatsambandhI AchAryavar shrI
dvArA, bhaviShyakAlamen pApakA anubandha karanevAle puNyapadArthakA bhI kartA hotA hai. jo gnAnI jIv hai vah,
nirvikAr–AtmatattvaviShayak ruchi, tadviShayak gnapti aur tadviShayak nishchal anubhUtirUp abhedaratnatrayapariNAm
dvArA, samvar–nirjarA–mokShapadArthonkA kartA hotA hai; aur jIv jab pUrvokta nishchayaratnatrayamen sthir nahIn rah
sakatA tab nirdoShaparamAtmasvarUp arhant–siddhonkI tathA unakA [nirdoSh paramAtmAkA] ArAdhan karanevAle
AchArya–upAdhyAy–sAdhuonkI nirbhar asAdhAraN bhaktirUp aisA jo sansAravichchhedake kAraNabhUt, paramparAse
muktikAraNabhUt, tIrthankaraprakRiti Adi puNyakA anubandha karanevAlA vishiShTa puNya use anIhitavRuttise nidAnarahit
pariNAmase karatA hai. is prakAr agnAnI jIv pApAdi chAr padArthonkA kartA hai aur gnAnI samvarAdi tIn
padArthonkA kartA haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
ath puNyapApapadArthavyAkhyAnam.
vidyate tasya shubho vA ashubho vA bhavati pariNAma.. 131..
-----------------------------------------------------------------------------
ab puNya–pApapadArthakA vyakhyAn hai.
athavA [chittaprasAda] chittaprasannatA [vidyate] hai, [tasya] usee [shubha vA ashubha vA] shubh athavA ashubh [pariNAma] pariNAm [bhavati] hai. -------------------------------------------------------------------------
samyagdarshanagnAnachAritra hI sansAravichchhedake kAraNabhUt hain, parantu jab vah samyagdarshan–gnAn–chAritra apUrNadashAmen hotA hai tab usake sAth anichchhitavRuttise vartate hue vishiShTa puNyamen sansAravichchhedake kAraNapanekA Arop kiyA jAtA hai. vah Arop bhI vAstavik kAraNake–samyagdarshanAdike –astitvamen hI ho sakatA hai.]
te jIvane shubh vA ashubh pariNAmano sadbhAv chhe. 131.