Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version

౧౫౨

ఇహ హి జీవైః స్పర్శనరసనధ్రాణచక్షుర్భిరిన్ద్రియైస్తద్విషయభూతాః స్పర్శరసగంధవర్ణస్వభావా అర్థా గృహ్యంతే.ః. శ్రోత్రేన్ద్రియేణ తు త ఏవ తద్విషయహేతుభూతశబ్దాకారపరిణతా గృహ్యంతే. తే కదాచిత్స్థూల– స్కంధత్వమాపన్నాః కదాచిత్సూక్ష్మత్వమాపన్నాః కదాచిత్పరమాణుత్వమాపన్నాః ఇన్ద్రియగ్రహణయోగ్యతాసద్భావాద్ గృహ్యమాణా అగృహ్యమాణా వా మూర్తా ఇత్యుచ్యంతే. శేషమితరత్ సమస్తమప్యర్థజాతం స్పర్శరస– గంధవర్ణాభావస్వభావమిన్ద్రియగ్రహణయోగ్యతాయా అభావాదమూర్తమిత్యుచ్యతే. చిత్తగ్రహణయోగ్యతాసద్భావ– భాగ్భవతి తదుభయమపి, చితం, హ్యనియతవిషయమప్రాప్యకారి మతిశ్రుతజ్ఞానసాధనీభూతం మూర్తమమూర్తం చ సమాదదాతీతి.. ౯౯..

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ, మూర్త ఔర అమూర్తకే లక్షణకా కథన హై.

ఇస లోకమేం జీవోం ద్వారా స్పర్శనేన్ద్రియ, రసనేన్ద్రియ, ధ్రాణేన్ద్రియ ఔర చక్షురిన్ద్రియ ద్వారా ఉనకే [–ఉన ఇన్ద్రియోంకే] విషయభూత, స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణస్వభావవాలే పదార్థ [–స్పర్శ, రస, గంధ ఔర వర్ణ జినకా స్వభావ హై ఐసే పదార్థ] గ్రహణ హోతే హైం [–జ్ఞాత హోతే హైం]; ఔర శ్రోత్రేన్ద్రియ ద్వారా వహీ పదార్థ ఉసకే [శ్రోత్రైన్ద్రియకే] ౧విషయహేతుభూత శబ్దాకార పరిణమిత హోతే హుఏ గ్రహణ హోతే హైం. వే [వే పదార్థ], కదాచిత్ స్థూలస్కన్ధపనేకో ప్రాప్త హోతే హుఏ, కదాచిత్ సూక్ష్మత్వకో [సూక్ష్మస్కంధపనేకో] ప్రాప్త హోతే హుఏ ఔర కదాచిత్ పరమాణుపనేకో ప్రాప్త హోతే హుఏ ఇన్ద్రియోం ద్వారా గ్రహణ హోతే హోం యా న హోతే హోం, ఇన్ద్రియోం ద్వారా గ్రహణ హోనేకీ యోగ్యతాకా [సదైవ] సద్భావ హోనేసే ‘మూర్త’ కహలాతే హైం.

స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణకా అభావ జిసకా స్వభావ హై ఐసా శేష అన్య సమస్త పదార్థసమూహ ఇీనద్రయోం ద్వారా గ్రహణ హోనేకీ యోగ్యతాకే అభావకే కారణ ‘అమూర్త’ కహలాతా హై.

వే దోనోం [–పూర్వోక్త దోనోం ప్రకారకే పదార్థ] చిత్త ద్వారా గ్రహణ హోనేకీ యోగ్యతాకే సద్భావవాలే హైం; చిత్త– జో కి ౨ అనియత విషయవాలా, ౩అజ్జాప్యకారీ ఔర మతిశ్రుతజ్ఞానకే సాధనభూత [–మతిజ్ఞాన తథా శ్రుతజ్ఞానమేం నిమిత్తభూత] హై వహ–మూర్త తథా అమూర్తకో గ్రహణ కరతా హై [–జానతా హై].. ౯౯..

ఇస ప్రకార చూలికా సమాప్త హుఈ. -------------------------------------------------------------------------- ౪. ఉన స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణసవభావవాలే పదార్థోహకో [అర్థాత్ పుద్గలోంకో] శ్రోత్రైన్ద్రియకే విషయ హోనేమేం హేతుభూత

౫. అనియత=అనిశ్చిత. [జిస ప్రకార పాఁచ ఇన్ద్రియోమేంసే ప్రతయేక ఇన్ద్రియకా విషయ నియత హై ఉస ప్రకార మనకా

౬. అజ్జాప్యకారీ=జ్ఞేయ విషయోంకా స్పర్శ కియే బినా కార్య కరనేవాలా యజాననేవాలా. [మన ఔర చక్షు అజ్జాప్యకారీ

Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అథ కాలద్రవ్యవ్యాఖ్యానమ్.

వ్యవహారకాలస్య నిశ్చయకాలస్య చ స్వరూపాఖ్యానమేతత్.

త్త్ర క్రమానుపాతీ సమయాఖ్యః పర్యాయో వ్యవహారకాలః, తదాధారభూతం ద్రవ్యం నిశ్చయకాలః. త్త్ర వ్యవహారకాలో నిశ్చయకాలపర్యాయరూపోపి జీవపుద్గలానాం పరిణామేనావచ్ఛిద్యమానత్వాత్తత్పరిణామభవ ఇత్యుపగీయతే, జీవపుద్గలానాం పరిణామస్తు బహిరఙ్గనిమిత్తభూతద్రవ్యకాలసద్భావే సతి సంభూతత్వాద్ర్రవ్య– ----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [కాలః పరిణామభవః] కాల పరిణామసే ఉత్పన్న హోతా హై [అర్థాత్ వ్యవహారకాల కా మాప జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ ద్వారా హోతా హై]; [పరిణామః ద్రవ్యకాలసంభూతః] పరిణామ ద్రవ్యకాలసే ఉత్పన్న హోతా హై.– [ద్వయోః ఏషః స్వభావః] యహ, దోనోంకా స్వభావ హై. [కాలః క్షణభుఙ్గురః నియతః] కాల క్షణభంగుర తథా నిత్య హై.

టీకాః– యహ, వ్యవహారకాల తథా నిశ్చయకాలకే స్వరూపకా కథన హై.

వహాఁ, ‘సమయ’ నామకీ జో క్రమిక పర్యాయ సో వ్యవహారకాల హై; ఉసకే ఆధారభూత ద్రవ్య వహ నిశ్చయకాల హై.

వహాఁ, వ్యవహారకాల నిశ్చయకాలకీ పర్యాయరూప హోనే పర భీ జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామసే మాపా జాతా హై – జ్ఞాత హోతా హై ఇసలియే ‘జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామసే ఉత్పన్న హోనేవాలా’ కహలాతా హై; ఔర జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ బహిరంగ–నిమిత్తభూత ద్రవ్యకాలకే సద్భావమేం ఉత్పన్న హోనేకే కారణ ‘ద్రవ్యకాలసే ఉత్పన్న హోనేవాలే’ కహలాతే హైం. వహాఁ తాత్పర్య యహ హై కి – వ్యవహారకాల జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ ద్వారా --------------------------------------------------------------------------

Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version

౧౫౪

కాలసంభూత ఇత్యభిధీయతే. తత్రేదం తాత్పర్యం–వ్యవహారకాలో జీవపుద్గలపరిణామేన నిశ్చీయతే, నిశ్చయ– కాలస్తు తత్పరిణామాన్యథానుపపత్త్యేతి. తత్ర క్షణభఙ్గీ వ్యవహారకాలః సూక్ష్మపర్యాయస్య తావన్మాత్రత్వాత్, నిత్యో నిశ్చయకాలః ఖగుణపర్యాయాధారద్రవ్యత్వేన సర్వదైవావినశ్వరత్వాదితి.. ౧౦౦..

----------------------------------------------------------------------------- నిశ్చిత హోతా హై; ఔర నిశ్చయకాల జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామకీ అన్యథా అనుపపత్తి ద్వారా [అర్థాత్ జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ అన్య ప్రకారసే నహీం బన సకతే ఇసలియే] నిశ్చిత హోతా హై.

వహాఁ, వ్యవహారకాల క్షణభంగీ హై, క్యోంకి సూక్ష్మ పర్యాయ మాత్ర ఉతనీ హీ [–క్షణమాత్ర జితనీ హీ, సమయమాత్ర జితనీ హీ] హై; నిశ్చయకాల నిత్య హై, క్యోంకి వహ అపనే గుణ–పర్యాయోంకే ఆధారభూత ద్రవ్యరూపసే సదైవ అవినాశీ హై.. ౧౦౦..

అన్వయార్థః– [కాలః ఇతి చ వ్యపదేశః] ‘కాల’ ఐసా వ్యపదేశ [సద్గావప్రరూపకః] సద్భావకా ప్రరూపక హై ఇసలియే [నిత్యః భవతి] కాల [నిశ్చయకాల] నిత్య హై. [ఉత్పన్నధ్వంసీ అపరః] ఉత్పన్నధ్వంసీ ఐసా జో దూసరా కాల [అర్థాత్ ఉత్పన్న హోతే హీ నష్ట హోనేవాలా జో వ్యవహారకాల] వహ [దీర్ధాంతరస్థాయీ] [క్షణిక హోనే పర భీ ప్రవాహఅపేక్షాసే] దీర్ధ స్థితికా భీ [కహా జాతా] హై. -------------------------------------------------------------------------- క్షణభంగీ=ప్రతి క్షణ నష్ట హోనేవాలా; ప్రతిసమయ జిసకా ధ్వంస హోతా హై ఐసా; క్షణభంగుర; క్షణిక.

Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

నిత్యక్షణికత్వేన కాలవిభాగఖ్యాపనమేతత్.

యో హి ద్రవ్యవిశేషః ‘అయం కాలః, అయం కాలః’ ఇతి సదా వ్యపదిశ్యతే స ఖలు స్వస్య సద్భావమావేదయన్ భవతి నిత్యః. యస్తు పునరుత్పన్నమాత్ర ఏవ ప్రధ్వంస్యతే స ఖలు తస్యైవ ద్రవ్యవిశేషస్య సమయాఖ్యః పర్యాయ ఇతి. స తూత్సంగితక్షణభంగోప్యుపదర్శిత–స్వసంతానో నయబలాద్రీర్ధాతరస్థాయ్యుపగీయమానో న దుష్యతి; తతో న ఖల్వావలికాపల్యోపమ–సాగరోపమాదివ్యవహారో విప్రతిషిధ్యతే. తదత్ర నిశ్చయకాలో నిత్యః ద్రవ్యరూపత్వాత్, వ్యవహారకాలః క్షణికః పర్యాయరూపత్వాదితి.. ౧౦౧..

-----------------------------------------------------------------------------

‘యహ కాల హై, యహ కాల హై’ ఐసా కరకే జిస ద్రవ్యవిశేషకా సదైవ వ్యపదేశ [నిర్దేశ, కథన] కియా జాతా హై, వహ [ద్రవ్యవిశేష అర్థాత్ నిశ్చయకాలరూప ఖాస ద్రవ్య] సచముచ అపనే సద్భావకో ప్రగట కరతా హుఆ నిత్య హై; ఔర జో ఉత్పన్న హోతే హీ నష్ట హోతా హై, వహ [వ్యవహారకాల] సచముచ ఉసీ ద్రవ్యవిశేషకీ ‘సమయ’ నామక పర్యాయ హై. వహ క్షణభంగుర హోనే పర భీ అపనీ సంతతికో [ప్రవాహకో] దర్శాతా హై ఇసలియే ఉసే నయకే బలసే ‘దీర్ఘ కాల తక టికనేవాలా’ కహనేమేం దోష నహీం హై; ఇసలియే ఆవలికా, పల్యోపమ, సాగరోపమ ఇత్యాది వ్యవహారకా నిషేధ నహీం కియా జాతా.

ఇస ప్రకార యహాఁ ఐసా కహా హై కి–నిశ్చయకాల ద్రవ్యరూప హోనేసే నిత్య హై, వ్యవహారకాల పర్యాయరూప హోనేసే క్షణిక హై.. ౧౦౧..

--------------------------------------------------------------------------

Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version

౧౫౬

కాలస్య ద్రవ్యాస్తికాయత్వవిధిప్రతిషేధవిధానమేతత్.

యథా ఖలు జీవపుద్గలధర్మాధర్మాకాశాని సకలద్రవ్యలక్షణసద్భావాద్ర్రవ్యవ్యపదేశభాఞ్జి భవన్తి, తథా కాలోపి. ఇత్యేవం షడ్ద్రవ్యాణి. కింతు యథా జీవపుద్గలధర్మాధర్మాకాశానాం ద్వయాదిప్రదేశలక్షణత్వమస్తి అస్తికాయత్వం, న తథా లోకాకాశప్రదేశసంఖ్యానామపి కాలాణూనామేక–ప్రదేశత్వాదస్త్యస్తికాయత్వమ్. అత ఏవ చ పఞ్చాస్తికాయప్రకరణే న హీహ ముఖ్యత్వేనోపన్యస్తః కాలః. జీవపుద్గలపరిణామావచ్ఛిద్యమానపర్యాయత్వేన తత్పరిణామాన్యథానుపపత్యానుమీయమానద్రవ్యత్వేనా– త్రైవాంతర్భావితః.. ౧౦౨..

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ, కాలకో ద్రవ్యపనేకే విధానకా ఔర అస్తికాయపనేకే నిషేధకా కథన హై [అర్థాత్ కాలకో ద్రవ్యపనా హై కిన్తు అస్తికాయపనా నహీంం హై ఐసా యహాఁ కహా హై].

జిస ప్రకార వాస్తవమేం జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశకో ద్రవ్యకే సమస్త లక్షణోంకా సద్భావ హోనేసే వే ‘ద్రవ్య’ సంజ్ఞాకో ప్రాప్త కరతే హైం, ఉసీ ప్రకార కాల భీ [ఉసే ద్రవ్యకే సమస్త లక్షణోంకా సద్భావ హోనేసే] ‘ద్రవ్య’ సంజ్ఞాకో ప్రాప్త కరతా హై. ఇస ప్రకార ఛహ ద్రవ్య హైం. కిన్తు జిస ప్రకార జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశకో ౧ద్వి–ఆది ప్రదేశ జిసకా లక్షణ హై ఐసా అస్తికాయపనా హై, ఉస ప్రకార కాలాణుఓంకో– యద్యపి ఉనకీ సంఖ్యా లోకాకాశకే ప్రదేశోంం జితనీ [అసంఖ్య] హై తథాపి – ఏకప్రదేశీపనేకే కారణ అస్తికాయపనా నహీం హై. ఔర ఐసా హోనేసే హీ [అర్థాత్ కాల అస్తికాయ న హోనేసే హీ] యహాఁ పంచాస్తికాయకే ప్రకరణమేం ముఖ్యరూపసే కాలకా కథన నహీం కియా గయా హై; [పరన్తు] జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ ద్వారా జో జ్ఞాత హోతీ హై – మాపీ జాతీ హై ఐసీ ఉసకీ పర్యాయ హోనేసే తథా జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామకీ అన్యథా అనుపపత్తి ద్వారా జిసకా అనుమాన హోతా హై ఐసా వహ ద్రవ్య హోనేసే ఉసే యహాఁ ౨అన్తర్భూత కియా గయా హై.. ౧౦౨..

ఇస ప్రకార కాలద్రవ్యకా వ్యాఖ్యాన సమాప్త హుఆ. -------------------------------------------------------------------------- ౧. ద్వి–ఆది=దో యా అధిక; దో సే లేకర అనన్త తక. ౨. అన్తర్భూత కరనా=భీతర సమా లేనా; సమావిష్ట కరనా; సమావేశ కరనా [ఇస ‘పంచాస్తికాయసంగ్రహ నామక శాస్త్రమేం

Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

తదవబోధఫలపురస్సరః పఞ్చాస్తికాయవ్యాఖ్యోపసంహారోయమ్.

న ఖలు కాలకలితపఞ్చాస్తికాయేభ్యోన్యత్ కిమపి సకలేనాపి ప్రవచనేన ప్రతిపాద్యతే. తతః ప్రవచనసార ఏవాయం పఞ్చాస్తికాయసంగ్రహః. యో హి నామాముం సమస్తవస్తుతత్త్వాభిధాయినమర్థతో– ర్థితయావబుధ్యాత్రైవ జీవాస్తికాయాంతర్గతమాత్మానం స్వరూపేణాత్యంతవిశుద్ధచైతన్యస్వభావం నిశ్చిత్య పర– -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [ఏవమ్] ఇస ప్రకార [ప్రవచనసారం] ప్రవచనకే సారభూత [పఞ్చాస్తికాయసంగ్రహం] ‘పంచాస్తికాయసంగ్రహ’కో [విజ్ఞాయ] జానకర [యః] జో [రాగద్వేషౌ] రాగద్వేషకో [ముఞ్చతి] ఛోడతా హై, [సః] వహ [దుఃఖపరిమోక్షమ్ గాహతే] దుఃఖసే పరిముక్త హోతా హై.

టీకాః– యహాఁ పంచాస్తికాయకే అవబోధకా ఫల కహకర పంచాస్తికాయకే వ్యాఖ్యానకా ఉపసంహార కియా గయా హై.

వాస్తవమేం సమ్పూర్ణ [ద్వాదశాంగరూపసే విస్తీర్ణ] ప్రవచన కాల సహిత పంచాస్తికాయసే అన్య కుఛ భీ ప్రతిపాదిత నహీం కరతా; ఇసలియే ప్రవచనకా సార హీ యహ ‘పంచాస్తికాయసంగ్రహ’ హై. జో పురుష సమస్తవస్తుతత్త్వకా కథన కరనేవాలే ఇస ‘పంచాస్తికాయసంగ్రహ’ కో ౧అర్థతః ౨అర్థీరూపసే జానకర, -------------------------------------------------------------------------- ౧. అర్థత=అర్థానుసార; వాచ్యకా లక్షణ కరకే; వాచ్యసాపేక్ష; యథార్థ రీతిసే. ౨. అర్థీరూపసే=గరజీరూపసే; యాచకరూపసే; సేవకరూపసే; కుఛ ప్రాప్త కరనే కే ప్రయోజనసే [అర్థాత్ హితప్రాప్తికే

Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version

౧౫౮

స్పరకార్యకారణీభూతానాదిరాగద్వేషపరిణామకర్మబంధసంతతి–సమారోపితస్వరూపవికారం తదాత్వేనుభూయమానమవలోక్య తత్కాలోన్మీలితవివేకజ్యోతిః కర్మబంధసంతతి–ప్రవర్తికాం రాగద్వేషపరిణతిమత్యస్యతి, స ఖలు జీర్యమాణస్నేహో జఘన్యస్నేహగుణాభిముఖపరమాణు– బద్భావిబంధపరాఙ్ముఖః పూర్వబంధాత్ప్రచ్యవమానః శిఖితప్తోదకదౌస్థ్యానుకారిణో దుఃఖస్య పరిమోక్షం విగాహత ఇతి.. ౧౦౩.. -----------------------------------------------------------------------------

ఇసీమేం కహే హుఏ జీవాస్తికాయమేం ౧అన్తర్గత స్థిత అపనేకో [నిజ ఆత్మాకో] స్వరూపసే అత్యన్త విశుద్ధ చైతన్యస్వభావవాలా నిశ్చిత కరకే ౨పరస్పర కార్యకారణభూత ఐసే అనాది రాగద్వేషపరిణామ ఔర కర్మబన్ధకీ పరమ్పరాసే జిసమేం ౩స్వరూపవికార ౪ఆరోపిత హై ఐసా అపనేకో [నిజ ఆత్మాకో] ఉస కాల అనుభవమేం ఆతా దేఖకర, ఉస కాల వివేకజ్యోతి ప్రగట హోనేసే [అర్థాత్ అత్యన్త విశుద్ధ చైతన్యస్వభావకా ఔర వికారకా భేదజ్ఞాన ఉసీ కాల ప్రగట ప్రవర్తమాన హోనేసే] కర్మబన్ధకీ పరమ్పరాకా ప్రవర్తన కరనేవాలీ రాగద్వేషపరిణతికో ఛోడతా హై, వహ పురుష, వాస్తవమేం జిసకా ౫స్నేహ జీర్ణ హోతా జాతా హై ఐసా, జఘన్య ౬స్నేహగుణకే సన్ముఖ వర్తతే హుఏ పరమాణుకీ భాఁతి భావీ బన్ధసే పరాఙ్ముఖ వర్తతా హుఆ, పూర్వ బన్ధసే ఛూటతా హుఆ, అగ్నితప్త జలకీ ౭దుఃస్థితి సమాన జో దుఃఖ ఉససే పరిముక్త హోతా హై.. ౧౦౩.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. జీవాస్తికాయమేం స్వయం [నిజ ఆత్మా] సమా జాతా హై, ఇసలియే జైసా జీవాస్తికాయకే స్వరూపకా వర్ణన కియా

౨. రాగద్వేషపరిణామ ఔర కర్మబన్ధ అనాది కాలసే ఏక–దూసరేకో కార్యకారణరూప హైం. ౩. స్వరూపవికార = స్వరూపకా వికార. [స్వరూప దో ప్రకారకా హైః [౧] ద్రవ్యార్థిక నయకే విషయభూత స్వరూప, ఔర

౪. ఆరోపిత = [నయా అర్థాత్ ఔపాధికరూపసే] కియా గయా. [స్ఫటికమణిమేం ఔపాధికరూపసే హోనేవాలీ రంగిత

౫. స్నేహ = రాగాదిరూప చికనాహట. ౬. స్నేహ = స్పర్శగుణకీ పర్యాయరూప చికనాహట. [జిస ప్రకార జఘన్య చికనాహటకే సన్ముఖ వర్తతా హుఆ పరమాణు

౭. దుఃస్థితి = అశాంత స్థితి [అర్థాత్ తలే–ఉపర హోనా, ఖద్బద్ హోనా]ః అస్థిరతా; ఖరాబ–బురీ స్థితి. [జిస

Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

దుఃఖవిమోక్షకరణక్రమాఖ్యానమేతత్.

ఏతస్య శాస్త్రస్యార్థభూతం శుద్ధచైతన్యస్వభావ మాత్మానం కశ్చిజ్జీవస్తావజ్జానీతే. తతస్తమే– వానుగంతుముద్యమతే. తతోస్య క్షీయతే ద్రష్టిమోహః. తతః స్వరూపపరిచయాదున్మజ్జతి జ్ఞానజ్యోతిః. తతో రాగద్వేషౌ ప్రశామ్యతః. తతః ఉత్తరః పూర్వశ్చ బంధో వినశ్యతి. తతః పునర్బంధహేతుత్వాభావాత్ స్వరూపస్థో నిత్యం ప్రతపతీతి.. ౧౦౪..

ఇతి సమయవ్యాఖ్యాయామంతర్నీతషడ్ద్రవ్యపఞ్చాస్తికాయవర్ణనః ప్రథమః శ్రుతస్కంధః సమాప్తః.. ౧.. -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [జీవః] జీవ [ఏతద్ అర్థం జ్ఞాత్వా] ఇస అర్థకో జానకర [–ఇస శాస్త్రకే అర్థంభూత శుద్ధాత్మాకో జానకర], [తదనుగమనోద్యతః] ఉసకే అనుసరణకా ఉద్యమ కరతా హుఆ [నిహతమోహః] హతమోహ హోకర [–జిసే దర్శనమోహకా క్షయ హుఆ హో ఐసా హోకర], [ప్రశమితరాగద్వేషః] రాగద్వేషకో ప్రశమిత [నివృత్త] కరకే, [హతపరాపరః భవతి] ఉత్తర ఔర పూర్వ బన్ధకా జిసే నాశ హుఆ హై ఐసా హోతా హై .

టీకాః– ఇస, దుఃఖసే విముక్త హోనేకే క్రమకా కథన హై.

ప్రథమ, కోఈ జీవ ఇస శాస్త్రకే అర్థభూత శుద్ధచైతన్యస్వభావవాలే [నిజ] ఆత్మాకో జానతా హై; అతః [ఫిర] ఉసీకే అనుసరణకా ఉద్యమ కరతా హై; అతః ఉసే ద్రష్టిమోహకా క్షయ హోతా హై; అతః స్వరూపకే పరిచయకే కారణ జ్ఞానజ్యోతి ప్రగట హోతీ హై; అతః రాగద్వేష ప్రశమిత హోతే హైం – నివృత్త హోతే హైం; అతః ఉత్తర ఔర పూర్వ [–పీఛేకా ఔర పహలేకా] బన్ధ వినష్ట హోతా హై; అతః పునః బన్ధ హోనేకే హేతుత్వకా అభావ హోనేసే స్వరూపస్థరూపసే సదైవ తపతా హై––ప్రతాపవన్త వర్తతా హై [అర్థాత్ వహ జీవ సదైవ స్వరూపస్థిత రహకర పరమానన్దజ్ఞానాదిరూప పరిణమిత హై].. ౧౦౪.. --------------------------------------------------------------------------

Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version

౧౬౦

ఇస ప్రకార [శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత శ్రీ పంచాస్తికాయసంగ్రహ శాస్త్రకీ శ్రీమద్ అమృతచన్ద్రాచార్యదేవవిరచిత] సమయవ్యాఖ్యా నామక టీకామేం షడ్ద్రవ్యపంచాస్తికాయవర్ణన నామకా ప్రథమ శ్రుతస్కన్ధ సమాప్త హుఆ.

Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version

-----------------------------------------------------------------------------

[ప్రథమ, శ్రీ అమృతచన్ద్రాచార్యదేవ పహలే శ్రుతస్కన్ధమేం క్యా కహా గయా హై ఔర దూసరే శ్రుతస్కన్ధమేం క్యా కహా జాఏగా వహ శ్లోక ద్వారా అతి సంక్షేపమేం దర్శాతే హైంః]

పురుషోంకో [బుద్ధిమాన జీవోంకో] శుద్ధ తత్త్వ [శుద్ధాత్మతత్త్వ] కా ఉపదేశ దియా గయా. అబ పదార్థభేద ద్వారా ఉపోద్ఘాత కరకే [–నవ పదార్థరూప భేద ద్వారా ప్రారమ్భ కరకే] ఉసకే మార్గకా [–శుద్ధాత్మతత్త్వకే మార్గకా అర్థాత్ ఉసకే మోక్షకే మార్గకా] వర్ణన కియా జాతా హై. [౭]

[అబ ఇస ద్వితీయ శ్రుతస్కన్ధమేం శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవవిరచిత గాథాసూత్రకా ప్రారమ్భ కియా జాతా హైః] --------------------------------------------------------------------------

Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version

౧౬౨

ఆప్తస్తుతిపురస్సరా ప్రతిజ్ఞేయమ్.

అమునా హి ప్రవర్తమానమహాధర్మతీర్థస్య మూలకర్తృత్వేనాపునర్భవకారణస్య భగవతః పరమభట్టారక– మహాదేవాధిదేవశ్రీవర్ద్ధమానస్వామినః సిద్ధినిబంధనభూతాం భావస్తుతిమాసూక్ర్య, కాలకలితపఞ్చాస్తి–కాయానాం పదార్థవికల్పో మోక్షస్య మార్గశ్చ వక్తవ్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాత ఇతి.. ౧౦౫..

-----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [అపునర్భవకారణం] అపునర్భవకే కారణ [మహావీరమ్] శ్రీ మహావీరకో [శిరసా అభివంద్య] శిరసా వన్దన కరకే, [తేషాం పదార్థభఙ్గం] ఉనకా పదార్థభేద [–కాల సహిత పంచాస్తికాయకా నవ పదార్థరూప భేద] తథా [మోక్షస్య మార్గం] మోక్షకా మార్గ [వక్ష్యామి] కహూఁగా.

టీకాః– యహ, ఆప్తకీ స్తుతిపూర్వక ప్రతిజ్ఞా హై.

ప్రవర్తమాన మహాధర్మతీర్థకే మూల కర్తారూపసే జో అపునర్భవకే కారణ హైం ఐసే భగవాన, పరమ భట్టారక, మహాదేవాధిదేవ శ్రీ వర్ధమానస్వామీకీ, సిద్ధత్వకే నిమిత్తభూత భావస్తుతి కరకే, కాల సహిత పంచాస్తికాయకా పదార్థభేద [అర్థాత్ ఛహ ద్రవ్యోంకా నవ పదార్థరూప భేద] తథా మోక్షకా మార్గ కహనేకీ ఇన గాథాసూత్రమేం ప్రతిజ్ఞా కీ గఈ హై.. ౧౦౫.. -------------------------------------------------------------------------- అపునర్భవ = మోక్ష. [పరమ పూజ్య భగవాన శ్రీ వర్ధమానస్వామీ, వర్తమానమేం ప్రవర్తిత జో రత్నత్రయాత్మక మహాధర్మతీర్థ

Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] నవపదార్థపూర్వక–మోక్షమార్గప్రపంచవర్ణన

మోక్షమార్గస్యైవ తావత్సూచనేయమ్.

సమ్యక్త్వజ్ఞానయుక్తమేవ నాసమ్యక్త్వజ్ఞానయుక్తం, చారిత్రమేవ నాచారిత్రం, రాగద్వేషపరిహీణమేవ న రాగద్వేషాపరిహీణమ్, మోక్షస్యైవ న భావతో బంధస్య, మార్గ ఏవ నామార్గః, భవ్యానామేవ నాభవ్యానాం, లబ్ధబుద్ధీనామేవ నాలబ్ధబుద్ధీనాం, క్షీణకషాయత్వే భవత్యేవ న కషాయసహితత్వేభవతీత్యష్టధా నియమోత్ర ద్రష్టవ్యః.. ౧౦౬.. -----------------------------------------------------------------------------

[రాగద్వేషపరిహీణమ్] కి జో రాగద్వేషసే రహిత హో వహ, [లబ్ధబుద్ధీనామ్] లబ్ధబుద్ధి [భవ్యానాం] భవ్యజీవోంకో [మోక్షస్య మార్గః] మోక్షకా మార్గ [భవతి] హోతా హై.

సమ్యక్త్వ ఔర జ్ఞానసే యుక్త హీ –న కి అసమ్యక్త్వ ఔర అజ్ఞానసే యుక్త, చారిత్ర హీ – న కి అచారిత్ర, రాగద్వేష రహిత హో ఐసా హీ [చారిత్ర] – న కి రాగద్వేష సహిత హోయ ఐసా, మోక్షకా హీ – ౧భావతః న కి బన్ధకా, మార్గ హీ – న కి అమార్గ, భవ్యోంకో హీ – న కి అభవ్యోంకో , ౨లబ్ధబుద్ధియోం కో హీ – న కి అలబ్ధబుద్ధియోంకో, ౩క్షీణకషాయపనేమేం హీ హోతా హై– న కి కషాయసహితపనేమేం హోతా హై. ఇస ప్రకార ఆఠ ప్రకారసే నియమ యహాఁ దేఖనా [అర్థాత్ ఇస గాథామేం ఉపరోక్త ఆఠ ప్రకారసే నియమ కహా హై ఐసా సమఝనా].. ౧౦౬.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. భావతః = భావ అనుసార; ఆశయ అనుసార. [‘మోక్షకా’ కహతే హీ ‘బన్ధకా నహీం’ ఐసా భావ అర్థాత్ ఆశయ స్పష్ట

౨. లబ్ధబుద్ధి = జిన్హోంనే బుద్ధి ప్రాప్త కీ హో ఐసే. ౩. క్షీణకషాయపనేమేం హీ = క్షీణకషాయపనా హోతే హీ ; క్షీణకషాయపనా హో తభీ. [సమ్యక్త్వజ్ఞానయుక్త చారిత్ర – జో

Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version

౧౬౪

సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానచారిత్రాణాం సూచనేయమ్.

భావాః ఖలు కాలకలితపఞ్చాస్తికాయవికల్పరూపా నవ పదార్థాః. తేషాం మిథ్యాదర్శనోదయా– వాదితాశ్రద్ధానాభావస్వభావం భావాంతరం శ్రద్ధానం సమ్యగ్దర్శనం, శుద్ధచైతన్యరూపాత్మ– -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [భావానాం] భావోంకా [–నవ పదార్థోంకా] [శ్రద్ధానం] శ్రద్ధాన [సమ్యక్త్వం] వహ సమ్యక్త్వ హై; [తేషామ్ అధిగమః] ఉనకా అవబోధ [జ్ఞానమ్] వహ జ్ఞాన హై; [విరూఢమార్గాణామ్] [నిజ తత్త్వమేం] జినకా మార్గ విశేష రూఢ హుఆ హై ఉన్హేం [విషయేషు] విషయోంకే ప్రతి వర్తతా హుఆ [సమభావః] సమభావ [చారిత్రమ్] వహ చారిత్ర హై.

టీకాః– యహ, సమ్యగ్దర్శన–జ్ఞాన–చారిత్రకీ సూచనా హై.

కాల సహిత పంచాస్తికాయకే భేదరూప నవ పదార్థ వే వాస్తవమేం ‘భావ’ హైం. ఉన ‘భావోం’ కా మిథ్యాదర్శనకే ఉదయసే ప్రాప్త హోనేవాలా జో అశ్రద్ధాన ఉసకే అభావస్వభావవాలా జో ౧భావాన్తర–శ్రద్ధాన [అర్థాత్ నవ పదార్థోంకా శ్రద్ధాన], వహ సమ్యగ్దర్శన హై– జో కి [సమ్యగ్దర్శన] శుద్ధచైతన్యరూప -------------------------------------------------------------------------- ౧. భావాన్తర = భావవిశేష; ఖాస భావ; దూసరా భావ; భిన్న భావ. [నవ పదార్థోంకే అశ్రద్ధానకా అభావ జిసకా స్వభావ హై ఐసా భావాన్తర [–నవ పదార్థోంకే శ్రద్ధానరూప భావ] వహ సమ్యగ్దర్శన హై.]

Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] నవపదార్థపూర్వక–మోక్షమార్గప్రపంచవర్ణన

తత్త్వవినిశ్చయబీజమ్. తేషామేవ మిథ్యాదర్శనోదయాన్నౌయానసంస్కారాది స్వరూపవిపర్యయేణాధ్యవసీయ–మానానాం తన్నివృత్తౌ సమఞ్జసాధ్యవసాయః సమ్యగ్జ్ఞానం, మనాగ్జ్ఞానచేతనాప్రధానాత్మతత్త్వోపలంభబీజమ్. సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానసన్నిధానాదమార్గేభ్యః సమగ్రేభ్యః పరిచ్యుత్య స్వతత్త్వే విశేషేణ రూఢమార్గాణాం సతా– మిన్ద్రియానిన్ద్రియవిషయభూతేష్వర్థేషు రాగద్వేషపూర్వకవికారాభావాన్నిర్వికారావబోధస్వభావః సమభావశ్చారిత్రం, తదాత్వాయతిరమణీయమనణీయసోపునర్భవసౌఖ్యస్యైకబీజమ్. ఇత్యేష త్రిలక్షణో మోక్షమార్గః పురస్తా– న్నిశ్చయవ్యవహారాభ్యాం వ్యాఖ్యాస్యతే. ఇహ తు సమ్యగ్దర్శనజ్ఞానయోర్విషయభూతానాం నవపదార్థానాము– పోద్ధాతహేతుత్వేన సూచిత ఇతి.. ౧౦౭.. ----------------------------------------------------------------------------- ఆత్మతత్త్వకే ౧వినిశ్చయకా బీజ హై. ౨నౌకాగమనకే సంస్కారకీ భాఁతి మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకే కారణ జో స్వరూపవిపర్యయపూర్వక అధ్యవసిత హోతే హైం [అర్థాత్ విపరీత స్వరూపసే సమఝమేం ఆతే హైం – భాసిత హోతే హైం] ఐసే ఉన ‘భావోం’ కా హీ [–నవ పదార్థోంకా హీ], మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకీ నివృత్తి హోనే పర, జో సమ్యక్ అధ్యవసాయ [సత్య సమఝ, యథార్థ అవభాస, సచ్చా అవబోధ] హోనా, వహ సమ్యగ్జ్ఞాన హై – జో కి [సమ్యగ్జ్ఞాన] కుఛ అంశమేం జ్ఞానచేతనాప్రధాన ఆత్మతత్త్వకీ ఉపలబ్ధికా [అనుభూతికా] బీజ హై. సమ్యగ్దర్శన ఔర సమ్యగ్జ్ఞానకే సద్భావకే కారణ సమస్త అమార్గోంసే ఛూటకర జో స్వతత్త్వమేం విశేషరూపసే ౩రూఢ మార్గవాలే హుఏ హైం ఉన్హేం ఇన్ద్రియ ఔర మనకే విషయభూత పదార్థోంకే ప్రతి రాగద్వేషపూర్వక వికారకే అభావకే కారణ జో నిర్వికారజ్ఞానస్వభావవాలా సమభావ హోతా హై, వహ చారిత్ర హై – జో కి [చారిత్ర] ఉస కాలమేం ఔర ఆగామీ కాలమేం రమణీయ హై ఔర అపునర్భవకే [మోక్షకే] మహా సౌఖ్యకా ఏక బీజ హై.

–ఐసే ఇస త్రిలక్షణ [సమ్యగ్దర్శన–జ్ఞాన–చారిత్రాత్మక] మోక్షమార్గకా ఆగే నిశ్చయ ఔర వ్యవహారసే వ్యాఖ్యాన కియా జాఏగా. యహాఁ తో సమ్యగ్దర్శన ఔర సమ్యగ్జ్ఞానకే విషయభూత నవ పదార్థోంకే ౪ఉపోద్ఘాతకే హేతు రూపసే ఉసకీ సూచనా దీ గఈ హై.. ౧౦౭.. -------------------------------------------------------------------------- యహాఁ ‘సంస్కారాది’కే బదలే జహాఁ తక సమ్భవ హై ‘సంస్కారాదివ’ హోనా చాహియే ఐసా లగతా హై. ౧. వినిశ్చయ = నిశ్చయ; ద్రఢ నిశ్చయ. ౨. జిస ప్రకార నావమేం బైఠే హుఏ కిసీ మనుష్యకో నావకీ గతికే సంస్కారవశ, పదార్థ విపరీత స్వరూపసే సమఝమేం ఆతే

౩. రూఢ = పక్కా; పరిచయసే ద్రఢ హుఆ. [సమ్యగ్దర్శన ఔర సమ్యగ్జ్ఞానకే కారణ జినకా స్వతత్త్వగత మార్గ విశేష

౪. ఉపోద్ఘాత = ప్రస్తావనా [సమ్యగ్దర్శన–జ్ఞాన–చారిత్ర మోక్షమార్గ హై. మోక్షమార్గకే ప్రథమ దో అంగ జో సమ్యగ్దర్శన ఔర సమ్యగ్జ్ఞాన ఉనకే విషయ నవ పదార్థ హైం; ఇసలియే అబ అగలీ గాథాఓంమేం నవ పదార్థోంకా వ్యఖ్యాన కియా జాతా హై. మోక్షమార్గకా విస్తృత వ్యఖ్యాన ఆగే జాయేగా. యహాఁ తో నవ పదార్థోంకే వ్యఖ్యానకీ ప్రస్తావనా కే హేతురూపసే ఉసకీ మాత్ర సూచనా దీ గఈ హై.]

Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version

౧౬౬

పదార్థానాం నామస్వరూపాభిధానమేతత్.

జీవః, అజీవః, పుణ్యం, పాపం, ఆస్రవః, సంవరః, నిర్జరా, బంధః, మోక్ష ఇతి నవపదార్థానాం నామాని. తత్ర చైతన్యలక్షణో జీవాస్తిక ఏవేహ జీవః. చైతన్యాభావలక్షణోజీవః. స పఞ్చధా పూర్వోక్త ఏవ– పుద్గలాస్తికః, ధర్మాస్తికః, అధర్మాస్తికః, ఆకాశాస్తికః, కాలద్రవ్యఞ్చేతి. ఇమౌ హి జీవాజీవౌ పృథగ్భూతాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వేన -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [జీవాజీవౌ భావౌ] జీవ ఔర అజీవ–దో భావ [అర్థాత్ మూల పదార్థ] తథా [తయోః] ఉన దో కే [పుణ్యం] పుణ్య, [పాపం చ] పాప, [ఆస్రవః] ఆస్రవ, [సంవరనిర్జరబంధః] సంవర, నిర్జరా, బన్ధ [చ] ఔర [మోక్షః] మోక్ష–[తే అర్థాః ] వహ [నవ] పదార్థ హైం.

టీకాః– యహ, పదార్థోంకే నామ ఔర స్వరూపకా కథన హై.

జీవ, అజీవ, పుణ్య, పాప, ఆస్రవ, సంవర, నిర్జరా, బంధ, మోక్ష–ఇస ప్రకార నవ పదార్థోంకే నామ హైం.

ఉనమేం, చైతన్య జిసకా లక్షణ హై ఐసా జీవాస్తిక హీ [–జీవాస్తికాయ హీ] యహాఁ జీవ హై. చైతన్యకా అభావ జిసకా లక్షణ హై వహ అజీవ హై; వహ [అజీవ] పాఁచ ప్రకారసే పహలే కహా హీ హై– పుద్గలాస్తిక, ధర్మాస్తిక, అధర్మాస్తిక, ఆకాశాస్తిక ఔర కాలద్రవ్య. యహ జీవ ఔర అజీవ [దోనోం] పృథక్ అస్తిత్వ ద్వారా నిష్పన్న హోనేసే భిన్న జినకే స్వభావ హైం ఐసే [దో] మూల పదార్థ హైం . --------------------------------------------------------------------------

Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] నవపదార్థపూర్వక–మోక్షమార్గప్రపంచవర్ణన

భిన్నస్వభావభూతౌ మూలపదార్థౌ. జీవపుద్గలసంయోగపరిణామనిర్వృత్తాః సప్తాన్యే పదార్థాః. శుభపరిణామో జీవస్య, తన్నిమిత్తః కర్మపరిణామః పుద్గలానాఞ్చ పుణ్యమ్. అశుభపరిణామో జీవస్య, తన్నిమిత్తః కర్మ– పరిణామః పుద్గలానాఞ్చ పాపమ్. మోహరాగద్వేషపరిణామో జీవస్య, తన్నిమిత్తః కర్మపరిణామో యోగద్వారేణ ప్రవిశతాం పుద్గలానాఞ్చాస్రవః. మోహరాగద్వేషపరిణామనిరోధో జీవస్య, తన్నిమిత్తః కర్మపరిణామనిరోధో యోగద్వారేణ ప్రవిశతాం పుద్గలానాఞ్చ సంవరః. కర్మవీర్యశాతనసమర్థో బహిరఙ్గాంతరఙ్గతపోభిర్బృంహిత–శుద్ధోపయోగో జీవస్య, తదనుభావనీరసీభూతానామేకదేశసంక్షయః సముపాత్తకర్మపుద్గలానాఞ్చ నిర్జరా. మోహరాగద్వేషస్నిగ్ధపరిణామో జీవస్య, తన్నిమిత్తేన కర్మత్వపరిణతానాం జీవేన సహాన్యోన్యసంమూర్చ్ఛనం పుద్గలానాఞ్చ బంధః. అత్యంతశుద్ధాత్మోపలమ్భో జీవస్య, జీవేన సహాత్యంత– విశ్లేషః కర్మపుద్గలానాం చ మోక్ష ఇతి.. ౧౦౮.. -----------------------------------------------------------------------------

జీవ ఔర పుద్గలకే సంయోగపరిణామసే ఉత్పన్న సాత అన్య పదార్థ హైం. [ఉనకా సంక్షిప్త స్వరూప నిమ్నానుసార హైః–] జీవకే శుభ పరిణామ [వహ పుణ్య హైం] తథా వే [శుభ పరిణామ] జిసకా నిమిత్త హైం ఐసే పుద్గలోంకే కర్మపరిణామ [–శుభకర్మరూప పరిణామ] వహ పుణ్య హైం. జీవకే అశుభ పరిణామ [వహ పాప హైం] తథా వే [అశుభ పరిణామ] జిసకా నిమిత్త హైం ఐసే పుద్గలోంకే కర్మపరిణామ [–అశుభకర్మరూప పరిణామ] వహ పాప హైం. జీవకే మోహరాగద్వేషరూప పరిణామ [వహ ఆస్రవ హైం] తథా వే [మోహరాగద్వేషరూప పరిణామ] జిసకా నిమిత్త హైం ఐసే జో యోగద్వారా ప్రవిష్ట హోనేవాలే పుద్గలోంకే కర్మపరిణామ వహ ఆస్రవ హైం. జీవకే మోహరాగద్వేషరూప పరిణామకా నిరోధ [వహ సంవర హైం] తథా వహ [మోహరాగద్వేషరూప పరిణామకా నిరోధ] జిసకా నిమిత్త హైం ఐసా జో యోగద్వారా ప్రవిష్ట హోనేవాలే పుద్గలోంకే కర్మపరిణామకా నిరోధ వహ సంవర హై. కర్మకే వీర్యకా [–కర్మకీ శక్తికా] ౧శాతన కరనేమేం సమర్థ ఐసా జో బహిరంగ ఔర అన్తరంగ [బారహ ప్రకారకే] తపోం ద్వారా వృద్ధికో ప్రాప్త జీవకా శుద్ధోపయోగ [వహ నిర్జరా హై] తథా ఉసకే ప్రభావసే [–వృద్ధికో ప్రాప్త శుద్ధోపయోగకే నిమిత్తసే] నీరస హుఏ ఐసే ఉపార్జిత కర్మపుద్గలోంకా ఏకదేశ ౨సంక్షయ వహ నిర్జరా హైే. జీవకే, మోహరాగద్వేష ద్వారా స్నిగ్ధ పరిణామ [వహ బన్ధ హై] తథా ఉసకే [–స్నిగ్ధ పరిణామకే] నిమిత్తసే కర్మరూప పరిణత పుద్గలోంకా జీవకే సాథ అన్యోన్య అవగాహన [–విశిష్ట శక్తి సహిత ఏకక్షేత్రావగాహసమ్బన్ధ] వహ బన్ధ హై. జీవకీ అత్యన్త శుద్ధ ఆత్మోపలబ్ధి [వహ మోక్ష హై] తథా కర్మపుద్గలోంకా జీవసే అత్యన్త విశ్లేష [వియోగ] వహ మోక్ష హై.. ౧౦౮.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. శాతన కరనా = పతలా కరనా; హీన కరనా; క్షీణ కరనా; నష్ట కరనా. ౨. సంక్షయ = సమ్యక్ ప్రకారసే క్షయ.

Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version

౧౬౮

అథ జీవపదార్థానాం వ్యాఖ్యానం ప్రపఞ్చయతి.

జీవస్యరూపోద్దేశోయమ్.

జీవాః హి ద్వివిధాః, సంసారస్థా అశుద్ధా నిర్వృత్తాః శుద్ధాశ్చ. తే ఖలూభయేపి చేతనా–స్వభావాః, చేతనాపరిణామలక్షణేనోపయోగేన లక్షణీయాః. తత్ర సంసారస్థా దేహప్రవీచారాః, నిర్వృత్తా అదేహప్రవీచారా ఇతి.. ౧౦౯.. -----------------------------------------------------------------------------

అబ జీవపదార్థకా వ్యాఖ్యాన విస్తారపూర్వక కియా జాతా హై.

అన్వయార్థః– [జీవాః ద్వివిధాః] జీవ దో ప్రకారకే హైం; [సంసారస్థాః నిర్వృత్తాః] సంసారీ ఔర సిద్ధ. [చేతనాత్మకాః] వే చేతనాత్మక [–చేతనాస్వభావవాలే] [అపి చ] తథా [ఉపయోగలక్షణాః] ఉపయోగలక్షణవాలే హైం. [దేహాదేహప్రవీచారాః] సంసారీ జీవ దేహమేం వర్తనేవాలే అర్థాత్ దేహసహిత హైం ఔర సిద్ధ జీవ దేహమేం నహీం వర్తనేవాలే అర్థాత్ దేహరహిత హైం.

టీకాః– యహ, జీవకే స్వరూపకా కథన హై.

జీవ దో ప్రకారకే హైంః – [౧] సంసారీ అర్థాత్ అశుద్ధ, ఔర [౨] సిద్ధ అర్థాత్ శుద్ధ. వే దోనోం వాస్తవమేం చేతనాస్వభావవాలే హైం ఔర చేతనాపరిణామస్వరూప ఉపయోగ ద్వారా లక్షిత హోనేయోగ్య [– పహిచానేజానేయోగ్య] హైం. ఉనమేం, సంసారీ జీవ దేహమేం వర్తనేవాలే అర్థాత్ దేహసహిత హైం ఔర సిద్ధ జీవ దేహమేం నహీం వర్తనేవాలే అర్థాత్ దేహరహిత హైం.. ౧౦౯.. -------------------------------------------------------------------------- చేతనాకా పరిణామ సో ఉపయోగ. వహ ఉపయోగ జీవరూపీ లక్ష్యకా లక్షణ హై.

Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] నవపదార్థపూర్వక–మోక్షమార్గప్రపంచవర్ణన

పృథివీకాయికాదిపఞ్చభేదోద్దేశోయమ్.

పృథివీకాయాః, అప్కాయాః, తేజఃకాయాః, వాయుకాయాః, వనస్పతికాయాః ఇత్యేతే పుద్గల–పరిణామా బంధవశాజ్జీవానుసంశ్రితాః, అవాంతరజాతిభేదాద్బహుకా అపి స్పర్శనేన్ద్రియావరణక్షయోపశమ–భాజాం జీవానాం బహిరఙ్గస్పర్శనేన్ద్రియనిర్వృత్తిభూతాః కర్మఫలచేతనాప్రధాన– -----------------------------------------------------------------------------

[చ] ఔర [వనస్పతిః] వనస్పతికాయ–[కాయాః] యహ కాయేం [జీవసంశ్రితాః] జీవసహిత హైం. [బహుకాః అపి తే] [అవాన్తర జాతియోంకీ అపేక్షాసే] ఉనకీ భారీ సంఖ్యా హోనే పర భీ వే సభీ [తేషామ్] ఉనమేం రహనేవాలే జీవోంకో [ఖలు] వాస్తవమేం [మోహబహులం] అత్యన్త మోహసే సంయుక్త [స్పర్శం దదతి] స్పర్శ దేతీ హైం [అర్థాత్ స్పర్శజ్ఞానమేం నిమిత్త హోతీ హైం].

బన్ధవశాత్ [బన్ధకే కారణ] జీవసహిత హైం. ౨అవాన్తర జాతిరూప భేద కరనే పర వే అనేక హోనే పర భీ వే సభీ [పుద్గలపరిణామ], స్పర్శనేన్ద్రియావరణకే క్షయోపశమవాలే జీవోంకో బహిరంగ స్పర్శనేన్ద్రియకీ -------------------------------------------------------------------------- ౧. కాయ = శరీర. [పృథ్వీకాయ ఆది కాయేం పుద్గలపరిణామ హైం; ఉనకా జీవకే సాథ బన్ధ హోనేకేే కారణ వే

౨. అవాన్తర జాతి = అన్తర్గత–జాతి. [పృథ్వీకాయ, అప్కాయ, తేజఃకాయ ఔర వాయుకాయ–ఇన చారమేంసే ప్రత్యేకకే

Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version

౧౭౦

త్వాన్మోహబహులమేవ స్పర్శోపలంభం సంపాదయన్తీతి.. ౧౧౦..

-----------------------------------------------------------------------------

రచనాభూత వర్తతే హుఏ, కర్మఫలచేతనాప్రధానపనేకే కారణే అత్యన్త మోహ సహిత హీ స్పర్శోపలబ్ధి సంప్రాప్త కరాతే హైం.. ౧౧౦..

అన్వయార్థః– [తేషు] ఉనమేం, [త్రయః] తీన [పృథ్వీకాయిక, అప్కాయిక ఔర వనస్పతికాయిక] జీవ [స్థావరతనుయోగాః] స్థావర శరీరకే సంయోగవాలే హైం [చ] తథా [అనిలానలకాయికాః] వాయుకాయిక ఔర అగ్నికాయిక జీవ [త్రసాః] త్రస హైం; [మనఃపరిణామవిరహితాః] వే సబ మనపరిణామరహిత [ఏకేన్ద్రియాః జీవాః] ఏకేన్ద్రియ జీవ [జ్ఞేయాః] జాననా.. ౧౧౧..

-------------------------------------------------------------------------- ౧. స్పర్శోపలబ్ధి = స్పర్శకీ ఉపలబ్ధి; స్పర్శకా జ్ఞాన; స్పర్శకా అనుభవ. [పృథ్వీకాయిక ఆది జీవోంకో

౨. వాయుకాయిక ఔర అగ్నికాయిక జీవోంకో చలనక్రియా దేఖకర వ్యవహారసే త్రస కహా జాతా హై; నిశ్చయసే తో వే భీ

Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] నవపదార్థపూర్వక–మోక్షమార్గప్రపంచవర్ణన

నోఇన్ద్రియావరణోదయే చ సత్యేకేన్ద్రియాఅమనసో భవంతీతి.. ౧౧౨..

-----------------------------------------------------------------------------

[జీవనికాయాః] జీవనికాయోంకో [మనఃపరిణామవిరహితాః] మనపరిణామరహిత [ఏకేన్ద్రియాః జీవాః] ఏకేన్ద్రియ జీవ [భణితాః] [సర్వజ్ఞనే] కహా హై.

పృథ్వీకాయిక ఆది జీవ, స్పర్శనేన్ద్రియకే [–భావస్పర్శనేన్ద్రియకే] ఆవరణకే క్షయోపశమకే కారణ తథా శేష ఇన్ద్రియోంకే [–చార భావేన్ద్రియోంకే] ఆవరణకా ఉదయ తథా మనకే [–భావమనకే] ఆవరణకా ఉదయ హోనేసే, మనరహిత ఏకేన్ద్రియ హై.. ౧౧౨..

అన్వయార్థః– [అండేషు ప్రవర్ధమానాః] అండేమేం వృద్ధి పానేవాలే ప్రాణీ, [గర్భస్థాః] గర్భమేం రహే హుఏ ప్రాణీ [చ] ఔర [మూర్చ్ఛా గతాః మానుషాః] మూర్ఛా ప్రాప్త మనుష్య, [యాద్రశాః] జైసే [బుద్ధిపూర్వక వ్యాపార రహిత] హైం, [తాద్రశాః] వైసే [ఏకేన్ద్రియాః జీవాః] ఏకేన్ద్రియ జీవ [జ్ఞేయాః] జాననా.

టీకాః– యహ, ఏకేన్ద్రియోంకో చైతన్యకా అస్తిత్వ హోనే సమ్బన్ధీ ద్రష్టాన్తకా కథన హై. --------------------------------------------------------------------------