Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
152
ih hi jIvaiH sparshanarasanadhrANachakShurbhirindriyaistadviShayabhUtAH sparsharasaga.ndhavarNasvabhAvA arthA gR^ihya.nte.H. shrotrendriyeN tu ta ev tadviShayahetubhUtashabdAkArapariNatA gR^ihya.nte. te kadAchitsthUl– ska.ndhatvamApannAH kadAchitsUkShmatvamApannAH kadAchitparamANutvamApannAH indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd gR^ihyamANA agR^ihyamANA vA mUrtA ityuchya.nte. sheShamitarat samastamapyarthajAta.n sparsharas– ga.ndhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityuchyate. chittagrahaNayogyatAsadbhAv– bhAgbhavati tadubhayamapi, chita.n, hyaniyataviShayamaprApyakAri matishrutaj~nAnasAdhanIbhUta.n mUrtamamUrta.n cha samAdadAtIti.. 99..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, mUrta aur amUrtake lakShaNakA kathan hai.
is lokame.n jIvo.n dvArA sparshanendriy, rasanendriy, dhrANendriy aur chakShurindriy dvArA unake [–un indriyo.nke] viShayabhUt, sparsha–ras–ga.ndh–varNasvabhAvavAle padArtha [–sparsha, ras, ga.ndh aur varNa jinakA svabhAv hai aise padArtha] grahaN hote hai.n [–j~nAt hote hai.n]; aur shrotrendriy dvArA vahI padArtha usake [shrotraindriyake] 1viShayahetubhUt shabdAkAr pariNamit hote hue grahaN hote hai.n. ve [ve padArtha], kadAchit sthUlaskandhapaneko prApta hote hue, kadAchit sUkShmatvako [sUkShmaska.ndhapaneko] prApta hote hue aur kadAchit paramANupaneko prApta hote hue indriyo.n dvArA grahaN hote ho.n yA na hote ho.n, indriyo.n dvArA grahaN honekI yogyatAkA [sadaiv] sadbhAv honese ‘mUrta’ kahalAte hai.n.
sparsha–ras–ga.ndh–varNakA abhAv jisakA svabhAv hai aisA sheSh anya samasta padArthasamUh iInadrayo.n dvArA grahaN honekI yogyatAke abhAvake kAraN ‘amUrta’ kahalAtA hai.
ve dono.n [–pUrvokta dono.n prakArake padArtha] chitta dvArA grahaN honekI yogyatAke sadbhAvavAle hai.n; chitta– jo ki 2 aniyat viShayavAlA, 3ajjApyakArI aur matishrutaj~nAnake sAdhanabhUt [–matij~nAn tathA shrutaj~nAname.n nimittabhUt] hai vah–mUrta tathA amUrtako grahaN karatA hai [–jAnatA hai].. 99..
is prakAr chUlikA samApta huI. -------------------------------------------------------------------------- 4. un sparsha–ras–ga.ndh–varNasavabhAvavAle padArthohako [arthAt pudgalo.nko] shrotraindriyake viShay honeme.n hetubhUt
hai.n.
5. aniyat=anishchita. [jis prakAr pA.Nch indriyome.nse pratayek indriyakA viShay niyat hai us prakAr manakA
6. ajjApyakArI=j~ney viShayo.nkA sparsha kiye binA kArya karanevAlA yajAnanevAlA. [man aur chakShu ajjApyakArI
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
ath kAladravyavyAkhyAnam.
doNha.n es sahAvo kAlo khaNabha.nguro Niyado.. 100..
dvayoreSh svabhAvaH kAlaH kShaNabha~N.hguro niyataH.. 100..
vyavahArakAlasya nishchayakAlasya cha svarUpAkhyAnametat.
ttra kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH, tadAdhArabhUta.n dravya.n nishchayakAlaH. ttra vyavahArakAlo nishchayakAlaparyAyarUpopi jIvapudgalAnA.n pariNAmenAvachChidyamAnatvAttatpariNAmabhav ityupagIyate, jIvapudgalAnA.n pariNAmastu bahira~N.hganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati sa.nbhUtatvAdrravya– ----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [kAlaH pariNAmabhavaH] kAl pariNAmase utpanna hotA hai [arthAt vyavahArakAl kA mAp jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA hotA hai]; [pariNAmaH dravyakAlasa.nbhUtaH] pariNAm dravyakAlase utpanna hotA hai.– [dvayoH eShaH svabhAvaH] yah, dono.nkA svabhAv hai. [kAlaH kShaNabhu~N.hguraH niyataH] kAl kShaNabha.ngur tathA nitya hai.
TIkAH– yah, vyavahArakAl tathA nishchayakAlake svarUpakA kathan hai.
vahA.N, ‘samay’ nAmakI jo kramik paryAy so vyavahArakAl hai; usake AdhArabhUt dravya vah nishchayakAl hai.
vahA.N, vyavahArakAl nishchayakAlakI paryAyarUp hone par bhI jIv–pudgalo.nke pariNAmase mApA jAtA hai – j~nAt hotA hai isaliye ‘jIv–pudgalo.nke pariNAmase utpanna honevAlA’ kahalAtA hai; aur jIv–pudgalo.nke pariNAm bahira.ng–nimittabhUt dravyakAlake sadbhAvame.n utpanna honeke kAraN ‘dravyakAlase utpanna honevAle’ kahalAte hai.n. vahA.N tAtparya yah hai ki – vyavahArakAl jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA --------------------------------------------------------------------------
–A Che svabhAvo ubhayanA; kShaNabha.ngI ne dhruv kAL Che. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
154
kAlasa.nbhUt ityabhidhIyate. tatreda.n tAtparya.n–vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmen nishchIyate, nishchay– kAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti. tatra kShaNabha~N.hgI vyavahArakAlaH sUkShmaparyAyasya tAvanmAtratvAt, nityo nishchayakAlaH khaguNaparyAyAdhAradravyatven sarvadaivAvinashvaratvAditi.. 100..
uppaNNappaddha.nsI avaro dIha.ntaraTThAI.. 101..
utpannapradhva.nsyaparo dIrdhA.ntarasthAyI.. 101..
----------------------------------------------------------------------------- nishchit hotA hai; aur nishchayakAl jIv–pudgalo.nke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA [arthAt jIv–pudgalo.nke pariNAm anya prakArase nahI.n ban sakate isaliye] nishchit hotA hai.
vahA.N, vyavahArakAl kShaNabha.ngI hai, kyo.nki sUkShma paryAy mAtra utanI hI [–kShaNamAtra jitanI hI, samayamAtra jitanI hI] hai; nishchayakAl nitya hai, kyo.nki vah apane guN–paryAyo.nke AdhArabhUt dravyarUpase sadaiv avinAshI hai.. 100..
anvayArthaH– [kAlaH iti cha vyapadeshaH] ‘kAl’ aisA vyapadesh [sadgAvaprarUpakaH] sadbhAvakA prarUpak hai isaliye [nityaH bhavati] kAl [nishchayakAl] nitya hai. [utpannadhva.nsI aparaH] utpannadhva.nsI aisA jo dUsarA kAl [arthAt utpanna hote hI naShTa honevAlA jo vyavahArakAl] vah [dIrdhA.ntarasthAyI] [kShaNik hone par bhI pravAhaapekShAse] dIrdha sthitikA bhI [kahA jAtA] hai. -------------------------------------------------------------------------- kShaNabha.ngI=prati kShaN naShTa honevAlA; pratisamay jisakA dhva.ns hotA hai aisA; kShaNabha.ngur; kShaNika.
utpannadhva.nsI anya je te dIrdhasthAyI paN Thare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
nityakShaNikatven kAlavibhAgakhyApanametat.
yo hi dravyavisheShaH ‘aya.n kAlaH, aya.n kAlaH’ iti sadA vyapadishyate sa khalu svasya sadbhAvamAvedayan bhavati nityaH. yastu punarutpannamAtra ev pradhva.nsyate sa khalu tasyaiv dravyavisheShasya samayAkhyaH paryAy iti. sa tUtsa.ngitakShaNabha.ngo.apyupadarshit–svasa.ntAno nayabalAdrIrdhAtarasthAyyupagIyamAno na duShyati; tato na khalvAvalikApalyopam–sAgaropamAdivyavahAro vipratiShidhyate. tadatra nishchayakAlo nityaH dravyarUpatvAt, vyavahArakAlaH kShaNikaH paryAyarUpatvAditi.. 101..
labbha.nti davvasaNNa.n kAlassa du Natthi kAyatta.n.. 102..
labha.nte dravyasa.nj~nA.n kAlasya tu nAsti kAyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
‘yah kAl hai, yah kAl hai’ aisA karake jis dravyavisheShakA sadaiv vyapadesh [nirdesh, kathan] kiyA jAtA hai, vah [dravyavisheSh arthAt nishchayakAlarUp khAs dravya] sachamuch apane sadbhAvako pragaT karatA huA nitya hai; aur jo utpanna hote hI naShTa hotA hai, vah [vyavahArakAl] sachamuch usI dravyavisheShakI ‘samay’ nAmak paryAy hai. vah kShaNabha.ngur hone par bhI apanI sa.ntatiko [pravAhako] darshAtA hai isaliye use nayake balase ‘dIrgha kAl tak TikanevAlA’ kahaneme.n doSh nahI.n hai; isaliye AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArakA niShedh nahI.n kiyA jAtA.
is prakAr yahA.N aisA kahA hai ki–nishchayakAl dravyarUp honese nitya hai, vyavahArakAl paryAyarUp honese kShaNik hai.. 101..
--------------------------------------------------------------------------
Che ‘dravya’ sa.nj~nA sarvane, kAyatva Che nahi kALane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
156
kAlasya dravyAstikAyatvavidhipratiShedhavidhAnametat.
yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni sakaladravyalakShaNasadbhAvAdrravyavyapadeshabhA~nji bhavanti, tathA kAlo.api. ityeva.n ShaDdravyANi. ki.ntu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAshAnA.n dvayAdipradeshalakShaNatvamasti astikAyatva.n, na tathA lokAkAshapradeshasa.nkhyAnAmapi kAlANUnAmek–pradeshatvAdastyastikAyatvam. at ev cha pa~nchAstikAyaprakaraNe na hIh mukhyatvenopanyastaH kAlaH. jIvapudgalapariNAmAvachChidyamAnaparyAyatven tatpariNAmAnyathAnupapatyAnumIyamAnadravyatvenA– traivA.ntarbhAvitaH.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, kAlako dravyapaneke vidhAnakA aur astikAyapaneke niShedhakA kathan hai [arthAt kAlako dravyapanA hai kintu astikAyapanA nahI.n.n hai aisA yahA.N kahA hai].
jis prakAr vAstavame.n jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako dravyake samasta lakShaNo.nkA sadbhAv honese ve ‘dravya’ sa.nj~nAko prApta karate hai.n, usI prakAr kAl bhI [use dravyake samasta lakShaNo.nkA sadbhAv honese] ‘dravya’ sa.nj~nAko prApta karatA hai. is prakAr Chah dravya hai.n. kintu jis prakAr jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako 1dvi–Adi pradesh jisakA lakShaN hai aisA astikAyapanA hai, us prakAr kAlANuo.nko– yadyapi unakI sa.nkhyA lokAkAshake pradesho.n.n jitanI [asa.nkhya] hai tathApi – ekapradeshIpaneke kAraN astikAyapanA nahI.n hai. aur aisA honese hI [arthAt kAl astikAy na honese hI] yahA.N pa.nchAstikAyake prakaraName.n mukhyarUpase kAlakA kathan nahI.n kiyA gayA hai; [parantu] jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA jo j~nAt hotI hai – mApI jAtI hai aisI usakI paryAy honese tathA jIv–pudgalo.nke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai aisA vah dravya honese use yahA.N 2antarbhUt kiyA gayA hai.. 102..
is prakAr kAladravyakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. dvi–Adi=do yA adhik; do se lekar ananta taka. 2. antarbhUt karanA=bhItar samA lenA; samAviShTa karanA; samAvesh karanA [is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrame.n
pudgalAstikAyake pariNAmo.nkA varNan karate hue, un pariNAmo.n.n dvArA jisake pariNAm j~nAt hote hai– mApe jAte
hai.n us padArthakA [kAlakA] tathA un pariNAmo.nkI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai us
padArthakA [kAlakA] gauNarUpase varNan karanA uchit hai – aisA mAnakar yahA.N pa.nchAstikAyaprakaraName.n gauNarUpase
kAlake varNanakA samAvesh kiyA gayA hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
jo muyadi rAgadAse so gAhadi dukkhaparimokkha.n.. 103..
yo mu~nchati rAgadveShau sa gAhate duHkhaparimokSham.. 103..
tadavabodhaphalapurassaraH pa~nchAstikAyavyAkhyopasa.nhAro.ayam.
na khalu kAlakalitapa~nchAstikAyebhyo.anyat kimapi sakalenApi pravachanen pratipAdyate. tataH pravachanasAr evAya.n pa~nchAstikAyasa.ngrahaH. yo hi nAmAmu.n samastavastutattvAbhidhAyinamarthato.a– rthitayAvabudhyAtraiv jIvAstikAyA.ntargatamAtmAna.n svarUpeNAtya.ntavishuddhachaitanyasvabhAva.n nishchitya par– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [evam] is prakAr [pravachanasAra.n] pravachanake sArabhUt [pa~nchAstikAyasa.ngraha.n] ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ko [vij~nAy] jAnakar [yaH] jo [rAgadveShau] rAgadveShako [mu~nchati] Cho.DtA hai, [saH] vah [duHkhaparimokSham gAhate] duHkhase parimukta hotA hai.
TIkAH– yahA.N pa.nchAstikAyake avabodhakA phal kahakar pa.nchAstikAyake vyAkhyAnakA upasa.nhAr kiyA gayA hai.
vAstavame.n sampUrNa [dvAdashA.ngarUpase vistIrNa] pravachan kAl sahit pa.nchAstikAyase anya kuCh bhI pratipAdit nahI.n karatA; isaliye pravachanakA sAr hI yah ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ hai. jo puruSh samastavastutattvakA kathan karanevAle is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ko 1arthataH 2arthIrUpase jAnakar, -------------------------------------------------------------------------- 1. arthat=arthAnusAr; vAchyakA lakShaN karake; vAchyasApekSha; yathArtha rItise. 2. arthIrUpase=garajIrUpase; yAchakarUpase; sevakarUpase; kuCh prApta karane ke prayojanase [arthAt hitaprAptike
je jIv ChoDe rAgadveSh, lahe sakaladukhamokShane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
158
sparakAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveShapariNAmakarmaba.ndhasa.ntati–samAropitasvarUpavikAra.n tadAtve.anubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyotiH karmaba.ndhasa.ntati–pravartikA.n rAgadveShapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANu– badbhAviba.ndhaparA~N.hmukhaH pUrvaba.ndhAtprachyavamAnaH shikhitaptodakadausthyAnukAriNo duHkhasya parimokSha.n vigAhat iti.. 103.. -----------------------------------------------------------------------------
isIme.n kahe hue jIvAstikAyame.n 1antargat sthit apaneko [nij AtmAko] svarUpase atyanta vishuddha chaitanyasvabhAvavAlA nishchit karake 2paraspar kAryakAraNabhUt aise anAdi rAgadveShapariNAm aur karmabandhakI paramparAse jisame.n 3svarUpavikAr 4Aropit hai aisA apaneko [nij AtmAko] us kAl anubhavame.n AtA dekhakar, us kAl vivekajyoti pragaT honese [arthAt atyanta vishuddha chaitanyasvabhAvakA aur vikArakA bhedaj~nAn usI kAl pragaT pravartamAn honese] karmabandhakI paramparAkA pravartan karanevAlI rAgadveShapariNatiko Cho.DtA hai, vah puruSh, vAstavame.n jisakA 5sneh jIrNa hotA jAtA hai aisA, jaghanya 6snehaguNake sanmukh vartate hue paramANukI bhA.Nti bhAvI bandhase parA~N.hmukh vartatA huA, pUrva bandhase ChUTatA huA, agnitapta jalakI 7duHsthiti samAn jo duHkh usase parimukta hotA hai.. 103.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jIvAstikAyame.n svaya.n [nij AtmA] samA jAtA hai, isaliye jaisA jIvAstikAyake svarUpakA varNan kiyA
2. rAgadveShapariNAm aur karmabandha anAdi kAlase ek–dUsareko kAryakAraNarUp hai.n. 3. svarUpavikAr = svarUpakA vikAra. [svarUp do prakArakA haiH [1] dravyArthik nayake viShayabhUt svarUp, aur
hotA hai, dravyArthik nayake viShayabhUt svarUpame.n nahI.n; vah [dravyArthik nayake viShayabhUt] svarUp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyAtmak hai.]
4. Aropit = [nayA arthAt aupAdhikarUpase] kiyA gayA. [sphaTikamaNime.n aupAdhikarUpase honevAlI ra.ngit
5. sneh = rAgAdirUp chikanAhaTa. 6. sneh = sparshaguNakI paryAyarUp chikanAhaTa. [jis prakAr jaghanya chikanAhaTake sanmukh vartatA huA paramANu
hai.]
7. duHsthiti = ashA.nt sthiti [arthAt tale–upar honA, khadbad honA]H asthiratA; kharAb–burI sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAparo jIvo.. 104..
prashamitarAgadveSho bhavati hataparAparo jIvaH.. 104..
duHkhavimokShakaraNakramAkhyAnametat.
etasya shAstrasyArthabhUta.n shuddhachaitanyasvabhAv mAtmAna.n kashchijjIvastAvajjAnIte. tatastame– vAnuga.ntumudyamate. tato.asya kShIyate draShTimohaH. tataH svarUpaparichayAdunmajjati j~nAnajyotiH. tato rAgadveShau prashAmyataH. tataH uttaraH pUrvashcha ba.ndho vinashyati. tataH punarba.ndhahetutvAbhAvAt svarUpastho nitya.n pratapatIti.. 104..
iti samayavyAkhyAyAma.ntarnItaShaDdravyapa~nchAstikAyavarNanaH prathamaH shrutaska.ndhaH samAptaH.. 1.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [jIvaH] jIv [etad artha.n j~nAtvA] is arthako jAnakar [–is shAstrake artha.nbhUt shuddhAtmAko jAnakar], [tadanugamanodyataH] usake anusaraNakA udyam karatA huA [nihatamohaH] hatamoh hokar [–jise darshanamohakA kShay huA ho aisA hokar], [prashamitarAgadveShaH] rAgadveShako prashamit [nivR^itta] karake, [hataparAparaH bhavati] uttar aur pUrva bandhakA jise nAsh huA hai aisA hotA hai .
TIkAH– is, duHkhase vimukta honeke kramakA kathan hai.
pratham, koI jIv is shAstrake arthabhUt shuddhachaitanyasvabhAvavAle [nij] AtmAko jAnatA hai; ataH [phir] usIke anusaraNakA udyam karatA hai; ataH use draShTimohakA kShay hotA hai; ataH svarUpake parichayake kAraN j~nAnajyoti pragaT hotI hai; ataH rAgadveSh prashamit hote hai.n – nivR^itta hote hai.n; ataH uttar aur pUrva [–pIChekA aur pahalekA] bandha vinaShTa hotA hai; ataH punaH bandha honeke hetutvakA abhAv honese svarUpastharUpase sadaiv tapatA hai––pratApavanta vartatA hai [arthAt vah jIv sadaiv svarUpasthit rahakar paramAnandaj~nAnAdirUp pariNamit hai].. 104.. --------------------------------------------------------------------------
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar–pUrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
160
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrakI shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmak TIkAme.n ShaDdravyapa.nchAstikAyavarNan nAmakA pratham shrutaskandha samApta huA.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
shuddha.n budhAnAmih tattvamuktam.
padArthabha~N.hgen kR^itAvatAra.n
prakIrtyate sa.nprati vartma tasya.. 7..
tesi.n payatthabha.nga.n magga.n mokkhassa vochChAmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, shrI amR^itachandrAchAryadev pahale shrutaskandhame.n kyA kahA gayA hai aur dUsare shrutaskandhame.n kyA kahA jAegA vah shlok dvArA ati sa.nkShepame.n darshAte hai.nH]
puruSho.nko [buddhimAn jIvo.nko] shuddha tattva [shuddhAtmatattva] kA upadesh diyA gayA. ab padArthabhed dvArA upodghAt karake [–nav padArtharUp bhed dvArA prArambha karake] usake mArgakA [–shuddhAtmatattvake mArgakA arthAt usake mokShake mArgakA] varNan kiyA jAtA hai. [7]
[ab is dvitIy shrutaskandhame.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit gAthAsUtrakA prArambha kiyA jAtA haiH] --------------------------------------------------------------------------
bhAkhu.n padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
162
teShA.n padArthabha~N.hga.n mArga.n mokShasya vakShyAmi.. 105..
AptastutipurassarA pratij~neyam.
amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartR^itvenApunarbhavakAraNasya bhagavataH paramabhaTTArak– mahAdevAdhidevashrIvarddhamAnasvAminaH siddhiniba.ndhanabhUtA.n bhAvastutimAsUkrya, kAlakalitapa~nchAsti–kAyAnA.n padArthavikalpo mokShasya mArgashcha vaktavyatven pratij~nAt iti.. 105..
mokShasya bhavati mArgo bhavyAnA.n labdhabuddhInAm.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [apunarbhavakAraNa.n] apunarbhavake kAraN [mahAvIram] shrI mahAvIrako [shirasA abhiva.ndya] shirasA vandan karake, [teShA.n padArthabha~N.hga.n] unakA padArthabhed [–kAl sahit pa.nchAstikAyakA nav padArtharUp bhed] tathA [mokShasya mArga.n] mokShakA mArga [vakShyAmi] kahU.NgA.
TIkAH– yah, AptakI stutipUrvak pratij~nA hai.
pravartamAn mahAdharmatIrthake mUl kartArUpase jo apunarbhavake kAraN hai.n aise bhagavAn, param bhaTTArak, mahAdevAdhidev shrI vardhamAnasvAmIkI, siddhatvake nimittabhUt bhAvastuti karake, kAl sahit pa.nchAstikAyakA padArthabhed [arthAt Chah dravyo.nkA nav padArtharUp bhed] tathA mokShakA mArga kahanekI in gAthAsUtrame.n pratij~nA kI gaI hai.. 105.. -------------------------------------------------------------------------- apunarbhav = mokSha. [param pUjya bhagavAn shrI vardhamAnasvAmI, vartamAname.n pravartit jo ratnatrayAtmak mahAdharmatIrtha
te hoy Che nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
mokShamArgasyaiv tAvatsUchaneyam.
samyaktvaj~nAnayuktamev nAsamyaktvaj~nAnayukta.n, chAritramev nAchAritra.n, rAgadveShaparihINamev na rAgadveShAparihINam, mokShasyaiv na bhAvato ba.ndhasya, mArga ev nAmArgaH, bhavyAnAmev nAbhavyAnA.n, labdhabuddhInAmev nAlabdhabuddhInA.n, kShINakaShAyatve bhavatyev na kaShAyasahitatvebhavatItyaShTadhA niyamo.atra draShTavyaH.. 106.. -----------------------------------------------------------------------------
[rAgadveShaparihINam] ki jo rAgadveShase rahit ho vah, [labdhabuddhInAm] labdhabuddhi [bhavyAnA.n] bhavyajIvo.nko [mokShasya mArgaH] mokShakA mArga [bhavati] hotA hai.
samyaktva aur j~nAnase yukta hI –na ki asamyaktva aur aj~nAnase yukta, chAritra hI – na ki achAritra, rAgadveSh rahit ho aisA hI [chAritra] – na ki rAgadveSh sahit hoy aisA, mokShakA hI – 1bhAvataH na ki bandhakA, mArga hI – na ki amArga, bhavyo.nko hI – na ki abhavyo.nko , 2labdhabuddhiyo.n ko hI – na ki alabdhabuddhiyo.nko, 3kShINakaShAyapaneme.n hI hotA hai– na ki kaShAyasahitapaneme.n hotA hai. is prakAr ATh prakArase niyam yahA.N dekhanA [arthAt is gAthAme.n uparokta ATh prakArase niyam kahA hai aisA samajhanA].. 106.. -------------------------------------------------------------------------- 1. bhAvataH = bhAv anusAr; Ashay anusAra. [‘mokShakA’ kahate hI ‘bandhakA nahI.n’ aisA bhAv arthAt Ashay spaShTa
2. labdhabuddhi = jinho.nne buddhi prApta kI ho aise. 3. kShINakaShAyapaneme.n hI = kShINakaShAyapanA hote hI ; kShINakaShAyapanA ho tabhI. [samyaktvaj~nAnayukta chAritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
164
chAritta.n samabhAvo visayesu virUDhamaggANa.n.. 107..
chAritra.n samabhAvo viShayeShu virUDhamArgANAm.. 107..
samyagdarshanaj~nAnachAritrANA.n sUchaneyam.
bhAvAH khalu kAlakalitapa~nchAstikAyavikalparUpA nav padArthAH. teShA.n mithyAdarshanodayA– vAditAshraddhAnAbhAvasvabhAva.n bhAvA.ntara.n shraddhAna.n samyagdarshana.n, shuddhachaitanyarUpAtma– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [bhAvAnA.n] bhAvo.nkA [–nav padArtho.nkA] [shraddhAna.n] shraddhAn [samyaktva.n] vah samyaktva hai; [teShAm adhigamaH] unakA avabodh [j~nAnam] vah j~nAn hai; [virUDhamArgANAm] [nij tattvame.n] jinakA mArga visheSh rUDh huA hai unhe.n [viShayeShu] viShayo.nke prati vartatA huA [samabhAvaH] samabhAv [chAritram] vah chAritra hai.
TIkAH– yah, samyagdarshan–j~nAn–chAritrakI sUchanA hai.
kAl sahit pa.nchAstikAyake bhedarUp nav padArtha ve vAstavame.n ‘bhAv’ hai.n. un ‘bhAvo.n’ kA mithyAdarshanake udayase prApta honevAlA jo ashraddhAn usake abhAvasvabhAvavAlA jo 1bhAvAntar–shraddhAn [arthAt nav padArtho.nkA shraddhAn], vah samyagdarshan hai– jo ki [samyagdarshan] shuddhachaitanyarUp -------------------------------------------------------------------------- 1. bhAvAntar = bhAvavisheSh; khAs bhAv; dUsarA bhAv; bhinna bhAva. [nav padArtho.nke ashraddhAnakA abhAv jisakA svabhAv hai aisA bhAvAntar [–nav padArtho.nke shraddhAnarUp bhAv] vah samyagdarshan hai.]
vadhu rUDh mArga thatA.n viShayamA.n sAmya te chAritra Che. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
tattvavinishchayabIjam. teShAmev mithyAdarshanodayAnnauyAnasa.nskArAdi svarUpaviparyayeNAdhyavasIy–mAnAnA.n tannivR^ittau sama~njasAdhyavasAyaH samyagj~nAna.n, manAgj~nAnachetanApradhAnAtmatattvopala.nbhabIjam. samyagdarshanaj~nAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH parichyutya svatattve visheSheN rUDhamArgANA.n satA– mindriyAnindriyaviShayabhUteShvartheShu rAgadveShapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAvaH samabhAvashchAritra.n, tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyaso.apunarbhavasaukhyasyaikabIjam. ityeSh trilakShaNo mokShamArgaH purastA– nnishchayavyavahArAbhyA.n vyAkhyAsyate. ih tu samyagdarshanaj~nAnayorviShayabhUtAnA.n navapadArthAnAmu– poddhAtahetutven sUchit iti.. 107.. ----------------------------------------------------------------------------- Atmatattvake 1vinishchayakA bIj hai. 2naukAgamanake sa.nskArakI bhA.Nti mithyAdarshanake udayake kAraN jo svarUpaviparyayapUrvak adhyavasit hote hai.n [arthAt viparIt svarUpase samajhame.n Ate hai.n – bhAsit hote hai.n] aise un ‘bhAvo.n’ kA hI [–nav padArtho.nkA hI], mithyAdarshanake udayakI nivR^itti hone par, jo samyak adhyavasAy [satya samajh, yathArtha avabhAs, sachchA avabodh] honA, vah samyagj~nAn hai – jo ki [samyagj~nAn] kuCh a.nshame.n j~nAnachetanApradhAn AtmatattvakI upalabdhikA [anubhUtikA] bIj hai. samyagdarshan aur samyagj~nAnake sadbhAvake kAraN samasta amArgo.nse ChUTakar jo svatattvame.n visheSharUpase 3rU.Dh.h.h mArgavAle hue hai.n unhe.n indriy aur manake viShayabhUt padArtho.nke prati rAgadveShapUrvak vikArake abhAvake kAraN jo nirvikAraj~nAnasvabhAvavAlA samabhAv hotA hai, vah chAritra hai – jo ki [chAritra] us kAlame.n aur AgAmI kAlame.n ramaNIy hai aur apunarbhavake [mokShake] mahA saukhyakA ek bIj hai.
–aise is trilakShaN [samyagdarshan–j~nAn–chAritrAtmak] mokShamArgakA Age nishchay aur vyavahArase vyAkhyAn kiyA jAegA. yahA.N to samyagdarshan aur samyagj~nAnake viShayabhUt nav padArtho.nke 4upodghAtake hetu rUpase usakI sUchanA dI gaI hai.. 107.. -------------------------------------------------------------------------- yahA.N ‘sa.nskArAdi’ke badale jahA.N tak sambhav hai ‘sa.nskArAdiv’ honA chAhiye aisA lagatA hai. 1. vinishchay = nishchay; dra.Dh.h.h nishchaya. 2. jis prakAr nAvame.n baiThe hue kisI manuShyako nAvakI gatike sa.nskAravash, padArtha viparIt svarUpase samajhame.n Ate
bhI gatimAn samajhame.n Ate hai.n], usI prakAr jIvako mithyAdarshanake udayavash nav padArtha viparIt svarUpase
samajhame.n Ate hai.n.
3. rU.Dh.h.h = pakkA; parichayase dra.Dh.h.h huA. [samyagdarshan aur samyagj~nAnake kAraN jinakA svatattvagat mArga visheSh
samabhAv vah chAritra hai ].
4. upodghAt = prastAvanA [samyagdarshan–j~nAn–chAritra mokShamArga hai. mokShamArgake pratham do a.ng jo samyagdarshan aur samyagj~nAn unake viShay nav padArtha hai.n; isaliye ab agalI gAthAo.nme.n nav padArtho.nkA vyakhyAn kiyA jAtA hai. mokShamArgakA vistR^it vyakhyAn Age jAyegA. yahA.N to nav padArtho.nke vyakhyAnakI prastAvanA ke heturUpase usakI mAtra sUchanA dI gaI hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
166
sa.nvaraNa.n NijjaraNa.n ba.ndho mokkho ya te aTThA.. 108..
sa.nvaranirjaraba.ndhA mokShashcha te arthAH.. 108..
padArthAnA.n nAmasvarUpAbhidhAnametat.
jIvaH, ajIvaH, puNya.n, pApa.n, AsravaH, sa.nvaraH, nirjarA, ba.ndhaH, mokSha iti navapadArthAnA.n nAmAni. tatra chaitanyalakShaNo jIvAstik eveh jIvaH. chaitanyAbhAvalakShaNo.ajIvaH. sa pa~nchadhA pUrvokta ev– pudgalAstikaH, dharmAstikaH, adharmAstikaH, AkAshAstikaH, kAladravya~ncheti. imau hi jIvAjIvau pR^ithagbhUtAstitvanirvR^ittatven -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [jIvAjIvau bhAvau] jIv aur ajIv–do bhAv [arthAt mUl padArtha] tathA [tayoH] un do ke [puNya.n] puNya, [pApa.n cha] pAp, [AsravaH] Asrav, [sa.nvaranirjaraba.ndhaH] sa.nvar, nirjarA, bandha [cha] aur [mokShaH] mokSha–[te arthAH ] vah [nav] padArtha hai.n.
TIkAH– yah, padArtho.nke nAm aur svarUpakA kathan hai.
jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, ba.ndh, mokSha–is prakAr nav padArtho.nke nAm hai.n.
uname.n, chaitanya jisakA lakShaN hai aisA jIvAstik hI [–jIvAstikAy hI] yahA.N jIv hai. chaitanyakA abhAv jisakA lakShaN hai vah ajIv hai; vah [ajIv] pA.Nch prakArase pahale kahA hI hai– pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik aur kAladravya. yah jIv aur ajIv [dono.n] pR^ithak astitva dvArA niShpanna honese bhinna jinake svabhAv hai.n aise [do] mUl padArtha hai.n . --------------------------------------------------------------------------
Asarav, sa.nvar, nirjarA, vaLI ba.ndh, mokSha–padArtha Che. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
bhinnasvabhAvabhUtau mUlapadArthau. jIvapudgalasa.nyogapariNAmanirvR^ittAH saptAnye padArthAH. shubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnA~ncha puNyam. ashubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karma– pariNAmaH pudgalAnA~ncha pApam. moharAgadveShapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmo yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA~nchAsravaH. moharAgadveShapariNAmanirodho jIvasya, tannimittaH karmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA~ncha sa.nvaraH. karmavIryashAtanasamartho bahira~N.hgA.ntara~N.hgatapobhirbR^i.nhit–shuddhopayogo jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasa.nkShayaH samupAttakarmapudgalAnA~ncha nirjarA. moharAgadveShasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimitten karmatvapariNatAnA.n jIven sahAnyonyasa.nmUrchChana.n pudgalAnA~ncha ba.ndhaH. atya.ntashuddhAtmopalambho jIvasya, jIven sahAtya.nt– vishleShaH karmapudgalAnA.n cha mokSha iti.. 108.. -----------------------------------------------------------------------------
jIv aur pudgalake sa.nyogapariNAmase utpanna sAt anya padArtha hai.n. [unakA sa.nkShipta svarUp nimnAnusAr haiH–] jIvake shubh pariNAm [vah puNya hai.n] tathA ve [shubh pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise pudgalo.nke karmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] vah puNya hai.n. jIvake ashubh pariNAm [vah pAp hai.n] tathA ve [ashubh pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise pudgalo.nke karmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] vah pAp hai.n. jIvake moharAgadveSharUp pariNAm [vah Asrav hai.n] tathA ve [moharAgadveSharUp pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke karmapariNAm vah Asrav hai.n. jIvake moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh [vah sa.nvar hai.n] tathA vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hai.n aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke karmapariNAmakA nirodh vah sa.nvar hai. karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] 1shAtan karaneme.n samartha aisA jo bahira.ng aur antara.ng [bArah prakArake] tapo.n dvArA vR^iddhiko prApta jIvakA shuddhopayog [vah nirjarA hai] tathA usake prabhAvase [–vR^iddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalo.nkA ekadesh 2sa.nkShay vah nirjarA haie. jIvake, moharAgadveSh dvArA snigdha pariNAm [vah bandha hai] tathA usake [–snigdha pariNAmake] nimittase karmarUp pariNat pudgalo.nkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah bandha hai. jIvakI atyanta shuddha Atmopalabdhi [vah mokSha hai] tathA karmapudgalo.nkA jIvase atyanta vishleSh [viyog] vah mokSha hai.. 108.. -------------------------------------------------------------------------- 1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA. 2. sa.nkShay = samyak prakArase kShaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
168
ath jIvapadArthAnA.n vyAkhyAna.n prapa~nchayati.
uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIchArA.. 109..
upayogalakShaNA api cha dehAdehapravIchArAH.. 109..
jIvasyarUpoddesho.ayam.
jIvAH hi dvividhAH, sa.nsArasthA ashuddhA nirvR^ittAH shuddhAshcha. te khalUbhaye.api chetanA–svabhAvAH, chetanApariNAmalakShaNenopayogen lakShaNIyAH. tatra sa.nsArasthA dehapravIchArAH, nirvR^ittA adehapravIchArA iti.. 109.. -----------------------------------------------------------------------------
ab jIvapadArthakA vyAkhyAn vistArapUrvak kiyA jAtA hai.
anvayArthaH– [jIvAH dvividhAH] jIv do prakArake hai.n; [sa.nsArasthAH nirvR^ittAH] sa.nsArI aur siddha. [chetanAtmakAH] ve chetanAtmak [–chetanAsvabhAvavAle] [api cha] tathA [upayogalakShaNAH] upayogalakShaNavAle hai.n. [dehAdehapravIchArAH] sa.nsArI jIv dehame.n vartanevAle arthAt dehasahit hai.n aur siddha jIv dehame.n nahI.n vartanevAle arthAt deharahit hai.n.
TIkAH– yah, jIvake svarUpakA kathan hai.
jIv do prakArake hai.nH – [1] sa.nsArI arthAt ashuddha, aur [2] siddha arthAt shuddha. ve dono.n vAstavame.n chetanAsvabhAvavAle hai.n aur chetanApariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honeyogya [– pahichAnejAneyogya] hai.n. uname.n, sa.nsArI jIv dehame.n vartanevAle arthAt dehasahit hai.n aur siddha jIv dehame.n nahI.n vartanevAle arthAt deharahit hai.n.. 109.. -------------------------------------------------------------------------- chetanAkA pariNAm so upayoga. vah upayog jIvarUpI lakShyakA lakShaN hai.
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh Che. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
de.nti khalu mohabahula.n phAsa.n bahugA vi te tesi.n.. 110..
dadati khalu mohabahula.n sparsha.n bahukA api te teShAm.. 110..
pR^ithivIkAyikAdipa~nchabhedoddesho.ayam.
pR^ithivIkAyAH, apkAyAH, tejaHkAyAH, vAyukAyAH, vanaspatikAyAH ityete pudgal–pariNAmA ba.ndhavashAjjIvAnusa.nshritAH, avA.ntarajAtibhedAdbahukA api sparshanendriyAvaraNakShayopasham–bhAjA.n jIvAnA.n bahira~N.hgasparshanendriyanirvR^ittibhUtAH karmaphalachetanApradhAn– -----------------------------------------------------------------------------
[cha] aur [vanaspatiH] vanaspatikAy–[kAyAH] yah kAye.n [jIvasa.nshritAH] jIvasahit hai.n. [bahukAH api te] [avAntar jAtiyo.nkI apekShAse] unakI bhArI sa.nkhyA hone par bhI ve sabhI [teShAm] uname.n rahanevAle jIvo.nko [khalu] vAstavame.n [mohabahula.n] atyanta mohase sa.nyukta [sparsha.n dadati] sparsha detI hai.n [arthAt sparshaj~nAname.n nimitta hotI hai.n].
bandhavashAt [bandhake kAraN] jIvasahit hai.n. 2avAntar jAtirUp bhed karane par ve anek hone par bhI ve sabhI [pudgalapariNAm], sparshanendriyAvaraNake kShayopashamavAle jIvo.nko bahira.ng sparshanendriyakI -------------------------------------------------------------------------- 1. kAy = sharIra. [pR^ithvIkAy Adi kAye.n pudgalapariNAm hai.n; unakA jIvake sAth bandha honekee kAraN ve
2. avAntar jAti = antargat–jAti. [pR^ithvIkAy, apkAy, tejaHkAy aur vAyukAy–in chArame.nse pratyekake
bhU–jal–anal–vAyu–vanaspatikAy jIvasahit Che;
bahu kAy te atimohasa.nyut sparsha Ape jIvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
170
tvAnmohabahulamev sparshopala.nbha.n sa.npAdayantIti.. 110..
maNapariNAmavirahidA jIvA ei.ndiyA NeyA.. 111..
manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA j~neyAH.. 111..
maNapariNAmavirahidA jIvA ege.ndiyA bhaNiyA.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
rachanAbhUt vartate hue, karmaphalachetanApradhAnapaneke kAraNe atyanta moh sahit hI sparshopalabdhi sa.nprApta karAte hai.n.. 110..
anvayArthaH– [teShu] uname.n, [trayaH] tIn [pR^ithvIkAyik, apkAyik aur vanaspatikAyik] jIv [sthAvaratanuyogAH] sthAvar sharIrake sa.nyogavAle hai.n [cha] tathA [anilAnalakAyikAH] vAyukAyik aur agnikAyik jIv [trasAH] tras hai.n; [manaHpariNAmavirahitAH] ve sab manapariNAmarahit [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [j~neyAH] jAnanA.. 111..
-------------------------------------------------------------------------- 1. sparshopalabdhi = sparshakI upalabdhi; sparshakA j~nAn; sparshakA anubhava. [pR^ithvIkAyik Adi jIvo.nko
rachanArUp hotI hai.n, isaliye ve–ve kAye.n un–un jIvo.nko sparshakI upalabdhime.n nimittabhUt hotI hai.n. un
jIvo.nko honevAlI sparshopalabdhi prabal moh sahit hI hotI hai.n, kyo.nki ve jIv karmaphalachetanApradhAn hote hai.n.]
2. vAyukAyik aur agnikAyik jIvo.nko chalanakriyA dekhakar vyavahArase tras kahA jAtA hai; nishchayase to ve bhI
tyA.n jIv traN sthAvaratanu, tras jIv agni–samIranA;
e sarva manapariNAmavirahit ek–indriy jANavA. 111.
A pR^ithvIkAyik Adi jIvanikAy pA.Nch prakAranA,
saghaLAy manapariNAmavirahit jIv ekendriy kahyA. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitAH.. 112..
pR^ithivIkAyikAdayo hi jIvAH sparshanendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye
noindriyAvaraNodaye cha satyekendriyAamanaso bhava.ntIti.. 112..
jArisayA tArisayA jIvA ege.ndiyA NeyA.. 113..
yAdrashAstAdrashA jIvA ekendriyA j~neyAH.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
[jIvanikAyAH] jIvanikAyo.nko [manaHpariNAmavirahitAH] manapariNAmarahit [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [bhaNitAH] [sarvaj~nane] kahA hai.
pR^ithvIkAyik Adi jIv, sparshanendriyake [–bhAvasparshanendriyake] AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyo.nke [–chAr bhAvendriyo.nke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
anvayArthaH– [a.nDeShu pravardhamAnAH] a.nDeme.n vR^iddhi pAnevAle prANI, [garbhasthAH] garbhame.n rahe hue prANI [cha] aur [mUrchChA gatAH mAnuShAH] mUrChA prApta manuShya, [yAdrashAH] jaise [buddhipUrvak vyApAr rahit] hai.n, [tAdrashAH] vaise [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [j~neyAH] jAnanA.
TIkAH– yah, ekendriyo.nko chaitanyakA astitva hone sambandhI draShTAntakA kathan hai. --------------------------------------------------------------------------
tevA badhA A pa.nchavidh eke.ndri jIvo jANaje. 113.