Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version

૧૫૨

ઇહ હિ જીવૈઃ સ્પર્શનરસનધ્રાણચક્ષુર્ભિરિન્દ્રિયૈસ્તદ્વિષયભૂતાઃ સ્પર્શરસગંધવર્ણસ્વભાવા અર્થા ગૃહ્યંતે.ઃ. શ્રોત્રેન્દ્રિયેણ તુ ત એવ તદ્વિષયહેતુભૂતશબ્દાકારપરિણતા ગૃહ્યંતે. તે કદાચિત્સ્થૂલ– સ્કંધત્વમાપન્નાઃ કદાચિત્સૂક્ષ્મત્વમાપન્નાઃ કદાચિત્પરમાણુત્વમાપન્નાઃ ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યતાસદ્ભાવાદ્ ગૃહ્યમાણા અગૃહ્યમાણા વા મૂર્તા ઇત્યુચ્યંતે. શેષમિતરત્ સમસ્તમપ્યર્થજાતં સ્પર્શરસ– ગંધવર્ણાભાવસ્વભાવમિન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યતાયા અભાવાદમૂર્તમિત્યુચ્યતે. ચિત્તગ્રહણયોગ્યતાસદ્ભાવ– ભાગ્ભવતિ તદુભયમપિ, ચિતં, હ્યનિયતવિષયમપ્રાપ્યકારિ મતિશ્રુતજ્ઞાનસાધનીભૂતં મૂર્તમમૂર્તં ચ સમાદદાતીતિ.. ૯૯..

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, મૂર્ત ઔર અમૂર્તકે લક્ષણકા કથન હૈ.

ઇસ લોકમેં જીવોં દ્વારા સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય ઔર ચક્ષુરિન્દ્રિય દ્વારા ઉનકે [–ઉન ઇન્દ્રિયોંકે] વિષયભૂત, સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણસ્વભાવવાલે પદાર્થ [–સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણ જિનકા સ્વભાવ હૈ ઐસે પદાર્થ] ગ્રહણ હોતે હૈં [–જ્ઞાત હોતે હૈં]; ઔર શ્રોત્રેન્દ્રિય દ્વારા વહી પદાર્થ ઉસકે [શ્રોત્રૈન્દ્રિયકે] ૧વિષયહેતુભૂત શબ્દાકાર પરિણમિત હોતે હુએ ગ્રહણ હોતે હૈં. વે [વે પદાર્થ], કદાચિત્ સ્થૂલસ્કન્ધપનેકો પ્રાપ્ત હોતે હુએ, કદાચિત્ સૂક્ષ્મત્વકો [સૂક્ષ્મસ્કંધપનેકો] પ્રાપ્ત હોતે હુએ ઔર કદાચિત્ પરમાણુપનેકો પ્રાપ્ત હોતે હુએ ઇન્દ્રિયોં દ્વારા ગ્રહણ હોતે હોં યા ન હોતે હોં, ઇન્દ્રિયોં દ્વારા ગ્રહણ હોનેકી યોગ્યતાકા [સદૈવ] સદ્ભાવ હોનેસે ‘મૂર્ત’ કહલાતે હૈં.

સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણકા અભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા શેષ અન્ય સમસ્ત પદાર્થસમૂહ ઇીનદ્રયોં દ્વારા ગ્રહણ હોનેકી યોગ્યતાકે અભાવકે કારણ ‘અમૂર્ત’ કહલાતા હૈ.

વે દોનોં [–પૂર્વોક્ત દોનોં પ્રકારકે પદાર્થ] ચિત્ત દ્વારા ગ્રહણ હોનેકી યોગ્યતાકે સદ્ભાવવાલે હૈં; ચિત્ત– જો કિ ૨ અનિયત વિષયવાલા, ૩અજ્જાપ્યકારી ઔર મતિશ્રુતજ્ઞાનકે સાધનભૂત [–મતિજ્ઞાન તથા શ્રુતજ્ઞાનમેં નિમિત્તભૂત] હૈ વહ–મૂર્ત તથા અમૂર્તકો ગ્રહણ કરતા હૈ [–જાનતા હૈ].. ૯૯..

ઇસ પ્રકાર ચૂલિકા સમાપ્ત હુઈ. -------------------------------------------------------------------------- ૪. ઉન સ્પર્શ–રસ–ગંધ–વર્ણસવભાવવાલે પદાર્થોહકો [અર્થાત્ પુદ્ગલોંકો] શ્રોત્રૈન્દ્રિયકે વિષય હોનેમેં હેતુભૂત

૫. અનિયત=અનિશ્ચિત. [જિસ પ્રકાર પાઁચ ઇન્દ્રિયોમેંસે પ્રતયેક ઇન્દ્રિયકા વિષય નિયત હૈ ઉસ પ્રકાર મનકા

૬. અજ્જાપ્યકારી=જ્ઞેય વિષયોંકા સ્પર્શ કિયે બિના કાર્ય કરનેવાલા યજાનનેવાલા. [મન ઔર ચક્ષુ અજ્જાપ્યકારી

Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

અથ કાલદ્રવ્યવ્યાખ્યાનમ્.

વ્યવહારકાલસ્ય નિશ્ચયકાલસ્ય ચ સ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

ત્ત્ર ક્રમાનુપાતી સમયાખ્યઃ પર્યાયો વ્યવહારકાલઃ, તદાધારભૂતં દ્રવ્યં નિશ્ચયકાલઃ. ત્ત્ર વ્યવહારકાલો નિશ્ચયકાલપર્યાયરૂપોપિ જીવપુદ્ગલાનાં પરિણામેનાવચ્છિદ્યમાનત્વાત્તત્પરિણામભવ ઇત્યુપગીયતે, જીવપુદ્ગલાનાં પરિણામસ્તુ બહિરઙ્ગનિમિત્તભૂતદ્રવ્યકાલસદ્ભાવે સતિ સંભૂતત્વાદ્ર્રવ્ય– ----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [કાલઃ પરિણામભવઃ] કાલ પરિણામસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ કા માપ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા હોતા હૈ]; [પરિણામઃ દ્રવ્યકાલસંભૂતઃ] પરિણામ દ્રવ્યકાલસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ.– [દ્વયોઃ એષઃ સ્વભાવઃ] યહ, દોનોંકા સ્વભાવ હૈ. [કાલઃ ક્ષણભુઙ્ગુરઃ નિયતઃ] કાલ ક્ષણભંગુર તથા નિત્ય હૈ.

ટીકાઃ– યહ, વ્યવહારકાલ તથા નિશ્ચયકાલકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

વહાઁ, ‘સમય’ નામકી જો ક્રમિક પર્યાય સો વ્યવહારકાલ હૈ; ઉસકે આધારભૂત દ્રવ્ય વહ નિશ્ચયકાલ હૈ.

વહાઁ, વ્યવહારકાલ નિશ્ચયકાલકી પર્યાયરૂપ હોને પર ભી જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામસે માપા જાતા હૈ – જ્ઞાત હોતા હૈ ઇસલિયે ‘જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા’ કહલાતા હૈ; ઔર જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ બહિરંગ–નિમિત્તભૂત દ્રવ્યકાલકે સદ્ભાવમેં ઉત્પન્ન હોનેકે કારણ ‘દ્રવ્યકાલસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે’ કહલાતે હૈં. વહાઁ તાત્પર્ય યહ હૈ કિ – વ્યવહારકાલ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા --------------------------------------------------------------------------

Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version

૧૫૪

કાલસંભૂત ઇત્યભિધીયતે. તત્રેદં તાત્પર્યં–વ્યવહારકાલો જીવપુદ્ગલપરિણામેન નિશ્ચીયતે, નિશ્ચય– કાલસ્તુ તત્પરિણામાન્યથાનુપપત્ત્યેતિ. તત્ર ક્ષણભઙ્ગી વ્યવહારકાલઃ સૂક્ષ્મપર્યાયસ્ય તાવન્માત્રત્વાત્, નિત્યો નિશ્ચયકાલઃ ખગુણપર્યાયાધારદ્રવ્યત્વેન સર્વદૈવાવિનશ્વરત્વાદિતિ.. ૧૦૦..

----------------------------------------------------------------------------- નિશ્ચિત હોતા હૈ; ઔર નિશ્ચયકાલ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા [અર્થાત્ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ અન્ય પ્રકારસે નહીં બન સકતે ઇસલિયે] નિશ્ચિત હોતા હૈ.

વહાઁ, વ્યવહારકાલ ક્ષણભંગી હૈ, ક્યોંકિ સૂક્ષ્મ પર્યાય માત્ર ઉતની હી [–ક્ષણમાત્ર જિતની હી, સમયમાત્ર જિતની હી] હૈ; નિશ્ચયકાલ નિત્ય હૈ, ક્યોંકિ વહ અપને ગુણ–પર્યાયોંકે આધારભૂત દ્રવ્યરૂપસે સદૈવ અવિનાશી હૈ.. ૧૦૦..

અન્વયાર્થઃ– [કાલઃ ઇતિ ચ વ્યપદેશઃ] ‘કાલ’ ઐસા વ્યપદેશ [સદ્ગાવપ્રરૂપકઃ] સદ્ભાવકા પ્રરૂપક હૈ ઇસલિયે [નિત્યઃ ભવતિ] કાલ [નિશ્ચયકાલ] નિત્ય હૈ. [ઉત્પન્નધ્વંસી અપરઃ] ઉત્પન્નધ્વંસી ઐસા જો દૂસરા કાલ [અર્થાત્ ઉત્પન્ન હોતે હી નષ્ટ હોનેવાલા જો વ્યવહારકાલ] વહ [દીર્ધાંતરસ્થાયી] [ક્ષણિક હોને પર ભી પ્રવાહઅપેક્ષાસે] દીર્ધ સ્થિતિકા ભી [કહા જાતા] હૈ. -------------------------------------------------------------------------- ક્ષણભંગી=પ્રતિ ક્ષણ નષ્ટ હોનેવાલા; પ્રતિસમય જિસકા ધ્વંસ હોતા હૈ ઐસા; ક્ષણભંગુર; ક્ષણિક.

Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

નિત્યક્ષણિકત્વેન કાલવિભાગખ્યાપનમેતત્.

યો હિ દ્રવ્યવિશેષઃ ‘અયં કાલઃ, અયં કાલઃ’ ઇતિ સદા વ્યપદિશ્યતે સ ખલુ સ્વસ્ય સદ્ભાવમાવેદયન્ ભવતિ નિત્યઃ. યસ્તુ પુનરુત્પન્નમાત્ર એવ પ્રધ્વંસ્યતે સ ખલુ તસ્યૈવ દ્રવ્યવિશેષસ્ય સમયાખ્યઃ પર્યાય ઇતિ. સ તૂત્સંગિતક્ષણભંગોઽપ્યુપદર્શિત–સ્વસંતાનો નયબલાદ્રીર્ધાતરસ્થાય્યુપગીયમાનો ન દુષ્યતિ; તતો ન ખલ્વાવલિકાપલ્યોપમ–સાગરોપમાદિવ્યવહારો વિપ્રતિષિધ્યતે. તદત્ર નિશ્ચયકાલો નિત્યઃ દ્રવ્યરૂપત્વાત્, વ્યવહારકાલઃ ક્ષણિકઃ પર્યાયરૂપત્વાદિતિ.. ૧૦૧..

-----------------------------------------------------------------------------

‘યહ કાલ હૈ, યહ કાલ હૈ’ ઐસા કરકે જિસ દ્રવ્યવિશેષકા સદૈવ વ્યપદેશ [નિર્દેશ, કથન] કિયા જાતા હૈ, વહ [દ્રવ્યવિશેષ અર્થાત્ નિશ્ચયકાલરૂપ ખાસ દ્રવ્ય] સચમુચ અપને સદ્ભાવકો પ્રગટ કરતા હુઆ નિત્ય હૈ; ઔર જો ઉત્પન્ન હોતે હી નષ્ટ હોતા હૈ, વહ [વ્યવહારકાલ] સચમુચ ઉસી દ્રવ્યવિશેષકી ‘સમય’ નામક પર્યાય હૈ. વહ ક્ષણભંગુર હોને પર ભી અપની સંતતિકો [પ્રવાહકો] દર્શાતા હૈ ઇસલિયે ઉસે નયકે બલસે ‘દીર્ઘ કાલ તક ટિકનેવાલા’ કહનેમેં દોષ નહીં હૈ; ઇસલિયે આવલિકા, પલ્યોપમ, સાગરોપમ ઇત્યાદિ વ્યવહારકા નિષેધ નહીં કિયા જાતા.

ઇસ પ્રકાર યહાઁ ઐસા કહા હૈ કિ–નિશ્ચયકાલ દ્રવ્યરૂપ હોનેસે નિત્ય હૈ, વ્યવહારકાલ પર્યાયરૂપ હોનેસે ક્ષણિક હૈ.. ૧૦૧..

--------------------------------------------------------------------------

Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version

૧૫૬

કાલસ્ય દ્રવ્યાસ્તિકાયત્વવિધિપ્રતિષેધવિધાનમેતત્.

યથા ખલુ જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશાનિ સકલદ્રવ્યલક્ષણસદ્ભાવાદ્ર્રવ્યવ્યપદેશભાઞ્જિ ભવન્તિ, તથા કાલોઽપિ. ઇત્યેવં ષડ્દ્રવ્યાણિ. કિંતુ યથા જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશાનાં દ્વયાદિપ્રદેશલક્ષણત્વમસ્તિ અસ્તિકાયત્વં, ન તથા લોકાકાશપ્રદેશસંખ્યાનામપિ કાલાણૂનામેક–પ્રદેશત્વાદસ્ત્યસ્તિકાયત્વમ્. અત એવ ચ પઞ્ચાસ્તિકાયપ્રકરણે ન હીહ મુખ્યત્વેનોપન્યસ્તઃ કાલઃ. જીવપુદ્ગલપરિણામાવચ્છિદ્યમાનપર્યાયત્વેન તત્પરિણામાન્યથાનુપપત્યાનુમીયમાનદ્રવ્યત્વેના– ત્રૈવાંતર્ભાવિતઃ.. ૧૦૨..

-----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– યહ, કાલકો દ્રવ્યપનેકે વિધાનકા ઔર અસ્તિકાયપનેકે નિષેધકા કથન હૈ [અર્થાત્ કાલકો દ્રવ્યપના હૈ કિન્તુ અસ્તિકાયપના નહીંં હૈ ઐસા યહાઁ કહા હૈ].

જિસ પ્રકાર વાસ્તવમેં જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકો દ્રવ્યકે સમસ્ત લક્ષણોંકા સદ્ભાવ હોનેસે વે ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞાકો પ્રાપ્ત કરતે હૈં, ઉસી પ્રકાર કાલ ભી [ઉસે દ્રવ્યકે સમસ્ત લક્ષણોંકા સદ્ભાવ હોનેસે] ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞાકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ. ઇસ પ્રકાર છહ દ્રવ્ય હૈં. કિન્તુ જિસ પ્રકાર જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકો ૧દ્વિ–આદિ પ્રદેશ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા અસ્તિકાયપના હૈ, ઉસ પ્રકાર કાલાણુઓંકો– યદ્યપિ ઉનકી સંખ્યા લોકાકાશકે પ્રદેશોંં જિતની [અસંખ્ય] હૈ તથાપિ – એકપ્રદેશીપનેકે કારણ અસ્તિકાયપના નહીં હૈ. ઔર ઐસા હોનેસે હી [અર્થાત્ કાલ અસ્તિકાય ન હોનેસે હી] યહાઁ પંચાસ્તિકાયકે પ્રકરણમેં મુખ્યરૂપસે કાલકા કથન નહીં કિયા ગયા હૈ; [પરન્તુ] જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા જો જ્ઞાત હોતી હૈ – માપી જાતી હૈ ઐસી ઉસકી પર્યાય હોનેસે તથા જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા જિસકા અનુમાન હોતા હૈ ઐસા વહ દ્રવ્ય હોનેસે ઉસે યહાઁ ૨અન્તર્ભૂત કિયા ગયા હૈ.. ૧૦૨..

ઇસ પ્રકાર કાલદ્રવ્યકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. દ્વિ–આદિ=દો યા અધિક; દો સે લેકર અનન્ત તક. ૨. અન્તર્ભૂત કરના=ભીતર સમા લેના; સમાવિષ્ટ કરના; સમાવેશ કરના [ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રમેં

Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

તદવબોધફલપુરસ્સરઃ પઞ્ચાસ્તિકાયવ્યાખ્યોપસંહારોઽયમ્.

ન ખલુ કાલકલિતપઞ્ચાસ્તિકાયેભ્યોઽન્યત્ કિમપિ સકલેનાપિ પ્રવચનેન પ્રતિપાદ્યતે. તતઃ પ્રવચનસાર એવાયં પઞ્ચાસ્તિકાયસંગ્રહઃ. યો હિ નામામું સમસ્તવસ્તુતત્ત્વાભિધાયિનમર્થતોઽ– ર્થિતયાવબુધ્યાત્રૈવ જીવાસ્તિકાયાંતર્ગતમાત્માનં સ્વરૂપેણાત્યંતવિશુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવં નિશ્ચિત્ય પર– -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [એવમ્] ઇસ પ્રકાર [પ્રવચનસારં] પ્રવચનકે સારભૂત [પઞ્ચાસ્તિકાયસંગ્રહં] ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’કો [વિજ્ઞાય] જાનકર [યઃ] જો [રાગદ્વેષૌ] રાગદ્વેષકો [મુઞ્ચતિ] છોડતા હૈ, [સઃ] વહ [દુઃખપરિમોક્ષમ્ ગાહતે] દુઃખસે પરિમુક્ત હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહાઁ પંચાસ્તિકાયકે અવબોધકા ફલ કહકર પંચાસ્તિકાયકે વ્યાખ્યાનકા ઉપસંહાર કિયા ગયા હૈ.

વાસ્તવમેં સમ્પૂર્ણ [દ્વાદશાંગરૂપસે વિસ્તીર્ણ] પ્રવચન કાલ સહિત પંચાસ્તિકાયસે અન્ય કુછ ભી પ્રતિપાદિત નહીં કરતા; ઇસલિયે પ્રવચનકા સાર હી યહ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ હૈ. જો પુરુષ સમસ્તવસ્તુતત્ત્વકા કથન કરનેવાલે ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ કો ૧અર્થતઃ ૨અર્થીરૂપસે જાનકર, -------------------------------------------------------------------------- ૧. અર્થત=અર્થાનુસાર; વાચ્યકા લક્ષણ કરકે; વાચ્યસાપેક્ષ; યથાર્થ રીતિસે. ૨. અર્થીરૂપસે=ગરજીરૂપસે; યાચકરૂપસે; સેવકરૂપસે; કુછ પ્રાપ્ત કરને કે પ્રયોજનસે [અર્થાત્ હિતપ્રાપ્તિકે

Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version

૧૫૮

સ્પરકાર્યકારણીભૂતાનાદિરાગદ્વેષપરિણામકર્મબંધસંતતિ–સમારોપિતસ્વરૂપવિકારં તદાત્વેઽનુભૂયમાનમવલોક્ય તત્કાલોન્મીલિતવિવેકજ્યોતિઃ કર્મબંધસંતતિ–પ્રવર્તિકાં રાગદ્વેષપરિણતિમત્યસ્યતિ, સ ખલુ જીર્યમાણસ્નેહો જઘન્યસ્નેહગુણાભિમુખપરમાણુ– બદ્ભાવિબંધપરાઙ્મુખઃ પૂર્વબંધાત્પ્રચ્યવમાનઃ શિખિતપ્તોદકદૌસ્થ્યાનુકારિણો દુઃખસ્ય પરિમોક્ષં વિગાહત ઇતિ.. ૧૦૩.. -----------------------------------------------------------------------------

ઇસીમેં કહે હુએ જીવાસ્તિકાયમેં ૧અન્તર્ગત સ્થિત અપનેકો [નિજ આત્માકો] સ્વરૂપસે અત્યન્ત વિશુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવવાલા નિશ્ચિત કરકે ૨પરસ્પર કાર્યકારણભૂત ઐસે અનાદિ રાગદ્વેષપરિણામ ઔર કર્મબન્ધકી પરમ્પરાસે જિસમેં ૩સ્વરૂપવિકાર ૪આરોપિત હૈ ઐસા અપનેકો [નિજ આત્માકો] ઉસ કાલ અનુભવમેં આતા દેખકર, ઉસ કાલ વિવેકજ્યોતિ પ્રગટ હોનેસે [અર્થાત્ અત્યન્ત વિશુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવકા ઔર વિકારકા ભેદજ્ઞાન ઉસી કાલ પ્રગટ પ્રવર્તમાન હોનેસે] કર્મબન્ધકી પરમ્પરાકા પ્રવર્તન કરનેવાલી રાગદ્વેષપરિણતિકો છોડતા હૈ, વહ પુરુષ, વાસ્તવમેં જિસકા ૫સ્નેહ જીર્ણ હોતા જાતા હૈ ઐસા, જઘન્ય ૬સ્નેહગુણકે સન્મુખ વર્તતે હુએ પરમાણુકી ભાઁતિ ભાવી બન્ધસે પરાઙ્મુખ વર્તતા હુઆ, પૂર્વ બન્ધસે છૂટતા હુઆ, અગ્નિતપ્ત જલકી ૭દુઃસ્થિતિ સમાન જો દુઃખ ઉસસે પરિમુક્ત હોતા હૈ.. ૧૦૩.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. જીવાસ્તિકાયમેં સ્વયં [નિજ આત્મા] સમા જાતા હૈ, ઇસલિયે જૈસા જીવાસ્તિકાયકે સ્વરૂપકા વર્ણન કિયા

૨. રાગદ્વેષપરિણામ ઔર કર્મબન્ધ અનાદિ કાલસે એક–દૂસરેકો કાર્યકારણરૂપ હૈં. ૩. સ્વરૂપવિકાર = સ્વરૂપકા વિકાર. [સ્વરૂપ દો પ્રકારકા હૈઃ [૧] દ્રવ્યાર્થિક નયકે વિષયભૂત સ્વરૂપ, ઔર

૪. આરોપિત = [નયા અર્થાત્ ઔપાધિકરૂપસે] કિયા ગયા. [સ્ફટિકમણિમેં ઔપાધિકરૂપસે હોનેવાલી રંગિત

૫. સ્નેહ = રાગાદિરૂપ ચિકનાહટ. ૬. સ્નેહ = સ્પર્શગુણકી પર્યાયરૂપ ચિકનાહટ. [જિસ પ્રકાર જઘન્ય ચિકનાહટકે સન્મુખ વર્તતા હુઆ પરમાણુ

૭. દુઃસ્થિતિ = અશાંત સ્થિતિ [અર્થાત્ તલે–ઉપર હોના, ખદ્બદ્ હોના]ઃ અસ્થિરતા; ખરાબ–બુરી સ્થિતિ. [જિસ

Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન

દુઃખવિમોક્ષકરણક્રમાખ્યાનમેતત્.

એતસ્ય શાસ્ત્રસ્યાર્થભૂતં શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવ માત્માનં કશ્ચિજ્જીવસ્તાવજ્જાનીતે. તતસ્તમે– વાનુગંતુમુદ્યમતે. તતોઽસ્ય ક્ષીયતે દ્રષ્ટિમોહઃ. તતઃ સ્વરૂપપરિચયાદુન્મજ્જતિ જ્ઞાનજ્યોતિઃ. તતો રાગદ્વેષૌ પ્રશામ્યતઃ. તતઃ ઉત્તરઃ પૂર્વશ્ચ બંધો વિનશ્યતિ. તતઃ પુનર્બંધહેતુત્વાભાવાત્ સ્વરૂપસ્થો નિત્યં પ્રતપતીતિ.. ૧૦૪..

ઇતિ સમયવ્યાખ્યાયામંતર્નીતષડ્દ્રવ્યપઞ્ચાસ્તિકાયવર્ણનઃ પ્રથમઃ શ્રુતસ્કંધઃ સમાપ્તઃ.. ૧.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ] જીવ [એતદ્ અર્થં જ્ઞાત્વા] ઇસ અર્થકો જાનકર [–ઇસ શાસ્ત્રકે અર્થંભૂત શુદ્ધાત્માકો જાનકર], [તદનુગમનોદ્યતઃ] ઉસકે અનુસરણકા ઉદ્યમ કરતા હુઆ [નિહતમોહઃ] હતમોહ હોકર [–જિસે દર્શનમોહકા ક્ષય હુઆ હો ઐસા હોકર], [પ્રશમિતરાગદ્વેષઃ] રાગદ્વેષકો પ્રશમિત [નિવૃત્ત] કરકે, [હતપરાપરઃ ભવતિ] ઉત્તર ઔર પૂર્વ બન્ધકા જિસે નાશ હુઆ હૈ ઐસા હોતા હૈ .

ટીકાઃ– ઇસ, દુઃખસે વિમુક્ત હોનેકે ક્રમકા કથન હૈ.

પ્રથમ, કોઈ જીવ ઇસ શાસ્ત્રકે અર્થભૂત શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવવાલે [નિજ] આત્માકો જાનતા હૈ; અતઃ [ફિર] ઉસીકે અનુસરણકા ઉદ્યમ કરતા હૈ; અતઃ ઉસે દ્રષ્ટિમોહકા ક્ષય હોતા હૈ; અતઃ સ્વરૂપકે પરિચયકે કારણ જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હોતી હૈ; અતઃ રાગદ્વેષ પ્રશમિત હોતે હૈં – નિવૃત્ત હોતે હૈં; અતઃ ઉત્તર ઔર પૂર્વ [–પીછેકા ઔર પહલેકા] બન્ધ વિનષ્ટ હોતા હૈ; અતઃ પુનઃ બન્ધ હોનેકે હેતુત્વકા અભાવ હોનેસે સ્વરૂપસ્થરૂપસે સદૈવ તપતા હૈ––પ્રતાપવન્ત વર્તતા હૈ [અર્થાત્ વહ જીવ સદૈવ સ્વરૂપસ્થિત રહકર પરમાનન્દજ્ઞાનાદિરૂપ પરિણમિત હૈ].. ૧૦૪.. --------------------------------------------------------------------------

Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version

૧૬૦

ઇસ પ્રકાર [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ શાસ્ત્રકી શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત] સમયવ્યાખ્યા નામક ટીકામેં ષડ્દ્રવ્યપંચાસ્તિકાયવર્ણન નામકા પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ સમાપ્ત હુઆ.

Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version

-----------------------------------------------------------------------------

[પ્રથમ, શ્રી અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ પહલે શ્રુતસ્કન્ધમેં ક્યા કહા ગયા હૈ ઔર દૂસરે શ્રુતસ્કન્ધમેં ક્યા કહા જાએગા વહ શ્લોક દ્વારા અતિ સંક્ષેપમેં દર્શાતે હૈંઃ]

પુરુષોંકો [બુદ્ધિમાન જીવોંકો] શુદ્ધ તત્ત્વ [શુદ્ધાત્મતત્ત્વ] કા ઉપદેશ દિયા ગયા. અબ પદાર્થભેદ દ્વારા ઉપોદ્ઘાત કરકે [–નવ પદાર્થરૂપ ભેદ દ્વારા પ્રારમ્ભ કરકે] ઉસકે માર્ગકા [–શુદ્ધાત્મતત્ત્વકે માર્ગકા અર્થાત્ ઉસકે મોક્ષકે માર્ગકા] વર્ણન કિયા જાતા હૈ. [૭]

[અબ ઇસ દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધમેં શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવવિરચિત ગાથાસૂત્રકા પ્રારમ્ભ કિયા જાતા હૈઃ] --------------------------------------------------------------------------

Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version

૧૬૨

આપ્તસ્તુતિપુરસ્સરા પ્રતિજ્ઞેયમ્.

અમુના હિ પ્રવર્તમાનમહાધર્મતીર્થસ્ય મૂલકર્તૃત્વેનાપુનર્ભવકારણસ્ય ભગવતઃ પરમભટ્ટારક– મહાદેવાધિદેવશ્રીવર્દ્ધમાનસ્વામિનઃ સિદ્ધિનિબંધનભૂતાં ભાવસ્તુતિમાસૂક્ર્ય, કાલકલિતપઞ્ચાસ્તિ–કાયાનાં પદાર્થવિકલ્પો મોક્ષસ્ય માર્ગશ્ચ વક્તવ્યત્વેન પ્રતિજ્ઞાત ઇતિ.. ૧૦૫..

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [અપુનર્ભવકારણં] અપુનર્ભવકે કારણ [મહાવીરમ્] શ્રી મહાવીરકો [શિરસા અભિવંદ્ય] શિરસા વન્દન કરકે, [તેષાં પદાર્થભઙ્ગં] ઉનકા પદાર્થભેદ [–કાલ સહિત પંચાસ્તિકાયકા નવ પદાર્થરૂપ ભેદ] તથા [મોક્ષસ્ય માર્ગં] મોક્ષકા માર્ગ [વક્ષ્યામિ] કહૂઁગા.

ટીકાઃ– યહ, આપ્તકી સ્તુતિપૂર્વક પ્રતિજ્ઞા હૈ.

પ્રવર્તમાન મહાધર્મતીર્થકે મૂલ કર્તારૂપસે જો અપુનર્ભવકે કારણ હૈં ઐસે ભગવાન, પરમ ભટ્ટારક, મહાદેવાધિદેવ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીકી, સિદ્ધત્વકે નિમિત્તભૂત ભાવસ્તુતિ કરકે, કાલ સહિત પંચાસ્તિકાયકા પદાર્થભેદ [અર્થાત્ છહ દ્રવ્યોંકા નવ પદાર્થરૂપ ભેદ] તથા મોક્ષકા માર્ગ કહનેકી ઇન ગાથાસૂત્રમેં પ્રતિજ્ઞા કી ગઈ હૈ.. ૧૦૫.. -------------------------------------------------------------------------- અપુનર્ભવ = મોક્ષ. [પરમ પૂજ્ય ભગવાન શ્રી વર્ધમાનસ્વામી, વર્તમાનમેં પ્રવર્તિત જો રત્નત્રયાત્મક મહાધર્મતીર્થ

Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મોક્ષમાર્ગસ્યૈવ તાવત્સૂચનેયમ્.

સમ્યક્ત્વજ્ઞાનયુક્તમેવ નાસમ્યક્ત્વજ્ઞાનયુક્તં, ચારિત્રમેવ નાચારિત્રં, રાગદ્વેષપરિહીણમેવ ન રાગદ્વેષાપરિહીણમ્, મોક્ષસ્યૈવ ન ભાવતો બંધસ્ય, માર્ગ એવ નામાર્ગઃ, ભવ્યાનામેવ નાભવ્યાનાં, લબ્ધબુદ્ધીનામેવ નાલબ્ધબુદ્ધીનાં, ક્ષીણકષાયત્વે ભવત્યેવ ન કષાયસહિતત્વેભવતીત્યષ્ટધા નિયમોઽત્ર દ્રષ્ટવ્યઃ.. ૧૦૬.. -----------------------------------------------------------------------------

[રાગદ્વેષપરિહીણમ્] કિ જો રાગદ્વેષસે રહિત હો વહ, [લબ્ધબુદ્ધીનામ્] લબ્ધબુદ્ધિ [ભવ્યાનાં] ભવ્યજીવોંકો [મોક્ષસ્ય માર્ગઃ] મોક્ષકા માર્ગ [ભવતિ] હોતા હૈ.

સમ્યક્ત્વ ઔર જ્ઞાનસે યુક્ત હી –ન કિ અસમ્યક્ત્વ ઔર અજ્ઞાનસે યુક્ત, ચારિત્ર હી – ન કિ અચારિત્ર, રાગદ્વેષ રહિત હો ઐસા હી [ચારિત્ર] – ન કિ રાગદ્વેષ સહિત હોય ઐસા, મોક્ષકા હી – ૧ભાવતઃ ન કિ બન્ધકા, માર્ગ હી – ન કિ અમાર્ગ, ભવ્યોંકો હી – ન કિ અભવ્યોંકો , ૨લબ્ધબુદ્ધિયોં કો હી – ન કિ અલબ્ધબુદ્ધિયોંકો, ૩ક્ષીણકષાયપનેમેં હી હોતા હૈ– ન કિ કષાયસહિતપનેમેં હોતા હૈ. ઇસ પ્રકાર આઠ પ્રકારસે નિયમ યહાઁ દેખના [અર્થાત્ ઇસ ગાથામેં ઉપરોક્ત આઠ પ્રકારસે નિયમ કહા હૈ ઐસા સમઝના].. ૧૦૬.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. ભાવતઃ = ભાવ અનુસાર; આશય અનુસાર. [‘મોક્ષકા’ કહતે હી ‘બન્ધકા નહીં’ ઐસા ભાવ અર્થાત્ આશય સ્પષ્ટ

૨. લબ્ધબુદ્ધિ = જિન્હોંને બુદ્ધિ પ્રાપ્ત કી હો ઐસે. ૩. ક્ષીણકષાયપનેમેં હી = ક્ષીણકષાયપના હોતે હી ; ક્ષીણકષાયપના હો તભી. [સમ્યક્ત્વજ્ઞાનયુક્ત ચારિત્ર – જો

Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version

૧૬૪

સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણાં સૂચનેયમ્.

ભાવાઃ ખલુ કાલકલિતપઞ્ચાસ્તિકાયવિકલ્પરૂપા નવ પદાર્થાઃ. તેષાં મિથ્યાદર્શનોદયા– વાદિતાશ્રદ્ધાનાભાવસ્વભાવં ભાવાંતરં શ્રદ્ધાનં સમ્યગ્દર્શનં, શુદ્ધચૈતન્યરૂપાત્મ– -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [ભાવાનાં] ભાવોંકા [–નવ પદાર્થોંકા] [શ્રદ્ધાનં] શ્રદ્ધાન [સમ્યક્ત્વં] વહ સમ્યક્ત્વ હૈ; [તેષામ્ અધિગમઃ] ઉનકા અવબોધ [જ્ઞાનમ્] વહ જ્ઞાન હૈ; [વિરૂઢમાર્ગાણામ્] [નિજ તત્ત્વમેં] જિનકા માર્ગ વિશેષ રૂઢ હુઆ હૈ ઉન્હેં [વિષયેષુ] વિષયોંકે પ્રતિ વર્તતા હુઆ [સમભાવઃ] સમભાવ [ચારિત્રમ્] વહ ચારિત્ર હૈ.

ટીકાઃ– યહ, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રકી સૂચના હૈ.

કાલ સહિત પંચાસ્તિકાયકે ભેદરૂપ નવ પદાર્થ વે વાસ્તવમેં ‘ભાવ’ હૈં. ઉન ‘ભાવોં’ કા મિથ્યાદર્શનકે ઉદયસે પ્રાપ્ત હોનેવાલા જો અશ્રદ્ધાન ઉસકે અભાવસ્વભાવવાલા જો ૧ભાવાન્તર–શ્રદ્ધાન [અર્થાત્ નવ પદાર્થોંકા શ્રદ્ધાન], વહ સમ્યગ્દર્શન હૈ– જો કિ [સમ્યગ્દર્શન] શુદ્ધચૈતન્યરૂપ -------------------------------------------------------------------------- ૧. ભાવાન્તર = ભાવવિશેષ; ખાસ ભાવ; દૂસરા ભાવ; ભિન્ન ભાવ. [નવ પદાર્થોંકે અશ્રદ્ધાનકા અભાવ જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા ભાવાન્તર [–નવ પદાર્થોંકે શ્રદ્ધાનરૂપ ભાવ] વહ સમ્યગ્દર્શન હૈ.]

Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

તત્ત્વવિનિશ્ચયબીજમ્. તેષામેવ મિથ્યાદર્શનોદયાન્નૌયાનસંસ્કારાદિ સ્વરૂપવિપર્યયેણાધ્યવસીય–માનાનાં તન્નિવૃત્તૌ સમઞ્જસાધ્યવસાયઃ સમ્યગ્જ્ઞાનં, મનાગ્જ્ઞાનચેતનાપ્રધાનાત્મતત્ત્વોપલંભબીજમ્. સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનસન્નિધાનાદમાર્ગેભ્યઃ સમગ્રેભ્યઃ પરિચ્યુત્ય સ્વતત્ત્વે વિશેષેણ રૂઢમાર્ગાણાં સતા– મિન્દ્રિયાનિન્દ્રિયવિષયભૂતેષ્વર્થેષુ રાગદ્વેષપૂર્વકવિકારાભાવાન્નિર્વિકારાવબોધસ્વભાવઃ સમભાવશ્ચારિત્રં, તદાત્વાયતિરમણીયમનણીયસોઽપુનર્ભવસૌખ્યસ્યૈકબીજમ્. ઇત્યેષ ત્રિલક્ષણો મોક્ષમાર્ગઃ પુરસ્તા– ન્નિશ્ચયવ્યવહારાભ્યાં વ્યાખ્યાસ્યતે. ઇહ તુ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનયોર્વિષયભૂતાનાં નવપદાર્થાનામુ– પોદ્ધાતહેતુત્વેન સૂચિત ઇતિ.. ૧૦૭.. ----------------------------------------------------------------------------- આત્મતત્ત્વકે ૧વિનિશ્ચયકા બીજ હૈ. ૨નૌકાગમનકે સંસ્કારકી ભાઁતિ મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે કારણ જો સ્વરૂપવિપર્યયપૂર્વક અધ્યવસિત હોતે હૈં [અર્થાત્ વિપરીત સ્વરૂપસે સમઝમેં આતે હૈં – ભાસિત હોતે હૈં] ઐસે ઉન ‘ભાવોં’ કા હી [–નવ પદાર્થોંકા હી], મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકી નિવૃત્તિ હોને પર, જો સમ્યક્ અધ્યવસાય [સત્ય સમઝ, યથાર્થ અવભાસ, સચ્ચા અવબોધ] હોના, વહ સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ – જો કિ [સમ્યગ્જ્ઞાન] કુછ અંશમેં જ્ઞાનચેતનાપ્રધાન આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકા [અનુભૂતિકા] બીજ હૈ. સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકે સદ્ભાવકે કારણ સમસ્ત અમાર્ગોંસે છૂટકર જો સ્વતત્ત્વમેં વિશેષરૂપસે ૩રૂઢ માર્ગવાલે હુએ હૈં ઉન્હેં ઇન્દ્રિય ઔર મનકે વિષયભૂત પદાર્થોંકે પ્રતિ રાગદ્વેષપૂર્વક વિકારકે અભાવકે કારણ જો નિર્વિકારજ્ઞાનસ્વભાવવાલા સમભાવ હોતા હૈ, વહ ચારિત્ર હૈ – જો કિ [ચારિત્ર] ઉસ કાલમેં ઔર આગામી કાલમેં રમણીય હૈ ઔર અપુનર્ભવકે [મોક્ષકે] મહા સૌખ્યકા એક બીજ હૈ.

–ઐસે ઇસ ત્રિલક્ષણ [સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રાત્મક] મોક્ષમાર્ગકા આગે નિશ્ચય ઔર વ્યવહારસે વ્યાખ્યાન કિયા જાએગા. યહાઁ તો સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકે વિષયભૂત નવ પદાર્થોંકે ૪ઉપોદ્ઘાતકે હેતુ રૂપસે ઉસકી સૂચના દી ગઈ હૈ.. ૧૦૭.. -------------------------------------------------------------------------- યહાઁ ‘સંસ્કારાદિ’કે બદલે જહાઁ તક સમ્ભવ હૈ ‘સંસ્કારાદિવ’ હોના ચાહિયે ઐસા લગતા હૈ. ૧. વિનિશ્ચય = નિશ્ચય; દ્રઢ નિશ્ચય. ૨. જિસ પ્રકાર નાવમેં બૈઠે હુએ કિસી મનુષ્યકો નાવકી ગતિકે સંસ્કારવશ, પદાર્થ વિપરીત સ્વરૂપસે સમઝમેં આતે

૩. રૂઢ = પક્કા; પરિચયસે દ્રઢ હુઆ. [સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકે કારણ જિનકા સ્વતત્ત્વગત માર્ગ વિશેષ

૪. ઉપોદ્ઘાત = પ્રસ્તાવના [સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર મોક્ષમાર્ગ હૈ. મોક્ષમાર્ગકે પ્રથમ દો અંગ જો સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાન ઉનકે વિષય નવ પદાર્થ હૈં; ઇસલિયે અબ અગલી ગાથાઓંમેં નવ પદાર્થોંકા વ્યખ્યાન કિયા જાતા હૈ. મોક્ષમાર્ગકા વિસ્તૃત વ્યખ્યાન આગે જાયેગા. યહાઁ તો નવ પદાર્થોંકે વ્યખ્યાનકી પ્રસ્તાવના કે હેતુરૂપસે ઉસકી માત્ર સૂચના દી ગઈ હૈ.]

Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version

૧૬૬

પદાર્થાનાં નામસ્વરૂપાભિધાનમેતત્.

જીવઃ, અજીવઃ, પુણ્યં, પાપં, આસ્રવઃ, સંવરઃ, નિર્જરા, બંધઃ, મોક્ષ ઇતિ નવપદાર્થાનાં નામાનિ. તત્ર ચૈતન્યલક્ષણો જીવાસ્તિક એવેહ જીવઃ. ચૈતન્યાભાવલક્ષણોઽજીવઃ. સ પઞ્ચધા પૂર્વોક્ત એવ– પુદ્ગલાસ્તિકઃ, ધર્માસ્તિકઃ, અધર્માસ્તિકઃ, આકાશાસ્તિકઃ, કાલદ્રવ્યઞ્ચેતિ. ઇમૌ હિ જીવાજીવૌ પૃથગ્ભૂતાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વેન -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [જીવાજીવૌ ભાવૌ] જીવ ઔર અજીવ–દો ભાવ [અર્થાત્ મૂલ પદાર્થ] તથા [તયોઃ] ઉન દો કે [પુણ્યં] પુણ્ય, [પાપં ચ] પાપ, [આસ્રવઃ] આસ્રવ, [સંવરનિર્જરબંધઃ] સંવર, નિર્જરા, બન્ધ [ચ] ઔર [મોક્ષઃ] મોક્ષ–[તે અર્થાઃ ] વહ [નવ] પદાર્થ હૈં.

ટીકાઃ– યહ, પદાર્થોંકે નામ ઔર સ્વરૂપકા કથન હૈ.

જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મોક્ષ–ઇસ પ્રકાર નવ પદાર્થોંકે નામ હૈં.

ઉનમેં, ચૈતન્ય જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા જીવાસ્તિક હી [–જીવાસ્તિકાય હી] યહાઁ જીવ હૈ. ચૈતન્યકા અભાવ જિસકા લક્ષણ હૈ વહ અજીવ હૈ; વહ [અજીવ] પાઁચ પ્રકારસે પહલે કહા હી હૈ– પુદ્ગલાસ્તિક, ધર્માસ્તિક, અધર્માસ્તિક, આકાશાસ્તિક ઔર કાલદ્રવ્ય. યહ જીવ ઔર અજીવ [દોનોં] પૃથક્ અસ્તિત્વ દ્વારા નિષ્પન્ન હોનેસે ભિન્ન જિનકે સ્વભાવ હૈં ઐસે [દો] મૂલ પદાર્થ હૈં . --------------------------------------------------------------------------

Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

ભિન્નસ્વભાવભૂતૌ મૂલપદાર્થૌ. જીવપુદ્ગલસંયોગપરિણામનિર્વૃત્તાઃ સપ્તાન્યે પદાર્થાઃ. શુભપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મપરિણામઃ પુદ્ગલાનાઞ્ચ પુણ્યમ્. અશુભપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મ– પરિણામઃ પુદ્ગલાનાઞ્ચ પાપમ્. મોહરાગદ્વેષપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મપરિણામો યોગદ્વારેણ પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાઞ્ચાસ્રવઃ. મોહરાગદ્વેષપરિણામનિરોધો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તઃ કર્મપરિણામનિરોધો યોગદ્વારેણ પ્રવિશતાં પુદ્ગલાનાઞ્ચ સંવરઃ. કર્મવીર્યશાતનસમર્થો બહિરઙ્ગાંતરઙ્ગતપોભિર્બૃંહિત–શુદ્ધોપયોગો જીવસ્ય, તદનુભાવનીરસીભૂતાનામેકદેશસંક્ષયઃ સમુપાત્તકર્મપુદ્ગલાનાઞ્ચ નિર્જરા. મોહરાગદ્વેષસ્નિગ્ધપરિણામો જીવસ્ય, તન્નિમિત્તેન કર્મત્વપરિણતાનાં જીવેન સહાન્યોન્યસંમૂર્ચ્છનં પુદ્ગલાનાઞ્ચ બંધઃ. અત્યંતશુદ્ધાત્મોપલમ્ભો જીવસ્ય, જીવેન સહાત્યંત– વિશ્લેષઃ કર્મપુદ્ગલાનાં ચ મોક્ષ ઇતિ.. ૧૦૮.. -----------------------------------------------------------------------------

જીવ ઔર પુદ્ગલકે સંયોગપરિણામસે ઉત્પન્ન સાત અન્ય પદાર્થ હૈં. [ઉનકા સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ નિમ્નાનુસાર હૈઃ–] જીવકે શુભ પરિણામ [વહ પુણ્ય હૈં] તથા વે [શુભ પરિણામ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામ [–શુભકર્મરૂપ પરિણામ] વહ પુણ્ય હૈં. જીવકે અશુભ પરિણામ [વહ પાપ હૈં] તથા વે [અશુભ પરિણામ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામ [–અશુભકર્મરૂપ પરિણામ] વહ પાપ હૈં. જીવકે મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામ [વહ આસ્રવ હૈં] તથા વે [મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસે જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામ વહ આસ્રવ હૈં. જીવકે મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામકા નિરોધ [વહ સંવર હૈં] તથા વહ [મોહરાગદ્વેષરૂપ પરિણામકા નિરોધ] જિસકા નિમિત્ત હૈં ઐસા જો યોગદ્વારા પ્રવિષ્ટ હોનેવાલે પુદ્ગલોંકે કર્મપરિણામકા નિરોધ વહ સંવર હૈ. કર્મકે વીર્યકા [–કર્મકી શક્તિકા] ૧શાતન કરનેમેં સમર્થ ઐસા જો બહિરંગ ઔર અન્તરંગ [બારહ પ્રકારકે] તપોં દ્વારા વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત જીવકા શુદ્ધોપયોગ [વહ નિર્જરા હૈ] તથા ઉસકે પ્રભાવસે [–વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત શુદ્ધોપયોગકે નિમિત્તસે] નીરસ હુએ ઐસે ઉપાર્જિત કર્મપુદ્ગલોંકા એકદેશ ૨સંક્ષય વહ નિર્જરા હૈે. જીવકે, મોહરાગદ્વેષ દ્વારા સ્નિગ્ધ પરિણામ [વહ બન્ધ હૈ] તથા ઉસકે [–સ્નિગ્ધ પરિણામકે] નિમિત્તસે કર્મરૂપ પરિણત પુદ્ગલોંકા જીવકે સાથ અન્યોન્ય અવગાહન [–વિશિષ્ટ શક્તિ સહિત એકક્ષેત્રાવગાહસમ્બન્ધ] વહ બન્ધ હૈ. જીવકી અત્યન્ત શુદ્ધ આત્મોપલબ્ધિ [વહ મોક્ષ હૈ] તથા કર્મપુદ્ગલોંકા જીવસે અત્યન્ત વિશ્લેષ [વિયોગ] વહ મોક્ષ હૈ.. ૧૦૮.. -------------------------------------------------------------------------- ૧. શાતન કરના = પતલા કરના; હીન કરના; ક્ષીણ કરના; નષ્ટ કરના. ૨. સંક્ષય = સમ્યક્ પ્રકારસે ક્ષય.

Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version

૧૬૮

અથ જીવપદાર્થાનાં વ્યાખ્યાનં પ્રપઞ્ચયતિ.

જીવસ્યરૂપોદ્દેશોઽયમ્.

જીવાઃ હિ દ્વિવિધાઃ, સંસારસ્થા અશુદ્ધા નિર્વૃત્તાઃ શુદ્ધાશ્ચ. તે ખલૂભયેઽપિ ચેતના–સ્વભાવાઃ, ચેતનાપરિણામલક્ષણેનોપયોગેન લક્ષણીયાઃ. તત્ર સંસારસ્થા દેહપ્રવીચારાઃ, નિર્વૃત્તા અદેહપ્રવીચારા ઇતિ.. ૧૦૯.. -----------------------------------------------------------------------------

અબ જીવપદાર્થકા વ્યાખ્યાન વિસ્તારપૂર્વક કિયા જાતા હૈ.

અન્વયાર્થઃ– [જીવાઃ દ્વિવિધાઃ] જીવ દો પ્રકારકે હૈં; [સંસારસ્થાઃ નિર્વૃત્તાઃ] સંસારી ઔર સિદ્ધ. [ચેતનાત્મકાઃ] વે ચેતનાત્મક [–ચેતનાસ્વભાવવાલે] [અપિ ચ] તથા [ઉપયોગલક્ષણાઃ] ઉપયોગલક્ષણવાલે હૈં. [દેહાદેહપ્રવીચારાઃ] સંસારી જીવ દેહમેં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહસહિત હૈં ઔર સિદ્ધ જીવ દેહમેં નહીં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહરહિત હૈં.

ટીકાઃ– યહ, જીવકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

જીવ દો પ્રકારકે હૈંઃ – [૧] સંસારી અર્થાત્ અશુદ્ધ, ઔર [૨] સિદ્ધ અર્થાત્ શુદ્ધ. વે દોનોં વાસ્તવમેં ચેતનાસ્વભાવવાલે હૈં ઔર ચેતનાપરિણામસ્વરૂપ ઉપયોગ દ્વારા લક્ષિત હોનેયોગ્ય [– પહિચાનેજાનેયોગ્ય] હૈં. ઉનમેં, સંસારી જીવ દેહમેં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહસહિત હૈં ઔર સિદ્ધ જીવ દેહમેં નહીં વર્તનેવાલે અર્થાત્ દેહરહિત હૈં.. ૧૦૯.. -------------------------------------------------------------------------- ચેતનાકા પરિણામ સો ઉપયોગ. વહ ઉપયોગ જીવરૂપી લક્ષ્યકા લક્ષણ હૈ.

Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પૃથિવીકાયિકાદિપઞ્ચભેદોદ્દેશોઽયમ્.

પૃથિવીકાયાઃ, અપ્કાયાઃ, તેજઃકાયાઃ, વાયુકાયાઃ, વનસ્પતિકાયાઃ ઇત્યેતે પુદ્ગલ–પરિણામા બંધવશાજ્જીવાનુસંશ્રિતાઃ, અવાંતરજાતિભેદાદ્બહુકા અપિ સ્પર્શનેન્દ્રિયાવરણક્ષયોપશમ–ભાજાં જીવાનાં બહિરઙ્ગસ્પર્શનેન્દ્રિયનિર્વૃત્તિભૂતાઃ કર્મફલચેતનાપ્રધાન– -----------------------------------------------------------------------------

[ચ] ઔર [વનસ્પતિઃ] વનસ્પતિકાય–[કાયાઃ] યહ કાયેં [જીવસંશ્રિતાઃ] જીવસહિત હૈં. [બહુકાઃ અપિ તે] [અવાન્તર જાતિયોંકી અપેક્ષાસે] ઉનકી ભારી સંખ્યા હોને પર ભી વે સભી [તેષામ્] ઉનમેં રહનેવાલે જીવોંકો [ખલુ] વાસ્તવમેં [મોહબહુલં] અત્યન્ત મોહસે સંયુક્ત [સ્પર્શં દદતિ] સ્પર્શ દેતી હૈં [અર્થાત્ સ્પર્શજ્ઞાનમેં નિમિત્ત હોતી હૈં].

બન્ધવશાત્ [બન્ધકે કારણ] જીવસહિત હૈં. ૨અવાન્તર જાતિરૂપ ભેદ કરને પર વે અનેક હોને પર ભી વે સભી [પુદ્ગલપરિણામ], સ્પર્શનેન્દ્રિયાવરણકે ક્ષયોપશમવાલે જીવોંકો બહિરંગ સ્પર્શનેન્દ્રિયકી -------------------------------------------------------------------------- ૧. કાય = શરીર. [પૃથ્વીકાય આદિ કાયેં પુદ્ગલપરિણામ હૈં; ઉનકા જીવકે સાથ બન્ધ હોનેકેે કારણ વે

૨. અવાન્તર જાતિ = અન્તર્ગત–જાતિ. [પૃથ્વીકાય, અપ્કાય, તેજઃકાય ઔર વાયુકાય–ઇન ચારમેંસે પ્રત્યેકકે

Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version

૧૭૦

ત્વાન્મોહબહુલમેવ સ્પર્શોપલંભં સંપાદયન્તીતિ.. ૧૧૦..

-----------------------------------------------------------------------------

રચનાભૂત વર્તતે હુએ, કર્મફલચેતનાપ્રધાનપનેકે કારણે અત્યન્ત મોહ સહિત હી સ્પર્શોપલબ્ધિ સંપ્રાપ્ત કરાતે હૈં.. ૧૧૦..

અન્વયાર્થઃ– [તેષુ] ઉનમેં, [ત્રયઃ] તીન [પૃથ્વીકાયિક, અપ્કાયિક ઔર વનસ્પતિકાયિક] જીવ [સ્થાવરતનુયોગાઃ] સ્થાવર શરીરકે સંયોગવાલે હૈં [ચ] તથા [અનિલાનલકાયિકાઃ] વાયુકાયિક ઔર અગ્નિકાયિક જીવ [ત્રસાઃ] ત્રસ હૈં; [મનઃપરિણામવિરહિતાઃ] વે સબ મનપરિણામરહિત [એકેન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] એકેન્દ્રિય જીવ [જ્ઞેયાઃ] જાનના.. ૧૧૧..

-------------------------------------------------------------------------- ૧. સ્પર્શોપલબ્ધિ = સ્પર્શકી ઉપલબ્ધિ; સ્પર્શકા જ્ઞાન; સ્પર્શકા અનુભવ. [પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવોંકો

૨. વાયુકાયિક ઔર અગ્નિકાયિક જીવોંકો ચલનક્રિયા દેખકર વ્યવહારસે ત્રસ કહા જાતા હૈ; નિશ્ચયસે તો વે ભી

Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

નોઇન્દ્રિયાવરણોદયે ચ સત્યેકેન્દ્રિયાઅમનસો ભવંતીતિ.. ૧૧૨..

-----------------------------------------------------------------------------

[જીવનિકાયાઃ] જીવનિકાયોંકો [મનઃપરિણામવિરહિતાઃ] મનપરિણામરહિત [એકેન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] એકેન્દ્રિય જીવ [ભણિતાઃ] [સર્વજ્ઞને] કહા હૈ.

પૃથ્વીકાયિક આદિ જીવ, સ્પર્શનેન્દ્રિયકે [–ભાવસ્પર્શનેન્દ્રિયકે] આવરણકે ક્ષયોપશમકે કારણ તથા શેષ ઇન્દ્રિયોંકે [–ચાર ભાવેન્દ્રિયોંકે] આવરણકા ઉદય તથા મનકે [–ભાવમનકે] આવરણકા ઉદય હોનેસે, મનરહિત એકેન્દ્રિય હૈ.. ૧૧૨..

અન્વયાર્થઃ– [અંડેષુ પ્રવર્ધમાનાઃ] અંડેમેં વૃદ્ધિ પાનેવાલે પ્રાણી, [ગર્ભસ્થાઃ] ગર્ભમેં રહે હુએ પ્રાણી [ચ] ઔર [મૂર્ચ્છા ગતાઃ માનુષાઃ] મૂર્છા પ્રાપ્ત મનુષ્ય, [યાદ્રશાઃ] જૈસે [બુદ્ધિપૂર્વક વ્યાપાર રહિત] હૈં, [તાદ્રશાઃ] વૈસે [એકેન્દ્રિયાઃ જીવાઃ] એકેન્દ્રિય જીવ [જ્ઞેયાઃ] જાનના.

ટીકાઃ– યહ, એકેન્દ્રિયોંકો ચૈતન્યકા અસ્તિત્વ હોને સમ્બન્ધી દ્રષ્ટાન્તકા કથન હૈ. --------------------------------------------------------------------------