Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
152
ih hi jīvaiḥ sparśanarasanadhrāṇacakṣurbhirindriyaistadviṣayabhūtāḥ sparśarasagaṁdhavarṇasvabhāvā arthā gr̥hyaṁte.ḥ. śrotrendriyeṇ tu ta ev tadviṣayahetubhūtaśabdākārapariṇatā gr̥hyaṁte. te kadācitsthūl– skaṁdhatvamāpannāḥ kadācitsūkṣmatvamāpannāḥ kadācitparamāṇutvamāpannāḥ indriyagrahaṇayogyatāsadbhāvād gr̥hyamāṇā agr̥hyamāṇā vā mūrtā ityucyaṁte. śeṣamitarat samastamapyarthajātaṁ sparśaras– gaṁdhavarṇābhāvasvabhāvamindriyagrahaṇayogyatāyā abhāvādamūrtamityucyate. cittagrahaṇayogyatāsadbhāv– bhāgbhavati tadubhayamapi, citaṁ, hyaniyataviṣayamaprāpyakāri matiśrutajñānasādhanībhūtaṁ mūrtamamūrtaṁ ca samādadātīti.. 99..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, mūrta aur amūrtake lakṣaṇakā kathan hai.
is lokameṁ jīvoṁ dvārā sparśanendriy, rasanendriy, dhrāṇendriy aur cakṣurindriy dvārā unake [–un indriyoṁke] viṣayabhūt, sparśa–ras–gaṁdh–varṇasvabhāvavāle padārtha [–sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa jinakā svabhāv hai aise padārtha] grahaṇ hote haiṁ [–jñāt hote haiṁ]; aur śrotrendriy dvārā vahī padārtha usake [śrotraindriyake] 1viṣayahetubhūt śabdākār pariṇamit hote hue grahaṇ hote haiṁ. ve [ve padārtha], kadācit sthūlaskandhapaneko prāpta hote hue, kadācit sūkṣmatvako [sūkṣmaskaṁdhapaneko] prāpta hote hue aur kadācit paramāṇupaneko prāpta hote hue indriyoṁ dvārā grahaṇ hote hoṁ yā na hote hoṁ, indriyoṁ dvārā grahaṇ honekī yogyatākā [sadaiv] sadbhāv honese ‘mūrta’ kahalāte haiṁ.
sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā abhāv jisakā svabhāv hai aisā śeṣ anya samasta padārthasamūh iīnadrayoṁ dvārā grahaṇ honekī yogyatāke abhāvake kāraṇ ‘amūrta’ kahalātā hai.
ve donoṁ [–pūrvokta donoṁ prakārake padārtha] citta dvārā grahaṇ honekī yogyatāke sadbhāvavāle haiṁ; citta– jo ki 2 aniyat viṣayavālā, 3ajjāpyakārī aur matiśrutajñānake sādhanabhūt [–matijñān tathā śrutajñānameṁ nimittabhūt] hai vah–mūrta tathā amūrtako grahaṇ karatā hai [–jānatā hai].. 99..
is prakār cūlikā samāpta huī. -------------------------------------------------------------------------- 4. un sparśa–ras–gaṁdh–varṇasavabhāvavāle padārthohako [arthāt pudgaloṁko] śrotraindriyake viṣay honemeṁ hetubhūt
haiṁ.
5. aniyat=aniścita. [jis prakār pān̐c indriyomeṁse pratayek indriyakā viṣay niyat hai us prakār manakā
6. ajjāpyakārī=jñey viṣayoṁkā sparśa kiye binā kārya karanevālā yajānanevālā. [man aur cakṣu ajjāpyakārī
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
ath kāladravyavyākhyānam.
doṇhaṁ es sahāvo kālo khaṇabhaṁguro ṇiyado.. 100..
dvayoreṣ svabhāvaḥ kālaḥ kṣaṇabhaṅguro niyataḥ.. 100..
vyavahārakālasya niścayakālasya ca svarūpākhyānametat.
ttra kramānupātī samayākhyaḥ paryāyo vyavahārakālaḥ, tadādhārabhūtaṁ dravyaṁ niścayakālaḥ. ttra vyavahārakālo niścayakālaparyāyarūpopi jīvapudgalānāṁ pariṇāmenāvacchidyamānatvāttatpariṇāmabhav ityupagīyate, jīvapudgalānāṁ pariṇāmastu bahiraṅganimittabhūtadravyakālasadbhāve sati saṁbhūtatvādrravya– ----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [kālaḥ pariṇāmabhavaḥ] kāl pariṇāmase utpanna hotā hai [arthāt vyavahārakāl kā māp jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā hotā hai]; [pariṇāmaḥ dravyakālasaṁbhūtaḥ] pariṇām dravyakālase utpanna hotā hai.– [dvayoḥ eṣaḥ svabhāvaḥ] yah, donoṁkā svabhāv hai. [kālaḥ kṣaṇabhuṅguraḥ niyataḥ] kāl kṣaṇabhaṁgur tathā nitya hai.
ṭīkāḥ– yah, vyavahārakāl tathā niścayakālake svarūpakā kathan hai.
vahān̐, ‘samay’ nāmakī jo kramik paryāy so vyavahārakāl hai; usake ādhārabhūt dravya vah niścayakāl hai.
vahān̐, vyavahārakāl niścayakālakī paryāyarūp hone par bhī jīv–pudgaloṁke pariṇāmase māpā jātā hai – jñāt hotā hai isaliye ‘jīv–pudgaloṁke pariṇāmase utpanna honevālā’ kahalātā hai; aur jīv–pudgaloṁke pariṇām bahiraṁg–nimittabhūt dravyakālake sadbhāvameṁ utpanna honeke kāraṇ ‘dravyakālase utpanna honevāle’ kahalāte haiṁ. vahān̐ tātparya yah hai ki – vyavahārakāl jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā --------------------------------------------------------------------------
–ā che svabhāvo ubhayanā; kṣaṇabhaṁgī ne dhruv kāḷ che. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
154
kālasaṁbhūt ityabhidhīyate. tatredaṁ tātparyaṁ–vyavahārakālo jīvapudgalapariṇāmen niścīyate, niścay– kālastu tatpariṇāmānyathānupapattyeti. tatra kṣaṇabhaṅgī vyavahārakālaḥ sūkṣmaparyāyasya tāvanmātratvāt, nityo niścayakālaḥ khaguṇaparyāyādhāradravyatven sarvadaivāvinaśvaratvāditi.. 100..
uppaṇṇappaddhaṁsī avaro dīhaṁtaraṭṭhāī.. 101..
utpannapradhvaṁsyaparo dīrdhāṁtarasthāyī.. 101..
----------------------------------------------------------------------------- niścit hotā hai; aur niścayakāl jīv–pudgaloṁke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā [arthāt jīv–pudgaloṁke pariṇām anya prakārase nahīṁ ban sakate isaliye] niścit hotā hai.
vahān̐, vyavahārakāl kṣaṇabhaṁgī hai, kyoṁki sūkṣma paryāy mātra utanī hī [–kṣaṇamātra jitanī hī, samayamātra jitanī hī] hai; niścayakāl nitya hai, kyoṁki vah apane guṇ–paryāyoṁke ādhārabhūt dravyarūpase sadaiv avināśī hai.. 100..
anvayārthaḥ– [kālaḥ iti ca vyapadeśaḥ] ‘kāl’ aisā vyapadeś [sadgāvaprarūpakaḥ] sadbhāvakā prarūpak hai isaliye [nityaḥ bhavati] kāl [niścayakāl] nitya hai. [utpannadhvaṁsī aparaḥ] utpannadhvaṁsī aisā jo dūsarā kāl [arthāt utpanna hote hī naṣṭa honevālā jo vyavahārakāl] vah [dīrdhāṁtarasthāyī] [kṣaṇik hone par bhī pravāhaapekṣāse] dīrdha sthitikā bhī [kahā jātā] hai. -------------------------------------------------------------------------- kṣaṇabhaṁgī=prati kṣaṇ naṣṭa honevālā; pratisamay jisakā dhvaṁs hotā hai aisā; kṣaṇabhaṁgur; kṣaṇika.
utpannadhvaṁsī anya je te dīrdhasthāyī paṇ ṭhare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
nityakṣaṇikatven kālavibhāgakhyāpanametat.
yo hi dravyaviśeṣaḥ ‘ayaṁ kālaḥ, ayaṁ kālaḥ’ iti sadā vyapadiśyate sa khalu svasya sadbhāvamāvedayan bhavati nityaḥ. yastu punarutpannamātra ev pradhvaṁsyate sa khalu tasyaiv dravyaviśeṣasya samayākhyaḥ paryāy iti. sa tūtsaṁgitakṣaṇabhaṁgo‘pyupadarśit–svasaṁtāno nayabalādrīrdhātarasthāyyupagīyamāno na duṣyati; tato na khalvāvalikāpalyopam–sāgaropamādivyavahāro vipratiṣidhyate. tadatra niścayakālo nityaḥ dravyarūpatvāt, vyavahārakālaḥ kṣaṇikaḥ paryāyarūpatvāditi.. 101..
labbhaṁti davvasaṇṇaṁ kālassa du ṇatthi kāyattaṁ.. 102..
labhaṁte dravyasaṁjñāṁ kālasya tu nāsti kāyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
‘yah kāl hai, yah kāl hai’ aisā karake jis dravyaviśeṣakā sadaiv vyapadeś [nirdeś, kathan] kiyā jātā hai, vah [dravyaviśeṣ arthāt niścayakālarūp khās dravya] sacamuc apane sadbhāvako pragaṭ karatā huā nitya hai; aur jo utpanna hote hī naṣṭa hotā hai, vah [vyavahārakāl] sacamuc usī dravyaviśeṣakī ‘samay’ nāmak paryāy hai. vah kṣaṇabhaṁgur hone par bhī apanī saṁtatiko [pravāhako] darśātā hai isaliye use nayake balase ‘dīrgha kāl tak ṭikanevālā’ kahanemeṁ doṣ nahīṁ hai; isaliye āvalikā, palyopam, sāgaropam ityādi vyavahārakā niṣedh nahīṁ kiyā jātā.
is prakār yahān̐ aisā kahā hai ki–niścayakāl dravyarūp honese nitya hai, vyavahārakāl paryāyarūp honese kṣaṇik hai.. 101..
--------------------------------------------------------------------------
che ‘dravya’ saṁjñā sarvane, kāyatva che nahi kāḷane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
156
kālasya dravyāstikāyatvavidhipratiṣedhavidhānametat.
yathā khalu jīvapudgaladharmādharmākāśāni sakaladravyalakṣaṇasadbhāvādrravyavyapadeśabhāñji bhavanti, tathā kālo‘pi. ityevaṁ ṣaḍdravyāṇi. kiṁtu yathā jīvapudgaladharmādharmākāśānāṁ dvayādipradeśalakṣaṇatvamasti astikāyatvaṁ, na tathā lokākāśapradeśasaṁkhyānāmapi kālāṇūnāmek–pradeśatvādastyastikāyatvam. at ev ca pañcāstikāyaprakaraṇe na hīh mukhyatvenopanyastaḥ kālaḥ. jīvapudgalapariṇāmāvacchidyamānaparyāyatven tatpariṇāmānyathānupapatyānumīyamānadravyatvenā– traivāṁtarbhāvitaḥ.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, kālako dravyapaneke vidhānakā aur astikāyapaneke niṣedhakā kathan hai [arthāt kālako dravyapanā hai kintu astikāyapanā nahīṁṁ hai aisā yahān̐ kahā hai].
jis prakār vāstavameṁ jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāśako dravyake samasta lakṣaṇoṁkā sadbhāv honese ve ‘dravya’ saṁjñāko prāpta karate haiṁ, usī prakār kāl bhī [use dravyake samasta lakṣaṇoṁkā sadbhāv honese] ‘dravya’ saṁjñāko prāpta karatā hai. is prakār chah dravya haiṁ. kintu jis prakār jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāśako 1dvi–ādi pradeś jisakā lakṣaṇ hai aisā astikāyapanā hai, us prakār kālāṇuoṁko– yadyapi unakī saṁkhyā lokākāśake pradeśoṁṁ jitanī [asaṁkhya] hai tathāpi – ekapradeśīpaneke kāraṇ astikāyapanā nahīṁ hai. aur aisā honese hī [arthāt kāl astikāy na honese hī] yahān̐ paṁcāstikāyake prakaraṇameṁ mukhyarūpase kālakā kathan nahīṁ kiyā gayā hai; [parantu] jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā jo jñāt hotī hai – māpī jātī hai aisī usakī paryāy honese tathā jīv–pudgaloṁke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai aisā vah dravya honese use yahān̐ 2antarbhūt kiyā gayā hai.. 102..
is prakār kāladravyakā vyākhyān samāpta huā. -------------------------------------------------------------------------- 1. dvi–ādi=do yā adhik; do se lekar ananta taka. 2. antarbhūt karanā=bhītar samā lenā; samāviṣṭa karanā; samāveś karanā [is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrameṁ
pudgalāstikāyake pariṇāmoṁkā varṇan karate hue, un pariṇāmoṁṁ dvārā jisake pariṇām jñāt hote hai– māpe jāte
haiṁ us padārthakā [kālakā] tathā un pariṇāmoṁkī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai us
padārthakā [kālakā] gauṇarūpase varṇan karanā ucit hai – aisā mānakar yahān̐ paṁcāstikāyaprakaraṇameṁ gauṇarūpase
kālake varṇanakā samāveś kiyā gayā hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
jo muyadi rāgadāse so gāhadi dukkhaparimokkhaṁ.. 103..
yo muñcati rāgadveṣau sa gāhate duḥkhaparimokṣam.. 103..
tadavabodhaphalapurassaraḥ pañcāstikāyavyākhyopasaṁhāro‘yam.
na khalu kālakalitapañcāstikāyebhyo‘nyat kimapi sakalenāpi pravacanen pratipādyate. tataḥ pravacanasār evāyaṁ pañcāstikāyasaṁgrahaḥ. yo hi nāmāmuṁ samastavastutattvābhidhāyinamarthato‘– rthitayāvabudhyātraiv jīvāstikāyāṁtargatamātmānaṁ svarūpeṇātyaṁtaviśuddhacaitanyasvabhāvaṁ niścitya par– -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [evam] is prakār [pravacanasāraṁ] pravacanake sārabhūt [pañcāstikāyasaṁgrahaṁ] ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ko [vijñāy] jānakar [yaḥ] jo [rāgadveṣau] rāgadveṣako [muñcati] choṛatā hai, [saḥ] vah [duḥkhaparimokṣam gāhate] duḥkhase parimukta hotā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ paṁcāstikāyake avabodhakā phal kahakar paṁcāstikāyake vyākhyānakā upasaṁhār kiyā gayā hai.
vāstavameṁ sampūrṇa [dvādaśāṁgarūpase vistīrṇa] pravacan kāl sahit paṁcāstikāyase anya kuch bhī pratipādit nahīṁ karatā; isaliye pravacanakā sār hī yah ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ hai. jo puruṣ samastavastutattvakā kathan karanevāle is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ ko 1arthataḥ 2arthīrūpase jānakar, -------------------------------------------------------------------------- 1. arthat=arthānusār; vācyakā lakṣaṇ karake; vācyasāpekṣa; yathārtha rītise. 2. arthīrūpase=garajīrūpase; yācakarūpase; sevakarūpase; kuch prāpta karane ke prayojanase [arthāt hitaprāptike
je jīv choḍe rāgadveṣ, lahe sakaladukhamokṣane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
158
sparakāryakāraṇībhūtānādirāgadveṣapariṇāmakarmabaṁdhasaṁtati–samāropitasvarūpavikāraṁ tadātve‘nubhūyamānamavalokya tatkālonmīlitavivekajyotiḥ karmabaṁdhasaṁtati–pravartikāṁ rāgadveṣapariṇatimatyasyati, sa khalu jīryamāṇasneho jaghanyasnehaguṇābhimukhaparamāṇu– badbhāvibaṁdhaparāṅmukhaḥ pūrvabaṁdhātpracyavamānaḥ śikhitaptodakadausthyānukāriṇo duḥkhasya parimokṣaṁ vigāhat iti.. 103.. -----------------------------------------------------------------------------
isīmeṁ kahe hue jīvāstikāyameṁ 1antargat sthit apaneko [nij ātmāko] svarūpase atyanta viśuddha caitanyasvabhāvavālā niścit karake 2paraspar kāryakāraṇabhūt aise anādi rāgadveṣapariṇām aur karmabandhakī paramparāse jisameṁ 3svarūpavikār 4āropit hai aisā apaneko [nij ātmāko] us kāl anubhavameṁ ātā dekhakar, us kāl vivekajyoti pragaṭ honese [arthāt atyanta viśuddha caitanyasvabhāvakā aur vikārakā bhedajñān usī kāl pragaṭ pravartamān honese] karmabandhakī paramparākā pravartan karanevālī rāgadveṣapariṇatiko choṛatā hai, vah puruṣ, vāstavameṁ jisakā 5sneh jīrṇa hotā jātā hai aisā, jaghanya 6snehaguṇake sanmukh vartate hue paramāṇukī bhān̐ti bhāvī bandhase parāṅmukh vartatā huā, pūrva bandhase chūṭatā huā, agnitapta jalakī 7duḥsthiti samān jo duḥkh usase parimukta hotā hai.. 103.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jīvāstikāyameṁ svayaṁ [nij ātmā] samā jātā hai, isaliye jaisā jīvāstikāyake svarūpakā varṇan kiyā
2. rāgadveṣapariṇām aur karmabandha anādi kālase ek–dūsareko kāryakāraṇarūp haiṁ. 3. svarūpavikār = svarūpakā vikāra. [svarūp do prakārakā haiḥ [1] dravyārthik nayake viṣayabhūt svarūp, aur
hotā hai, dravyārthik nayake viṣayabhūt svarūpameṁ nahīṁ; vah [dravyārthik nayake viṣayabhūt] svarūp to sadaiv atyanta
viśuddha caitanyātmak hai.]
4. āropit = [nayā arthāt aupādhikarūpase] kiyā gayā. [sphaṭikamaṇimeṁ aupādhikarūpase honevālī raṁgit
5. sneh = rāgādirūp cikanāhaṭa. 6. sneh = sparśaguṇakī paryāyarūp cikanāhaṭa. [jis prakār jaghanya cikanāhaṭake sanmukh vartatā huā paramāṇu
hai.]
7. duḥsthiti = aśāṁt sthiti [arthāt tale–upar honā, khadbad honā]ḥ asthiratā; kharāb–burī sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
pasamiyarāgaddoso havadi hadaparāparo jīvo.. 104..
praśamitarāgadveṣo bhavati hataparāparo jīvaḥ.. 104..
duḥkhavimokṣakaraṇakramākhyānametat.
etasya śāstrasyārthabhūtaṁ śuddhacaitanyasvabhāv mātmānaṁ kaścijjīvastāvajjānīte. tatastame– vānugaṁtumudyamate. tato‘sya kṣīyate draṣṭimohaḥ. tataḥ svarūpaparicayādunmajjati jñānajyotiḥ. tato rāgadveṣau praśāmyataḥ. tataḥ uttaraḥ pūrvaśca baṁdho vinaśyati. tataḥ punarbaṁdhahetutvābhāvāt svarūpastho nityaṁ pratapatīti.. 104..
iti samayavyākhyāyāmaṁtarnītaṣaḍdravyapañcāstikāyavarṇanaḥ prathamaḥ śrutaskaṁdhaḥ samāptaḥ.. 1.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv [etad arthaṁ jñātvā] is arthako jānakar [–is śāstrake arthaṁbhūt śuddhātmāko jānakar], [tadanugamanodyataḥ] usake anusaraṇakā udyam karatā huā [nihatamohaḥ] hatamoh hokar [–jise darśanamohakā kṣay huā ho aisā hokar], [praśamitarāgadveṣaḥ] rāgadveṣako praśamit [nivr̥tta] karake, [hataparāparaḥ bhavati] uttar aur pūrva bandhakā jise nāś huā hai aisā hotā hai .
ṭīkāḥ– is, duḥkhase vimukta honeke kramakā kathan hai.
pratham, koī jīv is śāstrake arthabhūt śuddhacaitanyasvabhāvavāle [nij] ātmāko jānatā hai; ataḥ [phir] usīke anusaraṇakā udyam karatā hai; ataḥ use draṣṭimohakā kṣay hotā hai; ataḥ svarūpake paricayake kāraṇ jñānajyoti pragaṭ hotī hai; ataḥ rāgadveṣ praśamit hote haiṁ – nivr̥tta hote haiṁ; ataḥ uttar aur pūrva [–pīchekā aur pahalekā] bandha vinaṣṭa hotā hai; ataḥ punaḥ bandha honeke hetutvakā abhāv honese svarūpastharūpase sadaiv tapatā hai––pratāpavanta vartatā hai [arthāt vah jīv sadaiv svarūpasthit rahakar paramānandajñānādirūp pariṇamit hai].. 104.. --------------------------------------------------------------------------
praśamāvī rāgadveṣ, jīv uttar–pūrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
160
is prakār [śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī paṁcāstikāyasaṁgrah śāstrakī śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit] samayavyākhyā nāmak ṭīkāmeṁ ṣaḍdravyapaṁcāstikāyavarṇan nāmakā pratham śrutaskandha samāpta huā.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
śuddhaṁ budhānāmih tattvamuktam.
padārthabhaṅgen kr̥tāvatāraṁ
prakīrtyate saṁprati vartma tasya.. 7..
tesiṁ payatthabhaṁgaṁ maggaṁ mokkhassa vocchāmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, śrī amr̥tacandrācāryadev pahale śrutaskandhameṁ kyā kahā gayā hai aur dūsare śrutaskandhameṁ kyā kahā jāegā vah ślok dvārā ati saṁkṣepameṁ darśāte haiṁḥ]
puruṣoṁko [buddhimān jīvoṁko] śuddha tattva [śuddhātmatattva] kā upadeś diyā gayā. ab padārthabhed dvārā upodghāt karake [–nav padārtharūp bhed dvārā prārambha karake] usake mārgakā [–śuddhātmatattvake mārgakā arthāt usake mokṣake mārgakā] varṇan kiyā jātā hai. [7]
[ab is dvitīy śrutaskandhameṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevaviracit gāthāsūtrakā prārambha kiyā jātā haiḥ] --------------------------------------------------------------------------
bhākhuṁ padārthavikalpa tem ja mokṣa kerā mārgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
162
teṣāṁ padārthabhaṅgaṁ mārgaṁ mokṣasya vakṣyāmi.. 105..
āptastutipurassarā pratijñeyam.
amunā hi pravartamānamahādharmatīrthasya mūlakartr̥tvenāpunarbhavakāraṇasya bhagavataḥ paramabhaṭṭārak– mahādevādhidevaśrīvarddhamānasvāminaḥ siddhinibaṁdhanabhūtāṁ bhāvastutimāsūkrya, kālakalitapañcāsti–kāyānāṁ padārthavikalpo mokṣasya mārgaśca vaktavyatven pratijñāt iti.. 105..
mokṣasya bhavati mārgo bhavyānāṁ labdhabuddhīnām.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [apunarbhavakāraṇaṁ] apunarbhavake kāraṇ [mahāvīram] śrī mahāvīrako [śirasā abhivaṁdya] śirasā vandan karake, [teṣāṁ padārthabhaṅgaṁ] unakā padārthabhed [–kāl sahit paṁcāstikāyakā nav padārtharūp bhed] tathā [mokṣasya mārgaṁ] mokṣakā mārga [vakṣyāmi] kahūn̐gā.
ṭīkāḥ– yah, āptakī stutipūrvak pratijñā hai.
pravartamān mahādharmatīrthake mūl kartārūpase jo apunarbhavake kāraṇ haiṁ aise bhagavān, param bhaṭṭārak, mahādevādhidev śrī vardhamānasvāmīkī, siddhatvake nimittabhūt bhāvastuti karake, kāl sahit paṁcāstikāyakā padārthabhed [arthāt chah dravyoṁkā nav padārtharūp bhed] tathā mokṣakā mārga kahanekī in gāthāsūtrameṁ pratijñā kī gaī hai.. 105.. -------------------------------------------------------------------------- apunarbhav = mokṣa. [param pūjya bhagavān śrī vardhamānasvāmī, vartamānameṁ pravartit jo ratnatrayātmak mahādharmatīrtha
te hoy che nirvāṇamārag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
mokṣamārgasyaiv tāvatsūcaneyam.
samyaktvajñānayuktamev nāsamyaktvajñānayuktaṁ, cāritramev nācāritraṁ, rāgadveṣaparihīṇamev na rāgadveṣāparihīṇam, mokṣasyaiv na bhāvato baṁdhasya, mārga ev nāmārgaḥ, bhavyānāmev nābhavyānāṁ, labdhabuddhīnāmev nālabdhabuddhīnāṁ, kṣīṇakaṣāyatve bhavatyev na kaṣāyasahitatvebhavatītyaṣṭadhā niyamo‘tra draṣṭavyaḥ.. 106.. -----------------------------------------------------------------------------
[rāgadveṣaparihīṇam] ki jo rāgadveṣase rahit ho vah, [labdhabuddhīnām] labdhabuddhi [bhavyānāṁ] bhavyajīvoṁko [mokṣasya mārgaḥ] mokṣakā mārga [bhavati] hotā hai.
samyaktva aur jñānase yukta hī –na ki asamyaktva aur ajñānase yukta, cāritra hī – na ki acāritra, rāgadveṣ rahit ho aisā hī [cāritra] – na ki rāgadveṣ sahit hoy aisā, mokṣakā hī – 1bhāvataḥ na ki bandhakā, mārga hī – na ki amārga, bhavyoṁko hī – na ki abhavyoṁko , 2labdhabuddhiyoṁ ko hī – na ki alabdhabuddhiyoṁko, 3kṣīṇakaṣāyapanemeṁ hī hotā hai– na ki kaṣāyasahitapanemeṁ hotā hai. is prakār āṭh prakārase niyam yahān̐ dekhanā [arthāt is gāthāmeṁ uparokta āṭh prakārase niyam kahā hai aisā samajhanā].. 106.. -------------------------------------------------------------------------- 1. bhāvataḥ = bhāv anusār; āśay anusāra. [‘mokṣakā’ kahate hī ‘bandhakā nahīṁ’ aisā bhāv arthāt āśay spaṣṭa
2. labdhabuddhi = jinhoṁne buddhi prāpta kī ho aise. 3. kṣīṇakaṣāyapanemeṁ hī = kṣīṇakaṣāyapanā hote hī ; kṣīṇakaṣāyapanā ho tabhī. [samyaktvajñānayukta cāritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
164
cārittaṁ samabhāvo visayesu virūḍhamaggāṇaṁ.. 107..
cāritraṁ samabhāvo viṣayeṣu virūḍhamārgāṇām.. 107..
samyagdarśanajñānacāritrāṇāṁ sūcaneyam.
bhāvāḥ khalu kālakalitapañcāstikāyavikalparūpā nav padārthāḥ. teṣāṁ mithyādarśanodayā– vāditāśraddhānābhāvasvabhāvaṁ bhāvāṁtaraṁ śraddhānaṁ samyagdarśanaṁ, śuddhacaitanyarūpātma– -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [bhāvānāṁ] bhāvoṁkā [–nav padārthoṁkā] [śraddhānaṁ] śraddhān [samyaktvaṁ] vah samyaktva hai; [teṣām adhigamaḥ] unakā avabodh [jñānam] vah jñān hai; [virūḍhamārgāṇām] [nij tattvameṁ] jinakā mārga viśeṣ rūḍh huā hai unheṁ [viṣayeṣu] viṣayoṁke prati vartatā huā [samabhāvaḥ] samabhāv [cāritram] vah cāritra hai.
ṭīkāḥ– yah, samyagdarśan–jñān–cāritrakī sūcanā hai.
kāl sahit paṁcāstikāyake bhedarūp nav padārtha ve vāstavameṁ ‘bhāv’ haiṁ. un ‘bhāvoṁ’ kā mithyādarśanake udayase prāpta honevālā jo aśraddhān usake abhāvasvabhāvavālā jo 1bhāvāntar–śraddhān [arthāt nav padārthoṁkā śraddhān], vah samyagdarśan hai– jo ki [samyagdarśan] śuddhacaitanyarūp -------------------------------------------------------------------------- 1. bhāvāntar = bhāvaviśeṣ; khās bhāv; dūsarā bhāv; bhinna bhāva. [nav padārthoṁke aśraddhānakā abhāv jisakā svabhāv hai aisā bhāvāntar [–nav padārthoṁke śraddhānarūp bhāv] vah samyagdarśan hai.]
vadhu rūḍh mārga thatāṁ viṣayamāṁ sāmya te cāritra che. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
tattvaviniścayabījam. teṣāmev mithyādarśanodayānnauyānasaṁskārādi svarūpaviparyayeṇādhyavasīy–mānānāṁ tannivr̥ttau samañjasādhyavasāyaḥ samyagjñānaṁ, manāgjñānacetanāpradhānātmatattvopalaṁbhabījam. samyagdarśanajñānasannidhānādamārgebhyaḥ samagrebhyaḥ paricyutya svatattve viśeṣeṇ rūḍhamārgāṇāṁ satā– mindriyānindriyaviṣayabhūteṣvartheṣu rāgadveṣapūrvakavikārābhāvānnirvikārāvabodhasvabhāvaḥ samabhāvaścāritraṁ, tadātvāyatiramaṇīyamanaṇīyaso‘punarbhavasaukhyasyaikabījam. ityeṣ trilakṣaṇo mokṣamārgaḥ purastā– nniścayavyavahārābhyāṁ vyākhyāsyate. ih tu samyagdarśanajñānayorviṣayabhūtānāṁ navapadārthānāmu– poddhātahetutven sūcit iti.. 107.. ----------------------------------------------------------------------------- ātmatattvake 1viniścayakā bīj hai. 2naukāgamanake saṁskārakī bhān̐ti mithyādarśanake udayake kāraṇ jo svarūpaviparyayapūrvak adhyavasit hote haiṁ [arthāt viparīt svarūpase samajhameṁ āte haiṁ – bhāsit hote haiṁ] aise un ‘bhāvoṁ’ kā hī [–nav padārthoṁkā hī], mithyādarśanake udayakī nivr̥tti hone par, jo samyak adhyavasāy [satya samajh, yathārtha avabhās, saccā avabodh] honā, vah samyagjñān hai – jo ki [samyagjñān] kuch aṁśameṁ jñānacetanāpradhān ātmatattvakī upalabdhikā [anubhūtikā] bīj hai. samyagdarśan aur samyagjñānake sadbhāvake kāraṇ samasta amārgoṁse chūṭakar jo svatattvameṁ viśeṣarūpase 3rūrḥ mārgavāle hue haiṁ unheṁ indriy aur manake viṣayabhūt padārthoṁke prati rāgadveṣapūrvak vikārake abhāvake kāraṇ jo nirvikārajñānasvabhāvavālā samabhāv hotā hai, vah cāritra hai – jo ki [cāritra] us kālameṁ aur āgāmī kālameṁ ramaṇīy hai aur apunarbhavake [mokṣake] mahā saukhyakā ek bīj hai.
–aise is trilakṣaṇ [samyagdarśan–jñān–cāritrātmak] mokṣamārgakā āge niścay aur vyavahārase vyākhyān kiyā jāegā. yahān̐ to samyagdarśan aur samyagjñānake viṣayabhūt nav padārthoṁke 4upodghātake hetu rūpase usakī sūcanā dī gaī hai.. 107.. -------------------------------------------------------------------------- yahān̐ ‘saṁskārādi’ke badale jahān̐ tak sambhav hai ‘saṁskārādiv’ honā cāhiye aisā lagatā hai. 1. viniścay = niścay; drarḥ niścaya. 2. jis prakār nāvameṁ baiṭhe hue kisī manuṣyako nāvakī gatike saṁskāravaś, padārtha viparīt svarūpase samajhameṁ āte
bhī gatimān samajhameṁ āte haiṁ], usī prakār jīvako mithyādarśanake udayavaś nav padārtha viparīt svarūpase
samajhameṁ āte haiṁ.
3. rūrḥ = pakkā; paricayase drarḥ huā. [samyagdarśan aur samyagjñānake kāraṇ jinakā svatattvagat mārga viśeṣ
samabhāv vah cāritra hai ].
4. upodghāt = prastāvanā [samyagdarśan–jñān–cāritra mokṣamārga hai. mokṣamārgake pratham do aṁg jo samyagdarśan aur samyagjñān unake viṣay nav padārtha haiṁ; isaliye ab agalī gāthāoṁmeṁ nav padārthoṁkā vyakhyān kiyā jātā hai. mokṣamārgakā vistr̥t vyakhyān āge jāyegā. yahān̐ to nav padārthoṁke vyakhyānakī prastāvanā ke heturūpase usakī mātra sūcanā dī gaī hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
166
saṁvaraṇaṁ ṇijjaraṇaṁ baṁdho mokkho ya te aṭṭhā.. 108..
saṁvaranirjarabaṁdhā mokṣaśca te arthāḥ.. 108..
padārthānāṁ nāmasvarūpābhidhānametat.
jīvaḥ, ajīvaḥ, puṇyaṁ, pāpaṁ, āsravaḥ, saṁvaraḥ, nirjarā, baṁdhaḥ, mokṣa iti navapadārthānāṁ nāmāni. tatra caitanyalakṣaṇo jīvāstik eveh jīvaḥ. caitanyābhāvalakṣaṇo‘jīvaḥ. sa pañcadhā pūrvokta ev– pudgalāstikaḥ, dharmāstikaḥ, adharmāstikaḥ, ākāśāstikaḥ, kāladravyañceti. imau hi jīvājīvau pr̥thagbhūtāstitvanirvr̥ttatven -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [jīvājīvau bhāvau] jīv aur ajīv–do bhāv [arthāt mūl padārtha] tathā [tayoḥ] un do ke [puṇyaṁ] puṇya, [pāpaṁ ca] pāp, [āsravaḥ] āsrav, [saṁvaranirjarabaṁdhaḥ] saṁvar, nirjarā, bandha [ca] aur [mokṣaḥ] mokṣa–[te arthāḥ ] vah [nav] padārtha haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, padārthoṁke nām aur svarūpakā kathan hai.
jīv, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, baṁdh, mokṣa–is prakār nav padārthoṁke nām haiṁ.
unameṁ, caitanya jisakā lakṣaṇ hai aisā jīvāstik hī [–jīvāstikāy hī] yahān̐ jīv hai. caitanyakā abhāv jisakā lakṣaṇ hai vah ajīv hai; vah [ajīv] pān̐c prakārase pahale kahā hī hai– pudgalāstik, dharmāstik, adharmāstik, ākāśāstik aur kāladravya. yah jīv aur ajīv [donoṁ] pr̥thak astitva dvārā niṣpanna honese bhinna jinake svabhāv haiṁ aise [do] mūl padārtha haiṁ . --------------------------------------------------------------------------
āsarav, saṁvar, nirjarā, vaḷī baṁdh, mokṣa–padārtha che. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
bhinnasvabhāvabhūtau mūlapadārthau. jīvapudgalasaṁyogapariṇāmanirvr̥ttāḥ saptānye padārthāḥ. śubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmaḥ pudgalānāñca puṇyam. aśubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karma– pariṇāmaḥ pudgalānāñca pāpam. moharāgadveṣapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmo yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāñcāsravaḥ. moharāgadveṣapariṇāmanirodho jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmanirodho yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāñca saṁvaraḥ. karmavīryaśātanasamartho bahiraṅgāṁtaraṅgatapobhirbr̥ṁhit–śuddhopayogo jīvasya, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeśasaṁkṣayaḥ samupāttakarmapudgalānāñca nirjarā. moharāgadveṣasnigdhapariṇāmo jīvasya, tannimitten karmatvapariṇatānāṁ jīven sahānyonyasaṁmūrcchanaṁ pudgalānāñca baṁdhaḥ. atyaṁtaśuddhātmopalambho jīvasya, jīven sahātyaṁt– viśleṣaḥ karmapudgalānāṁ ca mokṣa iti.. 108.. -----------------------------------------------------------------------------
jīv aur pudgalake saṁyogapariṇāmase utpanna sāt anya padārtha haiṁ. [unakā saṁkṣipta svarūp nimnānusār haiḥ–] jīvake śubh pariṇām [vah puṇya haiṁ] tathā ve [śubh pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise pudgaloṁke karmapariṇām [–śubhakarmarūp pariṇām] vah puṇya haiṁ. jīvake aśubh pariṇām [vah pāp haiṁ] tathā ve [aśubh pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise pudgaloṁke karmapariṇām [–aśubhakarmarūp pariṇām] vah pāp haiṁ. jīvake moharāgadveṣarūp pariṇām [vah āsrav haiṁ] tathā ve [moharāgadveṣarūp pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise jo yogadvārā praviṣṭa honevāle pudgaloṁke karmapariṇām vah āsrav haiṁ. jīvake moharāgadveṣarūp pariṇāmakā nirodh [vah saṁvar haiṁ] tathā vah [moharāgadveṣarūp pariṇāmakā nirodh] jisakā nimitta haiṁ aisā jo yogadvārā praviṣṭa honevāle pudgaloṁke karmapariṇāmakā nirodh vah saṁvar hai. karmake vīryakā [–karmakī śaktikā] 1śātan karanemeṁ samartha aisā jo bahiraṁg aur antaraṁg [bārah prakārake] tapoṁ dvārā vr̥ddhiko prāpta jīvakā śuddhopayog [vah nirjarā hai] tathā usake prabhāvase [–vr̥ddhiko prāpta śuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṁkā ekadeś 2saṁkṣay vah nirjarā haie. jīvake, moharāgadveṣ dvārā snigdha pariṇām [vah bandha hai] tathā usake [–snigdha pariṇāmake] nimittase karmarūp pariṇat pudgaloṁkā jīvake sāth anyonya avagāhan [–viśiṣṭa śakti sahit ekakṣetrāvagāhasambandha] vah bandha hai. jīvakī atyanta śuddha ātmopalabdhi [vah mokṣa hai] tathā karmapudgaloṁkā jīvase atyanta viśleṣ [viyog] vah mokṣa hai.. 108.. -------------------------------------------------------------------------- 1. śātan karanā = patalā karanā; hīn karanā; kṣīṇ karanā; naṣṭa karanā. 2. saṁkṣay = samyak prakārase kṣaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
168
ath jīvapadārthānāṁ vyākhyānaṁ prapañcayati.
uvaogalakkhaṇā vi ya dehādehappavīcārā.. 109..
upayogalakṣaṇā api ca dehādehapravīcārāḥ.. 109..
jīvasyarūpoddeśo‘yam.
jīvāḥ hi dvividhāḥ, saṁsārasthā aśuddhā nirvr̥ttāḥ śuddhāśca. te khalūbhaye‘pi cetanā–svabhāvāḥ, cetanāpariṇāmalakṣaṇenopayogen lakṣaṇīyāḥ. tatra saṁsārasthā dehapravīcārāḥ, nirvr̥ttā adehapravīcārā iti.. 109.. -----------------------------------------------------------------------------
ab jīvapadārthakā vyākhyān vistārapūrvak kiyā jātā hai.
anvayārthaḥ– [jīvāḥ dvividhāḥ] jīv do prakārake haiṁ; [saṁsārasthāḥ nirvr̥ttāḥ] saṁsārī aur siddha. [cetanātmakāḥ] ve cetanātmak [–cetanāsvabhāvavāle] [api ca] tathā [upayogalakṣaṇāḥ] upayogalakṣaṇavāle haiṁ. [dehādehapravīcārāḥ] saṁsārī jīv dehameṁ vartanevāle arthāt dehasahit haiṁ aur siddha jīv dehameṁ nahīṁ vartanevāle arthāt deharahit haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, jīvake svarūpakā kathan hai.
jīv do prakārake haiṁḥ – [1] saṁsārī arthāt aśuddha, aur [2] siddha arthāt śuddha. ve donoṁ vāstavameṁ cetanāsvabhāvavāle haiṁ aur cetanāpariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣit honeyogya [– pahicānejāneyogya] haiṁ. unameṁ, saṁsārī jīv dehameṁ vartanevāle arthāt dehasahit haiṁ aur siddha jīv dehameṁ nahīṁ vartanevāle arthāt deharahit haiṁ.. 109.. -------------------------------------------------------------------------- cetanākā pariṇām so upayoga. vah upayog jīvarūpī lakṣyakā lakṣaṇ hai.
upayogalakṣaṇ ubhay; ek sadeh, ek adeh che. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
deṁti khalu mohabahulaṁ phāsaṁ bahugā vi te tesiṁ.. 110..
dadati khalu mohabahulaṁ sparśaṁ bahukā api te teṣām.. 110..
pr̥thivīkāyikādipañcabhedoddeśo‘yam.
pr̥thivīkāyāḥ, apkāyāḥ, tejaḥkāyāḥ, vāyukāyāḥ, vanaspatikāyāḥ ityete pudgal–pariṇāmā baṁdhavaśājjīvānusaṁśritāḥ, avāṁtarajātibhedādbahukā api sparśanendriyāvaraṇakṣayopaśam–bhājāṁ jīvānāṁ bahiraṅgasparśanendriyanirvr̥ttibhūtāḥ karmaphalacetanāpradhān– -----------------------------------------------------------------------------
[ca] aur [vanaspatiḥ] vanaspatikāy–[kāyāḥ] yah kāyeṁ [jīvasaṁśritāḥ] jīvasahit haiṁ. [bahukāḥ api te] [avāntar jātiyoṁkī apekṣāse] unakī bhārī saṁkhyā hone par bhī ve sabhī [teṣām] unameṁ rahanevāle jīvoṁko [khalu] vāstavameṁ [mohabahulaṁ] atyanta mohase saṁyukta [sparśaṁ dadati] sparśa detī haiṁ [arthāt sparśajñānameṁ nimitta hotī haiṁ].
bandhavaśāt [bandhake kāraṇ] jīvasahit haiṁ. 2avāntar jātirūp bhed karane par ve anek hone par bhī ve sabhī [pudgalapariṇām], sparśanendriyāvaraṇake kṣayopaśamavāle jīvoṁko bahiraṁg sparśanendriyakī -------------------------------------------------------------------------- 1. kāy = śarīra. [pr̥thvīkāy ādi kāyeṁ pudgalapariṇām haiṁ; unakā jīvake sāth bandha honekee kāraṇ ve
2. avāntar jāti = antargat–jāti. [pr̥thvīkāy, apkāy, tejaḥkāy aur vāyukāy–in cārameṁse pratyekake
bhū–jal–anal–vāyu–vanaspatikāy jīvasahit che;
bahu kāy te atimohasaṁyut sparśa āpe jīvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
170
tvānmohabahulamev sparśopalaṁbhaṁ saṁpādayantīti.. 110..
maṇapariṇāmavirahidā jīvā eiṁdiyā ṇeyā.. 111..
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā jñeyāḥ.. 111..
maṇapariṇāmavirahidā jīvā egeṁdiyā bhaṇiyā.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
racanābhūt vartate hue, karmaphalacetanāpradhānapaneke kāraṇe atyanta moh sahit hī sparśopalabdhi saṁprāpta karāte haiṁ.. 110..
anvayārthaḥ– [teṣu] unameṁ, [trayaḥ] tīn [pr̥thvīkāyik, apkāyik aur vanaspatikāyik] jīv [sthāvaratanuyogāḥ] sthāvar śarīrake saṁyogavāle haiṁ [ca] tathā [anilānalakāyikāḥ] vāyukāyik aur agnikāyik jīv [trasāḥ] tras haiṁ; [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] ve sab manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [jñeyāḥ] jānanā.. 111..
-------------------------------------------------------------------------- 1. sparśopalabdhi = sparśakī upalabdhi; sparśakā jñān; sparśakā anubhava. [pr̥thvīkāyik ādi jīvoṁko
racanārūp hotī haiṁ, isaliye ve–ve kāyeṁ un–un jīvoṁko sparśakī upalabdhimeṁ nimittabhūt hotī haiṁ. un
jīvoṁko honevālī sparśopalabdhi prabal moh sahit hī hotī haiṁ, kyoṁki ve jīv karmaphalacetanāpradhān hote haiṁ.]
2. vāyukāyik aur agnikāyik jīvoṁko calanakriyā dekhakar vyavahārase tras kahā jātā hai; niścayase to ve bhī
tyāṁ jīv traṇ sthāvaratanu, tras jīv agni–samīranā;
e sarva manapariṇāmavirahit ek–indriy jāṇavā. 111.
ā pr̥thvīkāyik ādi jīvanikāy pān̐c prakāranā,
saghaḷāy manapariṇāmavirahit jīv ekendriy kahyā. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā bhaṇitāḥ.. 112..
pr̥thivīkāyikādayo hi jīvāḥ sparśanendriyāvaraṇakṣayopaśamāt śeṣendriyāvaraṇodaye
noindriyāvaraṇodaye ca satyekendriyāamanaso bhavaṁtīti.. 112..
jārisayā tārisayā jīvā egeṁdiyā ṇeyā.. 113..
yādraśāstādraśā jīvā ekendriyā jñeyāḥ.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
[jīvanikāyāḥ] jīvanikāyoṁko [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [bhaṇitāḥ] [sarvajñane] kahā hai.
pr̥thvīkāyik ādi jīv, sparśanendriyake [–bhāvasparśanendriyake] āvaraṇake kṣayopaśamake kāraṇ tathā śeṣ indriyoṁke [–cār bhāvendriyoṁke] āvaraṇakā uday tathā manake [–bhāvamanake] āvaraṇakā uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
anvayārthaḥ– [aṁḍeṣu pravardhamānāḥ] aṁḍemeṁ vr̥ddhi pānevāle prāṇī, [garbhasthāḥ] garbhameṁ rahe hue prāṇī [ca] aur [mūrcchā gatāḥ mānuṣāḥ] mūrchā prāpta manuṣya, [yādraśāḥ] jaise [buddhipūrvak vyāpār rahit] haiṁ, [tādraśāḥ] vaise [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [jñeyāḥ] jānanā.
ṭīkāḥ– yah, ekendriyoṁko caitanyakā astitva hone sambandhī draṣṭāntakā kathan hai. --------------------------------------------------------------------------
tevā badhā ā paṁcavidh ekeṁdri jīvo jāṇaje. 113.