Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
152
ih hi jIvai sparshanarasanadhrANachakShurbhirindriyaistadviShayabhUtA sparsharasagandhavarNasvabhAvA arthA gRuhyante.. shrotrendriyeN tu ta ev tadviShayahetubhUtashabdAkArapariNatA gRuhyante. te kadAchitsthUl– skandhatvamApannA kadAchitsUkShmatvamApannA kadAchitparamANutvamApannA indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd gRuhyamANA agRuhyamANA vA mUrtA ityuchyante. sheShamitarat samastamapyarthajAtan sparsharas– gandhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityuchyate. chittagrahaNayogyatAsadbhAv– bhAgbhavati tadubhayamapi, chitan, hyaniyataviShayamaprApyakAri matishrutagnAnasAdhanIbhUtan mUrtamamUrtan cha samAdadAtIti.. 99..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, mUrta aur amUrtake lakShaNakA kathan hai.
is lokamen jIvon dvArA sparshanendriy, rasanendriy, dhrANendriy aur chakShurindriy dvArA unake [–un indriyonke] viShayabhUt, sparsha–ras–gandh–varNasvabhAvavAle padArtha [–sparsha, ras, gandh aur varNa jinakA svabhAv hai aise padArtha] grahaN hote hain [–gnAt hote hain]; aur shrotrendriy dvArA vahI padArtha usake [shrotraindriyake] 1viShayahetubhUt shabdAkAr pariNamit hote hue grahaN hote hain. ve [ve padArtha], kadAchit sthUlaskandhapaneko prApta hote hue, kadAchit sUkShmatvako [sUkShmaskandhapaneko] prApta hote hue aur kadAchit paramANupaneko prApta hote hue indriyon dvArA grahaN hote hon yA na hote hon, indriyon dvArA grahaN honekI yogyatAkA [sadaiv] sadbhAv honese ‘mUrta’ kahalAte hain.
sparsha–ras–gandh–varNakA abhAv jisakA svabhAv hai aisA sheSh anya samasta padArthasamUh iInadrayon dvArA grahaN honekI yogyatAke abhAvake kAraN ‘amUrta’ kahalAtA hai.
ve donon [–pUrvokta donon prakArake padArtha] chitta dvArA grahaN honekI yogyatAke sadbhAvavAle hain; chitta– jo ki 2 aniyat viShayavAlA, 3ajjApyakArI aur matishrutagnAnake sAdhanabhUt [–matignAn tathA shrutagnAnamen nimittabhUt] hai vah–mUrta tathA amUrtako grahaN karatA hai [–jAnatA hai].. 99..
is prakAr chUlikA samApta huI. -------------------------------------------------------------------------- 4. un sparsha–ras–gandh–varNasavabhAvavAle padArthohako [arthAt pudgalonko] shrotraindriyake viShay honemen hetubhUt
hain.
5. aniyat=anishchita. [jis prakAr pAnch indriyomense pratayek indriyakA viShay niyat hai us prakAr manakA
6. ajjApyakArI=gney viShayonkA sparsha kiye binA kArya karanevAlA yajAnanevAlA. [man aur chakShu ajjApyakArI
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
ath kAladravyavyAkhyAnam.
doNhan es sahAvo kAlo khaNabhanguro Niyado.. 100..
dvayoreSh svabhAva kAla kShaNabhangguro niyata.. 100..
vyavahArakAlasya nishchayakAlasya cha svarUpAkhyAnametat.
ttra kramAnupAtI samayAkhya paryAyo vyavahArakAla, tadAdhArabhUtan dravyan nishchayakAla. ttra vyavahArakAlo nishchayakAlaparyAyarUpopi jIvapudgalAnAn pariNAmenAvachchhidyamAnatvAttatpariNAmabhav ityupagIyate, jIvapudgalAnAn pariNAmastu bahirangganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati sambhUtatvAdrravya– ----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [kAla pariNAmabhava] kAl pariNAmase utpanna hotA hai [arthAt vyavahArakAl kA mAp jIv–pudgalonke pariNAm dvArA hotA hai]; [pariNAma dravyakAlasambhUta] pariNAm dravyakAlase utpanna hotA hai.– [dvayo eSha svabhAva] yah, dononkA svabhAv hai. [kAla kShaNabhunggura niyata] kAl kShaNabhangur tathA nitya hai.
TIkA– yah, vyavahArakAl tathA nishchayakAlake svarUpakA kathan hai.
vahAn, ‘samay’ nAmakI jo kramik paryAy so vyavahArakAl hai; usake AdhArabhUt dravya vah nishchayakAl hai.
vahAn, vyavahArakAl nishchayakAlakI paryAyarUp hone par bhI jIv–pudgalonke pariNAmase mApA jAtA hai – gnAt hotA hai isaliye ‘jIv–pudgalonke pariNAmase utpanna honevAlA’ kahalAtA hai; aur jIv–pudgalonke pariNAm bahirang–nimittabhUt dravyakAlake sadbhAvamen utpanna honeke kAraN ‘dravyakAlase utpanna honevAle’ kahalAte hain. vahAn tAtparya yah hai ki – vyavahArakAl jIv–pudgalonke pariNAm dvArA --------------------------------------------------------------------------
–A chhe svabhAvo ubhayanA; kShaNabhangI ne dhruv kAL chhe. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
154
kAlasambhUt ityabhidhIyate. tatredan tAtparyan–vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmen nishchIyate, nishchay– kAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti. tatra kShaNabhanggI vyavahArakAla sUkShmaparyAyasya tAvanmAtratvAt, nityo nishchayakAla khaguNaparyAyAdhAradravyatven sarvadaivAvinashvaratvAditi.. 100..
uppaNNappaddhansI avaro dIhantaraTThAI.. 101..
utpannapradhvansyaparo dIrdhAntarasthAyI.. 101..
----------------------------------------------------------------------------- nishchit hotA hai; aur nishchayakAl jIv–pudgalonke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA [arthAt jIv–pudgalonke pariNAm anya prakArase nahIn ban sakate isaliye] nishchit hotA hai.
vahAn, vyavahArakAl kShaNabhangI hai, kyonki sUkShma paryAy mAtra utanI hI [–kShaNamAtra jitanI hI, samayamAtra jitanI hI] hai; nishchayakAl nitya hai, kyonki vah apane guN–paryAyonke AdhArabhUt dravyarUpase sadaiv avinAshI hai.. 100..
anvayArtha– [kAla iti cha vyapadesha] ‘kAl’ aisA vyapadesh [sadgAvaprarUpaka] sadbhAvakA prarUpak hai isaliye [nitya bhavati] kAl [nishchayakAl] nitya hai. [utpannadhvansI apara] utpannadhvansI aisA jo dUsarA kAl [arthAt utpanna hote hI naShTa honevAlA jo vyavahArakAl] vah [dIrdhAntarasthAyI] [kShaNik hone par bhI pravAhaapekShAse] dIrdha sthitikA bhI [kahA jAtA] hai. -------------------------------------------------------------------------- kShaNabhangI=prati kShaN naShTa honevAlA; pratisamay jisakA dhvans hotA hai aisA; kShaNabhangur; kShaNika.
utpannadhvansI anya je te dIrdhasthAyI paN Thare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
nityakShaNikatven kAlavibhAgakhyApanametat.
yo hi dravyavisheSha ‘ayan kAla, ayan kAla’ iti sadA vyapadishyate sa khalu svasya sadbhAvamAvedayan bhavati nitya. yastu punarutpannamAtra ev pradhvansyate sa khalu tasyaiv dravyavisheShasya samayAkhya paryAy iti. sa tUtsangitakShaNabhangopyupadarshit–svasantAno nayabalAdrIrdhAtarasthAyyupagIyamAno na duShyati; tato na khalvAvalikApalyopam–sAgaropamAdivyavahAro vipratiShidhyate. tadatra nishchayakAlo nitya dravyarUpatvAt, vyavahArakAla kShaNika paryAyarUpatvAditi.. 101..
labbhanti davvasaNNan kAlassa du Natthi kAyattan.. 102..
labhante dravyasangnAn kAlasya tu nAsti kAyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
‘yah kAl hai, yah kAl hai’ aisA karake jis dravyavisheShakA sadaiv vyapadesh [nirdesh, kathan] kiyA jAtA hai, vah [dravyavisheSh arthAt nishchayakAlarUp khAs dravya] sachamuch apane sadbhAvako pragaT karatA huA nitya hai; aur jo utpanna hote hI naShTa hotA hai, vah [vyavahArakAl] sachamuch usI dravyavisheShakI ‘samay’ nAmak paryAy hai. vah kShaNabhangur hone par bhI apanI santatiko [pravAhako] darshAtA hai isaliye use nayake balase ‘dIrgha kAl tak TikanevAlA’ kahanemen doSh nahIn hai; isaliye AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArakA niShedh nahIn kiyA jAtA.
is prakAr yahAn aisA kahA hai ki–nishchayakAl dravyarUp honese nitya hai, vyavahArakAl paryAyarUp honese kShaNik hai.. 101..
--------------------------------------------------------------------------
chhe ‘dravya’ sangnA sarvane, kAyatva chhe nahi kALane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
156
kAlasya dravyAstikAyatvavidhipratiShedhavidhAnametat.
yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni sakaladravyalakShaNasadbhAvAdrravyavyapadeshabhAnyji bhavanti, tathA kAlopi. ityevan ShaDdravyANi. kintu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAshAnAn dvayAdipradeshalakShaNatvamasti astikAyatvan, na tathA lokAkAshapradeshasankhyAnAmapi kAlANUnAmek–pradeshatvAdastyastikAyatvam. at ev cha panychAstikAyaprakaraNe na hIh mukhyatvenopanyasta kAla. jIvapudgalapariNAmAvachchhidyamAnaparyAyatven tatpariNAmAnyathAnupapatyAnumIyamAnadravyatvenA– traivAntarbhAvita.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yah, kAlako dravyapaneke vidhAnakA aur astikAyapaneke niShedhakA kathan hai [arthAt kAlako dravyapanA hai kintu astikAyapanA nahInn hai aisA yahAn kahA hai].
jis prakAr vAstavamen jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako dravyake samasta lakShaNonkA sadbhAv honese ve ‘dravya’ sangnAko prApta karate hain, usI prakAr kAl bhI [use dravyake samasta lakShaNonkA sadbhAv honese] ‘dravya’ sangnAko prApta karatA hai. is prakAr chhah dravya hain. kintu jis prakAr jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako 1dvi–Adi pradesh jisakA lakShaN hai aisA astikAyapanA hai, us prakAr kAlANuonko– yadyapi unakI sankhyA lokAkAshake pradeshonn jitanI [asankhya] hai tathApi – ekapradeshIpaneke kAraN astikAyapanA nahIn hai. aur aisA honese hI [arthAt kAl astikAy na honese hI] yahAn panchAstikAyake prakaraNamen mukhyarUpase kAlakA kathan nahIn kiyA gayA hai; [parantu] jIv–pudgalonke pariNAm dvArA jo gnAt hotI hai – mApI jAtI hai aisI usakI paryAy honese tathA jIv–pudgalonke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai aisA vah dravya honese use yahAn 2antarbhUt kiyA gayA hai.. 102..
is prakAr kAladravyakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. dvi–Adi=do yA adhik; do se lekar ananta taka. 2. antarbhUt karanA=bhItar samA lenA; samAviShTa karanA; samAvesh karanA [is ‘panchAstikAyasangrah nAmak shAstramen
pudgalAstikAyake pariNAmonkA varNan karate hue, un pariNAmonn dvArA jisake pariNAm gnAt hote hai– mApe jAte
hain us padArthakA [kAlakA] tathA un pariNAmonkI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai us
padArthakA [kAlakA] gauNarUpase varNan karanA uchit hai – aisA mAnakar yahAn panchAstikAyaprakaraNamen gauNarUpase
kAlake varNanakA samAvesh kiyA gayA hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
jo muyadi rAgadAse so gAhadi dukkhaparimokkhan.. 103..
yo munychati rAgadveShau sa gAhate dukhaparimokSham.. 103..
tadavabodhaphalapurassara panychAstikAyavyAkhyopasanhAroyam.
na khalu kAlakalitapanychAstikAyebhyonyat kimapi sakalenApi pravachanen pratipAdyate. tata pravachanasAr evAyan panychAstikAyasangraha. yo hi nAmAmun samastavastutattvAbhidhAyinamarthato– rthitayAvabudhyAtraiv jIvAstikAyAntargatamAtmAnan svarUpeNAtyantavishuddhachaitanyasvabhAvan nishchitya par– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [evam] is prakAr [pravachanasAran] pravachanake sArabhUt [panychAstikAyasangrahan] ‘panchAstikAyasangrah’ko [vignAy] jAnakar [ya] jo [rAgadveShau] rAgadveShako [munychati] chhoDatA hai, [sa] vah [dukhaparimokSham gAhate] dukhase parimukta hotA hai.
TIkA– yahAn panchAstikAyake avabodhakA phal kahakar panchAstikAyake vyAkhyAnakA upasanhAr kiyA gayA hai.
vAstavamen sampUrNa [dvAdashAngarUpase vistIrNa] pravachan kAl sahit panchAstikAyase anya kuchh bhI pratipAdit nahIn karatA; isaliye pravachanakA sAr hI yah ‘panchAstikAyasangrah’ hai. jo puruSh samastavastutattvakA kathan karanevAle is ‘panchAstikAyasangrah’ ko 1arthata 2arthIrUpase jAnakar, -------------------------------------------------------------------------- 1. arthat=arthAnusAr; vAchyakA lakShaN karake; vAchyasApekSha; yathArtha rItise. 2. arthIrUpase=garajIrUpase; yAchakarUpase; sevakarUpase; kuchh prApta karane ke prayojanase [arthAt hitaprAptike
je jIv chhoDe rAgadveSh, lahe sakaladukhamokShane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
158
sparakAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveShapariNAmakarmabandhasantati–samAropitasvarUpavikAran tadAtvenubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyoti karmabandhasantati–pravartikAn rAgadveShapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANu– badbhAvibandhaparAngmukha pUrvabandhAtprachyavamAna shikhitaptodakadausthyAnukAriNo dukhasya parimokShan vigAhat iti.. 103.. -----------------------------------------------------------------------------
isImen kahe hue jIvAstikAyamen 1antargat sthit apaneko [nij AtmAko] svarUpase atyanta vishuddha chaitanyasvabhAvavAlA nishchit karake 2paraspar kAryakAraNabhUt aise anAdi rAgadveShapariNAm aur karmabandhakI paramparAse jisamen 3svarUpavikAr 4Aropit hai aisA apaneko [nij AtmAko] us kAl anubhavamen AtA dekhakar, us kAl vivekajyoti pragaT honese [arthAt atyanta vishuddha chaitanyasvabhAvakA aur vikArakA bhedagnAn usI kAl pragaT pravartamAn honese] karmabandhakI paramparAkA pravartan karanevAlI rAgadveShapariNatiko chhoDatA hai, vah puruSh, vAstavamen jisakA 5sneh jIrNa hotA jAtA hai aisA, jaghanya 6snehaguNake sanmukh vartate hue paramANukI bhAnti bhAvI bandhase parAngmukh vartatA huA, pUrva bandhase chhUTatA huA, agnitapta jalakI 7dusthiti samAn jo dukh usase parimukta hotA hai.. 103.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jIvAstikAyamen svayam [nij AtmA] samA jAtA hai, isaliye jaisA jIvAstikAyake svarUpakA varNan kiyA
2. rAgadveShapariNAm aur karmabandha anAdi kAlase ek–dUsareko kAryakAraNarUp hain. 3. svarUpavikAr = svarUpakA vikAra. [svarUp do prakArakA hai [1] dravyArthik nayake viShayabhUt svarUp, aur
hotA hai, dravyArthik nayake viShayabhUt svarUpamen nahIn; vah [dravyArthik nayake viShayabhUt] svarUp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyAtmak hai.]
4. Aropit = [nayA arthAt aupAdhikarUpase] kiyA gayA. [sphaTikamaNimen aupAdhikarUpase honevAlI rangit
5. sneh = rAgAdirUp chikanAhaTa. 6. sneh = sparshaguNakI paryAyarUp chikanAhaTa. [jis prakAr jaghanya chikanAhaTake sanmukh vartatA huA paramANu
hai.]
7. dusthiti = ashAnt sthiti [arthAt tale–upar honA, khadbad honA] asthiratA; kharAb–burI sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAparo jIvo.. 104..
prashamitarAgadveSho bhavati hataparAparo jIva.. 104..
dukhavimokShakaraNakramAkhyAnametat.
etasya shAstrasyArthabhUtan shuddhachaitanyasvabhAv mAtmAnan kashchijjIvastAvajjAnIte. tatastame– vAnugantumudyamate. tatosya kShIyate draShTimoha. tata svarUpaparichayAdunmajjati gnAnajyoti. tato rAgadveShau prashAmyata. tata uttara pUrvashcha bandho vinashyati. tata punarbandhahetutvAbhAvAt svarUpastho nityan pratapatIti.. 104..
iti samayavyAkhyAyAmantarnItaShaDdravyapanychAstikAyavarNana prathama shrutaskandha samApta.. 1.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [jIva] jIv [etad arthan gnAtvA] is arthako jAnakar [–is shAstrake arthambhUt shuddhAtmAko jAnakar], [tadanugamanodyata] usake anusaraNakA udyam karatA huA [nihatamoha] hatamoh hokar [–jise darshanamohakA kShay huA ho aisA hokar], [prashamitarAgadveSha] rAgadveShako prashamit [nivRutta] karake, [hataparApara bhavati] uttar aur pUrva bandhakA jise nAsh huA hai aisA hotA hai .
TIkA– is, dukhase vimukta honeke kramakA kathan hai.
pratham, koI jIv is shAstrake arthabhUt shuddhachaitanyasvabhAvavAle [nij] AtmAko jAnatA hai; ata [phir] usIke anusaraNakA udyam karatA hai; ata use draShTimohakA kShay hotA hai; ata svarUpake parichayake kAraN gnAnajyoti pragaT hotI hai; ata rAgadveSh prashamit hote hain – nivRutta hote hain; ata uttar aur pUrva [–pIchhekA aur pahalekA] bandha vinaShTa hotA hai; ata puna bandha honeke hetutvakA abhAv honese svarUpastharUpase sadaiv tapatA hai––pratApavanta vartatA hai [arthAt vah jIv sadaiv svarUpasthit rahakar paramAnandagnAnAdirUp pariNamit hai].. 104.. --------------------------------------------------------------------------
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar–pUrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
160
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrah shAstrakI shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmak TIkAmen ShaDdravyapanchAstikAyavarNan nAmakA pratham shrutaskandha samApta huA.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
shuddhan budhAnAmih tattvamuktam.
padArthabhanggen kRutAvatAran
prakIrtyate samprati vartma tasya.. 7..
tesin payatthabhangan maggan mokkhassa vochchhAmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, shrI amRutachandrAchAryadev pahale shrutaskandhamen kyA kahA gayA hai aur dUsare shrutaskandhamen kyA kahA jAegA vah shlok dvArA ati sankShepamen darshAte hain]
puruShonko [buddhimAn jIvonko] shuddha tattva [shuddhAtmatattva] kA upadesh diyA gayA. ab padArthabhed dvArA upodghAt karake [–nav padArtharUp bhed dvArA prArambha karake] usake mArgakA [–shuddhAtmatattvake mArgakA arthAt usake mokShake mArgakA] varNan kiyA jAtA hai. [7]
[ab is dvitIy shrutaskandhamen shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit gAthAsUtrakA prArambha kiyA jAtA hai] --------------------------------------------------------------------------
bhAkhun padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
162
teShAn padArthabhanggan mArgan mokShasya vakShyAmi.. 105..
AptastutipurassarA pratigneyam.
amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartRutvenApunarbhavakAraNasya bhagavata paramabhaTTArak– mahAdevAdhidevashrIvarddhamAnasvAmina siddhinibandhanabhUtAn bhAvastutimAsUkrya, kAlakalitapanychAsti–kAyAnAn padArthavikalpo mokShasya mArgashcha vaktavyatven pratignAt iti.. 105..
mokShasya bhavati mArgo bhavyAnAn labdhabuddhInAm.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [apunarbhavakAraNan] apunarbhavake kAraN [mahAvIram] shrI mahAvIrako [shirasA abhivandya] shirasA vandan karake, [teShAn padArthabhanggan] unakA padArthabhed [–kAl sahit panchAstikAyakA nav padArtharUp bhed] tathA [mokShasya mArgan] mokShakA mArga [vakShyAmi] kahUngA.
TIkA– yah, AptakI stutipUrvak pratignA hai.
pravartamAn mahAdharmatIrthake mUl kartArUpase jo apunarbhavake kAraN hain aise bhagavAn, param bhaTTArak, mahAdevAdhidev shrI vardhamAnasvAmIkI, siddhatvake nimittabhUt bhAvastuti karake, kAl sahit panchAstikAyakA padArthabhed [arthAt chhah dravyonkA nav padArtharUp bhed] tathA mokShakA mArga kahanekI in gAthAsUtramen pratignA kI gaI hai.. 105.. -------------------------------------------------------------------------- apunarbhav = mokSha. [param pUjya bhagavAn shrI vardhamAnasvAmI, vartamAnamen pravartit jo ratnatrayAtmak mahAdharmatIrtha
te hoy chhe nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
mokShamArgasyaiv tAvatsUchaneyam.
samyaktvagnAnayuktamev nAsamyaktvagnAnayuktan, chAritramev nAchAritran, rAgadveShaparihINamev na rAgadveShAparihINam, mokShasyaiv na bhAvato bandhasya, mArga ev nAmArga, bhavyAnAmev nAbhavyAnAn, labdhabuddhInAmev nAlabdhabuddhInAn, kShINakaShAyatve bhavatyev na kaShAyasahitatvebhavatItyaShTadhA niyamotra draShTavya.. 106.. -----------------------------------------------------------------------------
[rAgadveShaparihINam] ki jo rAgadveShase rahit ho vah, [labdhabuddhInAm] labdhabuddhi [bhavyAnAn] bhavyajIvonko [mokShasya mArga] mokShakA mArga [bhavati] hotA hai.
samyaktva aur gnAnase yukta hI –na ki asamyaktva aur agnAnase yukta, chAritra hI – na ki achAritra, rAgadveSh rahit ho aisA hI [chAritra] – na ki rAgadveSh sahit hoy aisA, mokShakA hI – 1bhAvata na ki bandhakA, mArga hI – na ki amArga, bhavyonko hI – na ki abhavyonko , 2labdhabuddhiyon ko hI – na ki alabdhabuddhiyonko, 3kShINakaShAyapanemen hI hotA hai– na ki kaShAyasahitapanemen hotA hai. is prakAr ATh prakArase niyam yahAn dekhanA [arthAt is gAthAmen uparokta ATh prakArase niyam kahA hai aisA samajhanA].. 106.. -------------------------------------------------------------------------- 1. bhAvata = bhAv anusAr; Ashay anusAra. [‘mokShakA’ kahate hI ‘bandhakA nahIn’ aisA bhAv arthAt Ashay spaShTa
2. labdhabuddhi = jinhonne buddhi prApta kI ho aise. 3. kShINakaShAyapanemen hI = kShINakaShAyapanA hote hI ; kShINakaShAyapanA ho tabhI. [samyaktvagnAnayukta chAritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
164
chArittan samabhAvo visayesu virUDhamaggANan.. 107..
chAritran samabhAvo viShayeShu virUDhamArgANAm.. 107..
samyagdarshanagnAnachAritrANAn sUchaneyam.
bhAvA khalu kAlakalitapanychAstikAyavikalparUpA nav padArthA. teShAn mithyAdarshanodayA– vAditAshraddhAnAbhAvasvabhAvan bhAvAntaran shraddhAnan samyagdarshanan, shuddhachaitanyarUpAtma– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [bhAvAnAn] bhAvonkA [–nav padArthonkA] [shraddhAnan] shraddhAn [samyaktvan] vah samyaktva hai; [teShAm adhigama] unakA avabodh [gnAnam] vah gnAn hai; [virUDhamArgANAm] [nij tattvamen] jinakA mArga visheSh rUDh huA hai unhen [viShayeShu] viShayonke prati vartatA huA [samabhAva] samabhAv [chAritram] vah chAritra hai.
TIkA– yah, samyagdarshan–gnAn–chAritrakI sUchanA hai.
kAl sahit panchAstikAyake bhedarUp nav padArtha ve vAstavamen ‘bhAv’ hain. un ‘bhAvon’ kA mithyAdarshanake udayase prApta honevAlA jo ashraddhAn usake abhAvasvabhAvavAlA jo 1bhAvAntar–shraddhAn [arthAt nav padArthonkA shraddhAn], vah samyagdarshan hai– jo ki [samyagdarshan] shuddhachaitanyarUp -------------------------------------------------------------------------- 1. bhAvAntar = bhAvavisheSh; khAs bhAv; dUsarA bhAv; bhinna bhAva. [nav padArthonke ashraddhAnakA abhAv jisakA svabhAv hai aisA bhAvAntar [–nav padArthonke shraddhAnarUp bhAv] vah samyagdarshan hai.]
vadhu rUDh mArga thatAn viShayamAn sAmya te chAritra chhe. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
tattvavinishchayabIjam. teShAmev mithyAdarshanodayAnnauyAnasanskArAdi svarUpaviparyayeNAdhyavasIy–mAnAnAn tannivRuttau samanyjasAdhyavasAya samyaggnAnan, manAggnAnachetanApradhAnAtmatattvopalambhabIjam. samyagdarshanagnAnasannidhAnAdamArgebhya samagrebhya parichyutya svatattve visheSheN rUDhamArgANAn satA– mindriyAnindriyaviShayabhUteShvartheShu rAgadveShapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAva samabhAvashchAritran, tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyasopunarbhavasaukhyasyaikabIjam. ityeSh trilakShaNo mokShamArga purastA– nnishchayavyavahArAbhyAn vyAkhyAsyate. ih tu samyagdarshanagnAnayorviShayabhUtAnAn navapadArthAnAmu– poddhAtahetutven sUchit iti.. 107.. ----------------------------------------------------------------------------- Atmatattvake 1vinishchayakA bIj hai. 2naukAgamanake sanskArakI bhAnti mithyAdarshanake udayake kAraN jo svarUpaviparyayapUrvak adhyavasit hote hain [arthAt viparIt svarUpase samajhamen Ate hain – bhAsit hote hain] aise un ‘bhAvon’ kA hI [–nav padArthonkA hI], mithyAdarshanake udayakI nivRutti hone par, jo samyak adhyavasAy [satya samajh, yathArtha avabhAs, sachchA avabodh] honA, vah samyaggnAn hai – jo ki [samyaggnAn] kuchh anshamen gnAnachetanApradhAn AtmatattvakI upalabdhikA [anubhUtikA] bIj hai. samyagdarshan aur samyaggnAnake sadbhAvake kAraN samasta amArgonse chhUTakar jo svatattvamen visheSharUpase 3rUDh mArgavAle hue hain unhen indriy aur manake viShayabhUt padArthonke prati rAgadveShapUrvak vikArake abhAvake kAraN jo nirvikAragnAnasvabhAvavAlA samabhAv hotA hai, vah chAritra hai – jo ki [chAritra] us kAlamen aur AgAmI kAlamen ramaNIy hai aur apunarbhavake [mokShake] mahA saukhyakA ek bIj hai.
–aise is trilakShaN [samyagdarshan–gnAn–chAritrAtmak] mokShamArgakA Age nishchay aur vyavahArase vyAkhyAn kiyA jAegA. yahAn to samyagdarshan aur samyaggnAnake viShayabhUt nav padArthonke 4upodghAtake hetu rUpase usakI sUchanA dI gaI hai.. 107.. -------------------------------------------------------------------------- yahAn ‘sanskArAdi’ke badale jahAn tak sambhav hai ‘sanskArAdiv’ honA chAhiye aisA lagatA hai. 1. vinishchay = nishchay; draDh nishchaya. 2. jis prakAr nAvamen baiThe hue kisI manuShyako nAvakI gatike sanskAravash, padArtha viparIt svarUpase samajhamen Ate
bhI gatimAn samajhamen Ate hain], usI prakAr jIvako mithyAdarshanake udayavash nav padArtha viparIt svarUpase
samajhamen Ate hain.
3. rUDh = pakkA; parichayase draDh huA. [samyagdarshan aur samyaggnAnake kAraN jinakA svatattvagat mArga visheSh
samabhAv vah chAritra hai ].
4. upodghAt = prastAvanA [samyagdarshan–gnAn–chAritra mokShamArga hai. mokShamArgake pratham do ang jo samyagdarshan aur samyaggnAn unake viShay nav padArtha hain; isaliye ab agalI gAthAommen nav padArthonkA vyakhyAn kiyA jAtA hai. mokShamArgakA vistRut vyakhyAn Age jAyegA. yahAn to nav padArthonke vyakhyAnakI prastAvanA ke heturUpase usakI mAtra sUchanA dI gaI hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
166
samvaraNan NijjaraNan bandho mokkho ya te aTThA.. 108..
samvaranirjarabandhA mokShashcha te arthA.. 108..
padArthAnAn nAmasvarUpAbhidhAnametat.
jIva, ajIva, puNyan, pApan, Asrava, samvara, nirjarA, bandha, mokSha iti navapadArthAnAn nAmAni. tatra chaitanyalakShaNo jIvAstik eveh jIva. chaitanyAbhAvalakShaNojIva. sa panychadhA pUrvokta ev– pudgalAstika, dharmAstika, adharmAstika, AkAshAstika, kAladravyanycheti. imau hi jIvAjIvau pRuthagbhUtAstitvanirvRuttatven -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [jIvAjIvau bhAvau] jIv aur ajIv–do bhAv [arthAt mUl padArtha] tathA [tayo] un do ke [puNyan] puNya, [pApan cha] pAp, [Asrava] Asrav, [samvaranirjarabandha] samvar, nirjarA, bandha [cha] aur [mokSha] mokSha–[te arthA ] vah [nav] padArtha hain.
TIkA– yah, padArthonke nAm aur svarUpakA kathan hai.
jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandh, mokSha–is prakAr nav padArthonke nAm hain.
unamen, chaitanya jisakA lakShaN hai aisA jIvAstik hI [–jIvAstikAy hI] yahAn jIv hai. chaitanyakA abhAv jisakA lakShaN hai vah ajIv hai; vah [ajIv] pAnch prakArase pahale kahA hI hai– pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik aur kAladravya. yah jIv aur ajIv [donon] pRuthak astitva dvArA niShpanna honese bhinna jinake svabhAv hain aise [do] mUl padArtha hain . --------------------------------------------------------------------------
Asarav, samvar, nirjarA, vaLI bandh, mokSha–padArtha chhe. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
bhinnasvabhAvabhUtau mUlapadArthau. jIvapudgalasanyogapariNAmanirvRuttA saptAnye padArthA. shubhapariNAmo jIvasya, tannimitta karmapariNAma pudgalAnAnycha puNyam. ashubhapariNAmo jIvasya, tannimitta karma– pariNAma pudgalAnAnycha pApam. moharAgadveShapariNAmo jIvasya, tannimitta karmapariNAmo yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAnychAsrava. moharAgadveShapariNAmanirodho jIvasya, tannimitta karmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatAn pudgalAnAnycha samvara. karmavIryashAtanasamartho bahiranggAntaranggatapobhirbRunhit–shuddhopayogo jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasankShaya samupAttakarmapudgalAnAnycha nirjarA. moharAgadveShasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimitten karmatvapariNatAnAn jIven sahAnyonyasammUrchchhanan pudgalAnAnycha bandha. atyantashuddhAtmopalambho jIvasya, jIven sahAtyant– vishleSha karmapudgalAnAn cha mokSha iti.. 108.. -----------------------------------------------------------------------------
jIv aur pudgalake sanyogapariNAmase utpanna sAt anya padArtha hain. [unakA sankShipta svarUp nimnAnusAr hai–] jIvake shubh pariNAm [vah puNya hain] tathA ve [shubh pariNAm] jisakA nimitta hain aise pudgalonke karmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] vah puNya hain. jIvake ashubh pariNAm [vah pAp hain] tathA ve [ashubh pariNAm] jisakA nimitta hain aise pudgalonke karmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] vah pAp hain. jIvake moharAgadveSharUp pariNAm [vah Asrav hain] tathA ve [moharAgadveSharUp pariNAm] jisakA nimitta hain aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalonke karmapariNAm vah Asrav hain. jIvake moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh [vah samvar hain] tathA vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hain aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalonke karmapariNAmakA nirodh vah samvar hai. karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] 1shAtan karanemen samartha aisA jo bahirang aur antarang [bArah prakArake] tapon dvArA vRuddhiko prApta jIvakA shuddhopayog [vah nirjarA hai] tathA usake prabhAvase [–vRuddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalonkA ekadesh 2sankShay vah nirjarA haie. jIvake, moharAgadveSh dvArA snigdha pariNAm [vah bandha hai] tathA usake [–snigdha pariNAmake] nimittase karmarUp pariNat pudgalonkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah bandha hai. jIvakI atyanta shuddha Atmopalabdhi [vah mokSha hai] tathA karmapudgalonkA jIvase atyanta vishleSh [viyog] vah mokSha hai.. 108.. -------------------------------------------------------------------------- 1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA. 2. sankShay = samyak prakArase kShaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
168
ath jIvapadArthAnAn vyAkhyAnan prapanychayati.
uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIchArA.. 109..
upayogalakShaNA api cha dehAdehapravIchArA.. 109..
jIvasyarUpoddeshoyam.
jIvA hi dvividhA, sansArasthA ashuddhA nirvRuttA shuddhAshcha. te khalUbhayepi chetanA–svabhAvA, chetanApariNAmalakShaNenopayogen lakShaNIyA. tatra sansArasthA dehapravIchArA, nirvRuttA adehapravIchArA iti.. 109.. -----------------------------------------------------------------------------
ab jIvapadArthakA vyAkhyAn vistArapUrvak kiyA jAtA hai.
anvayArtha– [jIvA dvividhA] jIv do prakArake hain; [sansArasthA nirvRuttA] sansArI aur siddha. [chetanAtmakA] ve chetanAtmak [–chetanAsvabhAvavAle] [api cha] tathA [upayogalakShaNA] upayogalakShaNavAle hain. [dehAdehapravIchArA] sansArI jIv dehamen vartanevAle arthAt dehasahit hain aur siddha jIv dehamen nahIn vartanevAle arthAt deharahit hain.
TIkA– yah, jIvake svarUpakA kathan hai.
jIv do prakArake hain – [1] sansArI arthAt ashuddha, aur [2] siddha arthAt shuddha. ve donon vAstavamen chetanAsvabhAvavAle hain aur chetanApariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honeyogya [– pahichAnejAneyogya] hain. unamen, sansArI jIv dehamen vartanevAle arthAt dehasahit hain aur siddha jIv dehamen nahIn vartanevAle arthAt deharahit hain.. 109.. -------------------------------------------------------------------------- chetanAkA pariNAm so upayoga. vah upayog jIvarUpI lakShyakA lakShaN hai.
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh chhe. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
denti khalu mohabahulan phAsan bahugA vi te tesin.. 110..
dadati khalu mohabahulan sparshan bahukA api te teShAm.. 110..
pRuthivIkAyikAdipanychabhedoddeshoyam.
pRuthivIkAyA, apkAyA, tejakAyA, vAyukAyA, vanaspatikAyA ityete pudgal–pariNAmA bandhavashAjjIvAnusanshritA, avAntarajAtibhedAdbahukA api sparshanendriyAvaraNakShayopasham–bhAjAn jIvAnAn bahiranggasparshanendriyanirvRuttibhUtA karmaphalachetanApradhAn– -----------------------------------------------------------------------------
[cha] aur [vanaspati] vanaspatikAy–[kAyA] yah kAyen [jIvasanshritA] jIvasahit hain. [bahukA api te] [avAntar jAtiyonkI apekShAse] unakI bhArI sankhyA hone par bhI ve sabhI [teShAm] unamen rahanevAle jIvonko [khalu] vAstavamen [mohabahulan] atyanta mohase sanyukta [sparshan dadati] sparsha detI hain [arthAt sparshagnAnamen nimitta hotI hain].
bandhavashAt [bandhake kAraN] jIvasahit hain. 2avAntar jAtirUp bhed karane par ve anek hone par bhI ve sabhI [pudgalapariNAm], sparshanendriyAvaraNake kShayopashamavAle jIvonko bahirang sparshanendriyakI -------------------------------------------------------------------------- 1. kAy = sharIra. [pRithvIkAy Adi kAyen pudgalapariNAm hain; unakA jIvake sAth bandha honekee kAraN ve
2. avAntar jAti = antargat–jAti. [pRithvIkAy, apkAy, tejakAy aur vAyukAy–in chAramense pratyekake
bhU–jal–anal–vAyu–vanaspatikAy jIvasahit chhe;
bahu kAy te atimohasanyut sparsha Ape jIvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
170
tvAnmohabahulamev sparshopalambhan sampAdayantIti.. 110..
maNapariNAmavirahidA jIvA eindiyA NeyA.. 111..
manapariNAmavirahitA jIvA ekendriyA gneyA.. 111..
maNapariNAmavirahidA jIvA egendiyA bhaNiyA.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
rachanAbhUt vartate hue, karmaphalachetanApradhAnapaneke kAraNe atyanta moh sahit hI sparshopalabdhi samprApta karAte hain.. 110..
anvayArtha– [teShu] unamen, [traya] tIn [pRithvIkAyik, apkAyik aur vanaspatikAyik] jIv [sthAvaratanuyogA] sthAvar sharIrake sanyogavAle hain [cha] tathA [anilAnalakAyikA] vAyukAyik aur agnikAyik jIv [trasA] tras hain; [manapariNAmavirahitA] ve sab manapariNAmarahit [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [gneyA] jAnanA.. 111..
-------------------------------------------------------------------------- 1. sparshopalabdhi = sparshakI upalabdhi; sparshakA gnAn; sparshakA anubhava. [pRithvIkAyik Adi jIvonko
rachanArUp hotI hain, isaliye ve–ve kAyen un–un jIvonko sparshakI upalabdhimen nimittabhUt hotI hain. un
jIvonko honevAlI sparshopalabdhi prabal moh sahit hI hotI hain, kyonki ve jIv karmaphalachetanApradhAn hote hain.]
2. vAyukAyik aur agnikAyik jIvonko chalanakriyA dekhakar vyavahArase tras kahA jAtA hai; nishchayase to ve bhI
tyAn jIv traN sthAvaratanu, tras jIv agni–samIranA;
e sarva manapariNAmavirahit ek–indriy jANavA. 111.
A pRithvIkAyik Adi jIvanikAy pAnch prakAranA,
saghaLAy manapariNAmavirahit jIv ekendriy kahyA. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
manapariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitA.. 112..
pRuthivIkAyikAdayo hi jIvA sparshanendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye
noindriyAvaraNodaye cha satyekendriyAamanaso bhavantIti.. 112..
jArisayA tArisayA jIvA egendiyA NeyA.. 113..
yAdrashAstAdrashA jIvA ekendriyA gneyA.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
[jIvanikAyA] jIvanikAyonko [manapariNAmavirahitA] manapariNAmarahit [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [bhaNitA] [sarvagnane] kahA hai.
pRithvIkAyik Adi jIv, sparshanendriyake [–bhAvasparshanendriyake] AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyonke [–chAr bhAvendriyonke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
anvayArtha– [anDeShu pravardhamAnA] anDemen vRuddhi pAnevAle prANI, [garbhasthA] garbhamen rahe hue prANI [cha] aur [mUrchchhA gatA mAnuShA] mUrchhA prApta manuShya, [yAdrashA] jaise [buddhipUrvak vyApAr rahit] hain, [tAdrashA] vaise [ekendriyA jIvA] ekendriy jIv [gneyA] jAnanA.
TIkA– yah, ekendriyonko chaitanyakA astitva hone sambandhI draShTAntakA kathan hai. --------------------------------------------------------------------------
tevA badhA A panchavidh ekendri jIvo jANaje. 113.