Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version

୧୫୨

ଇହ ହି ଜୀଵୈଃ ସ୍ପର୍ଶନରସନଧ୍ରାଣଚକ୍ଷୁର୍ଭିରିନ୍ଦ୍ରିଯୈସ୍ତଦ୍ଵିଷଯଭୂତାଃ ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣସ୍ଵଭାଵା ଅର୍ଥା ଗୃହ୍ଯଂତେ.ଃ. ଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯେଣ ତୁ ତ ଏଵ ତଦ୍ଵିଷଯହେତୁଭୂତଶବ୍ଦାକାରପରିଣତା ଗୃହ୍ଯଂତେ. ତେ କଦାଚିତ୍ସ୍ଥୂଲ– ସ୍କଂଧତ୍ଵମାପନ୍ନାଃ କଦାଚିତ୍ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵମାପନ୍ନାଃ କଦାଚିତ୍ପରମାଣୁତ୍ଵମାପନ୍ନାଃ ଇନ୍ଦ୍ରିଯଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯତାସଦ୍ଭାଵାଦ୍ ଗୃହ୍ଯମାଣା ଅଗୃହ୍ଯମାଣା ଵା ମୂର୍ତା ଇତ୍ଯୁଚ୍ଯଂତେ. ଶେଷମିତରତ୍ ସମସ୍ତମପ୍ଯର୍ଥଜାତଂ ସ୍ପର୍ଶରସ– ଗଂଧଵର୍ଣାଭାଵସ୍ଵଭାଵମିନ୍ଦ୍ରିଯଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯତାଯା ଅଭାଵାଦମୂର୍ତମିତ୍ଯୁଚ୍ଯତେ. ଚିତ୍ତଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯତାସଦ୍ଭାଵ– ଭାଗ୍ଭଵତି ତଦୁଭଯମପି, ଚିତଂ, ହ୍ଯନିଯତଵିଷଯମପ୍ରାପ୍ଯକାରି ମତିଶ୍ରୁତଜ୍ଞାନସାଧନୀଭୂତଂ ମୂର୍ତମମୂର୍ତଂ ଚ ସମାଦଦାତୀତି.. ୯୯..

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, ମୂର୍ତ ଔର ଅମୂର୍ତକେ ଲକ୍ଷଣକା କଥନ ହୈ.

ଇସ ଲୋକମେଂ ଜୀଵୋଂ ଦ୍ଵାରା ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ଧ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ଚକ୍ଷୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଦ୍ଵାରା ଉନକେ [–ଉନ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ] ଵିଷଯଭୂତ, ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣସ୍ଵଭାଵଵାଲେ ପଦାର୍ଥ [–ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗଂଧ ଔର ଵର୍ଣ ଜିନକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଐସେ ପଦାର୍ଥ] ଗ୍ରହଣ ହୋତେ ହୈଂ [–ଜ୍ଞାତ ହୋତେ ହୈଂ]; ଔର ଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯ ଦ୍ଵାରା ଵହୀ ପଦାର୍ଥ ଉସକେ [ଶ୍ରୋତ୍ରୈନ୍ଦ୍ରିଯକେ] ୧ଵିଷଯହେତୁଭୂତ ଶବ୍ଦାକାର ପରିଣମିତ ହୋତେ ହୁଏ ଗ୍ରହଣ ହୋତେ ହୈଂ. ଵେ [ଵେ ପଦାର୍ଥ], କଦାଚିତ୍ ସ୍ଥୂଲସ୍କନ୍ଧପନେକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୁଏ, କଦାଚିତ୍ ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵକୋ [ସୂକ୍ଷ୍ମସ୍କଂଧପନେକୋ] ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୁଏ ଔର କଦାଚିତ୍ ପରମାଣୁପନେକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୁଏ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂ ଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ ହୋତେ ହୋଂ ଯା ନ ହୋତେ ହୋଂ, ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂ ଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ ହୋନେକୀ ଯୋଗ୍ଯତାକା [ସଦୈଵ] ସଦ୍ଭାଵ ହୋନେସେ ‘ମୂର୍ତ’ କହଲାତେ ହୈଂ.

ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣକା ଅଭାଵ ଜିସକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଐସା ଶେଷ ଅନ୍ଯ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥସମୂହ ଇୀନଦ୍ରଯୋଂ ଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ ହୋନେକୀ ଯୋଗ୍ଯତାକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ ‘ଅମୂର୍ତ’ କହଲାତା ହୈ.

ଵେ ଦୋନୋଂ [–ପୂର୍ଵୋକ୍ତ ଦୋନୋଂ ପ୍ରକାରକେ ପଦାର୍ଥ] ଚିତ୍ତ ଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ ହୋନେକୀ ଯୋଗ୍ଯତାକେ ସଦ୍ଭାଵଵାଲେ ହୈଂ; ଚିତ୍ତ– ଜୋ କି ୨ ଅନିଯତ ଵିଷଯଵାଲା, ୩ଅଜ୍ଜାପ୍ଯକାରୀ ଔର ମତିଶ୍ରୁତଜ୍ଞାନକେ ସାଧନଭୂତ [–ମତିଜ୍ଞାନ ତଥା ଶ୍ରୁତଜ୍ଞାନମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ] ହୈ ଵହ–ମୂର୍ତ ତଥା ଅମୂର୍ତକୋ ଗ୍ରହଣ କରତା ହୈ [–ଜାନତା ହୈ].. ୯୯..

ଇସ ପ୍ରକାର ଚୂଲିକା ସମାପ୍ତ ହୁଈ. -------------------------------------------------------------------------- ୪. ଉନ ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣସଵଭାଵଵାଲେ ପଦାର୍ଥୋହକୋ [ଅର୍ଥାତ୍ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ] ଶ୍ରୋତ୍ରୈନ୍ଦ୍ରିଯକେ ଵିଷଯ ହୋନେମେଂ ହେତୁଭୂତ

୫. ଅନିଯତ=ଅନିଶ୍ଚିତ. [ଜିସ ପ୍ରକାର ପାଁଚ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋମେଂସେ ପ୍ରତଯେକ ଇନ୍ଦ୍ରିଯକା ଵିଷଯ ନିଯତ ହୈ ଉସ ପ୍ରକାର ମନକା

୬. ଅଜ୍ଜାପ୍ଯକାରୀ=ଜ୍ଞେଯ ଵିଷଯୋଂକା ସ୍ପର୍ଶ କିଯେ ବିନା କାର୍ଯ କରନେଵାଲା ଯଜାନନେଵାଲା. [ମନ ଔର ଚକ୍ଷୁ ଅଜ୍ଜାପ୍ଯକାରୀ

Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅଥ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.

ଵ୍ଯଵହାରକାଲସ୍ଯ ନିଶ୍ଚଯକାଲସ୍ଯ ଚ ସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍.

ତ୍ତ୍ର କ୍ରମାନୁପାତୀ ସମଯାଖ୍ଯଃ ପର୍ଯାଯୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲଃ, ତଦାଧାରଭୂତଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନିଶ୍ଚଯକାଲଃ. ତ୍ତ୍ର ଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ନିଶ୍ଚଯକାଲପର୍ଯାଯରୂପୋପି ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ପରିଣାମେନାଵଚ୍ଛିଦ୍ଯମାନତ୍ଵାତ୍ତତ୍ପରିଣାମଭଵ ଇତ୍ଯୁପଗୀଯତେ, ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ପରିଣାମସ୍ତୁ ବହିରଙ୍ଗନିମିତ୍ତଭୂତଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସଦ୍ଭାଵେ ସତି ସଂଭୂତତ୍ଵାଦ୍ର୍ରଵ୍ଯ– ----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [କାଲଃ ପରିଣାମଭଵଃ] କାଲ ପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ କା ମାପ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ଦ୍ଵାରା ହୋତା ହୈ]; [ପରିଣାମଃ ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସଂଭୂତଃ] ପରିଣାମ ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ.– [ଦ୍ଵଯୋଃ ଏଷଃ ସ୍ଵଭାଵଃ] ଯହ, ଦୋନୋଂକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ. [କାଲଃ କ୍ଷଣଭୁଙ୍ଗୁରଃ ନିଯତଃ] କାଲ କ୍ଷଣଭଂଗୁର ତଥା ନିତ୍ଯ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ତଥା ନିଶ୍ଚଯକାଲକେ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.

ଵହାଁ, ‘ସମଯ’ ନାମକୀ ଜୋ କ୍ରମିକ ପର୍ଯାଯ ସୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ହୈ; ଉସକେ ଆଧାରଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଵହ ନିଶ୍ଚଯକାଲ ହୈ.

ଵହାଁ, ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ନିଶ୍ଚଯକାଲକୀ ପର୍ଯାଯରୂପ ହୋନେ ପର ଭୀ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମସେ ମାପା ଜାତା ହୈ – ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ‘ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲା’ କହଲାତା ହୈ; ଔର ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ବହିରଂଗ–ନିମିତ୍ତଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲକେ ସଦ୍ଭାଵମେଂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେକେ କାରଣ ‘ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ’ କହଲାତେ ହୈଂ. ଵହାଁ ତାତ୍ପର୍ଯ ଯହ ହୈ କି – ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ଦ୍ଵାରା --------------------------------------------------------------------------

Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version

୧୫୪

କାଲସଂଭୂତ ଇତ୍ଯଭିଧୀଯତେ. ତତ୍ରେଦଂ ତାତ୍ପର୍ଯଂ–ଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମେନ ନିଶ୍ଚୀଯତେ, ନିଶ୍ଚଯ– କାଲସ୍ତୁ ତତ୍ପରିଣାମାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ତ୍ଯେତି. ତତ୍ର କ୍ଷଣଭଙ୍ଗୀ ଵ୍ଯଵହାରକାଲଃ ସୂକ୍ଷ୍ମପର୍ଯାଯସ୍ଯ ତାଵନ୍ମାତ୍ରତ୍ଵାତ୍, ନିତ୍ଯୋ ନିଶ୍ଚଯକାଲଃ ଖଗୁଣପର୍ଯାଯାଧାରଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ସର୍ଵଦୈଵାଵିନଶ୍ଵରତ୍ଵାଦିତି.. ୧୦୦..

----------------------------------------------------------------------------- ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ; ଔର ନିଶ୍ଚଯକାଲ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମକୀ ଅନ୍ଯଥା ଅନୁପପତ୍ତି ଦ୍ଵାରା [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ଅନ୍ଯ ପ୍ରକାରସେ ନହୀଂ ବନ ସକତେ ଇସଲିଯେ] ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ.

ଵହାଁ, ଵ୍ଯଵହାରକାଲ କ୍ଷଣଭଂଗୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ସୂକ୍ଷ୍ମ ପର୍ଯାଯ ମାତ୍ର ଉତନୀ ହୀ [–କ୍ଷଣମାତ୍ର ଜିତନୀ ହୀ, ସମଯମାତ୍ର ଜିତନୀ ହୀ] ହୈ; ନିଶ୍ଚଯକାଲ ନିତ୍ଯ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଅପନେ ଗୁଣ–ପର୍ଯାଯୋଂକେ ଆଧାରଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ସଦୈଵ ଅଵିନାଶୀ ହୈ.. ୧୦୦..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [କାଲଃ ଇତି ଚ ଵ୍ଯପଦେଶଃ] ‘କାଲ’ ଐସା ଵ୍ଯପଦେଶ [ସଦ୍ଗାଵପ୍ରରୂପକଃ] ସଦ୍ଭାଵକା ପ୍ରରୂପକ ହୈ ଇସଲିଯେ [ନିତ୍ଯଃ ଭଵତି] କାଲ [ନିଶ୍ଚଯକାଲ] ନିତ୍ଯ ହୈ. [ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ଅପରଃ] ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ଐସା ଜୋ ଦୂସରା କାଲ [ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୀ ନଷ୍ଟ ହୋନେଵାଲା ଜୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ] ଵହ [ଦୀର୍ଧାଂତରସ୍ଥାଯୀ] [କ୍ଷଣିକ ହୋନେ ପର ଭୀ ପ୍ରଵାହଅପେକ୍ଷାସେ] ଦୀର୍ଧ ସ୍ଥିତିକା ଭୀ [କହା ଜାତା] ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- କ୍ଷଣଭଂଗୀ=ପ୍ରତି କ୍ଷଣ ନଷ୍ଟ ହୋନେଵାଲା; ପ୍ରତିସମଯ ଜିସକା ଧ୍ଵଂସ ହୋତା ହୈ ଐସା; କ୍ଷଣଭଂଗୁର; କ୍ଷଣିକ.

Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ନିତ୍ଯକ୍ଷଣିକତ୍ଵେନ କାଲଵିଭାଗଖ୍ଯାପନମେତତ୍.

ଯୋ ହି ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷଃ ‘ଅଯଂ କାଲଃ, ଅଯଂ କାଲଃ’ ଇତି ସଦା ଵ୍ଯପଦିଶ୍ଯତେ ସ ଖଲୁ ସ୍ଵସ୍ଯ ସଦ୍ଭାଵମାଵେଦଯନ୍ ଭଵତି ନିତ୍ଯଃ. ଯସ୍ତୁ ପୁନରୁତ୍ପନ୍ନମାତ୍ର ଏଵ ପ୍ରଧ୍ଵଂସ୍ଯତେ ସ ଖଲୁ ତସ୍ଯୈଵ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷସ୍ଯ ସମଯାଖ୍ଯଃ ପର୍ଯାଯ ଇତି. ସ ତୂତ୍ସଂଗିତକ୍ଷଣଭଂଗୋଽପ୍ଯୁପଦର୍ଶିତ–ସ୍ଵସଂତାନୋ ନଯବଲାଦ୍ରୀର୍ଧାତରସ୍ଥାଯ୍ଯୁପଗୀଯମାନୋ ନ ଦୁଷ୍ଯତି; ତତୋ ନ ଖଲ୍ଵାଵଲିକାପଲ୍ଯୋପମ–ସାଗରୋପମାଦିଵ୍ଯଵହାରୋ ଵିପ୍ରତିଷିଧ୍ଯତେ. ତଦତ୍ର ନିଶ୍ଚଯକାଲୋ ନିତ୍ଯଃ ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପତ୍ଵାତ୍, ଵ୍ଯଵହାରକାଲଃ କ୍ଷଣିକଃ ପର୍ଯାଯରୂପତ୍ଵାଦିତି.. ୧୦୧..

-----------------------------------------------------------------------------

‘ଯହ କାଲ ହୈ, ଯହ କାଲ ହୈ’ ଐସା କରକେ ଜିସ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷକା ସଦୈଵ ଵ୍ଯପଦେଶ [ନିର୍ଦେଶ, କଥନ] କିଯା ଜାତା ହୈ, ଵହ [ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷ ଅର୍ଥାତ୍ ନିଶ୍ଚଯକାଲରୂପ ଖାସ ଦ୍ରଵ୍ଯ] ସଚମୁଚ ଅପନେ ସଦ୍ଭାଵକୋ ପ୍ରଗଟ କରତା ହୁଆ ନିତ୍ଯ ହୈ; ଔର ଜୋ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୀ ନଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ, ଵହ [ଵ୍ଯଵହାରକାଲ] ସଚମୁଚ ଉସୀ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷକୀ ‘ସମଯ’ ନାମକ ପର୍ଯାଯ ହୈ. ଵହ କ୍ଷଣଭଂଗୁର ହୋନେ ପର ଭୀ ଅପନୀ ସଂତତିକୋ [ପ୍ରଵାହକୋ] ଦର୍ଶାତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଉସେ ନଯକେ ବଲସେ ‘ଦୀର୍ଘ କାଲ ତକ ଟିକନେଵାଲା’ କହନେମେଂ ଦୋଷ ନହୀଂ ହୈ; ଇସଲିଯେ ଆଵଲିକା, ପଲ୍ଯୋପମ, ସାଗରୋପମ ଇତ୍ଯାଦି ଵ୍ଯଵହାରକା ନିଷେଧ ନହୀଂ କିଯା ଜାତା.

ଇସ ପ୍ରକାର ଯହାଁ ଐସା କହା ହୈ କି–ନିଶ୍ଚଯକାଲ ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପ ହୋନେସେ ନିତ୍ଯ ହୈ, ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ପର୍ଯାଯରୂପ ହୋନେସେ କ୍ଷଣିକ ହୈ.. ୧୦୧..

--------------------------------------------------------------------------

Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version

୧୫୬

କାଲସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯତ୍ଵଵିଧିପ୍ରତିଷେଧଵିଧାନମେତତ୍.

ଯଥା ଖଲୁ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲଧର୍ମାଧର୍ମାକାଶାନି ସକଲଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣସଦ୍ଭାଵାଦ୍ର୍ରଵ୍ଯଵ୍ଯପଦେଶଭାଞ୍ଜି ଭଵନ୍ତି, ତଥା କାଲୋଽପି. ଇତ୍ଯେଵଂ ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯାଣି. କିଂତୁ ଯଥା ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲଧର୍ମାଧର୍ମାକାଶାନାଂ ଦ୍ଵଯାଦିପ୍ରଦେଶଲକ୍ଷଣତ୍ଵମସ୍ତି ଅସ୍ତିକାଯତ୍ଵଂ, ନ ତଥା ଲୋକାକାଶପ୍ରଦେଶସଂଖ୍ଯାନାମପି କାଲାଣୂନାମେକ–ପ୍ରଦେଶତ୍ଵାଦସ୍ତ୍ଯସ୍ତିକାଯତ୍ଵମ୍. ଅତ ଏଵ ଚ ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯପ୍ରକରଣେ ନ ହୀହ ମୁଖ୍ଯତ୍ଵେନୋପନ୍ଯସ୍ତଃ କାଲଃ. ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାଵଚ୍ଛିଦ୍ଯମାନପର୍ଯାଯତ୍ଵେନ ତତ୍ପରିଣାମାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ଯାନୁମୀଯମାନଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନା– ତ୍ରୈଵାଂତର୍ଭାଵିତଃ.. ୧୦୨..

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, କାଲକୋ ଦ୍ରଵ୍ଯପନେକେ ଵିଧାନକା ଔର ଅସ୍ତିକାଯପନେକେ ନିଷେଧକା କଥନ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ କାଲକୋ ଦ୍ରଵ୍ଯପନା ହୈ କିନ୍ତୁ ଅସ୍ତିକାଯପନା ନହୀଂଂ ହୈ ଐସା ଯହାଁ କହା ହୈ].

ଜିସ ପ୍ରକାର ଵାସ୍ତଵମେଂ ଜୀଵ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶକୋ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣୋଂକା ସଦ୍ଭାଵ ହୋନେସେ ଵେ ‘ଦ୍ରଵ୍ଯ’ ସଂଜ୍ଞାକୋ ପ୍ରାପ୍ତ କରତେ ହୈଂ, ଉସୀ ପ୍ରକାର କାଲ ଭୀ [ଉସେ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣୋଂକା ସଦ୍ଭାଵ ହୋନେସେ] ‘ଦ୍ରଵ୍ଯ’ ସଂଜ୍ଞାକୋ ପ୍ରାପ୍ତ କରତା ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈଂ. କିନ୍ତୁ ଜିସ ପ୍ରକାର ଜୀଵ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶକୋ ୧ଦ୍ଵି–ଆଦି ପ୍ରଦେଶ ଜିସକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଐସା ଅସ୍ତିକାଯପନା ହୈ, ଉସ ପ୍ରକାର କାଲାଣୁଓଂକୋ– ଯଦ୍ଯପି ଉନକୀ ସଂଖ୍ଯା ଲୋକାକାଶକେ ପ୍ରଦେଶୋଂଂ ଜିତନୀ [ଅସଂଖ୍ଯ] ହୈ ତଥାପି – ଏକପ୍ରଦେଶୀପନେକେ କାରଣ ଅସ୍ତିକାଯପନା ନହୀଂ ହୈ. ଔର ଐସା ହୋନେସେ ହୀ [ଅର୍ଥାତ୍ କାଲ ଅସ୍ତିକାଯ ନ ହୋନେସେ ହୀ] ଯହାଁ ପଂଚାସ୍ତିକାଯକେ ପ୍ରକରଣମେଂ ମୁଖ୍ଯରୂପସେ କାଲକା କଥନ ନହୀଂ କିଯା ଗଯା ହୈ; [ପରନ୍ତୁ] ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ଦ୍ଵାରା ଜୋ ଜ୍ଞାତ ହୋତୀ ହୈ – ମାପୀ ଜାତୀ ହୈ ଐସୀ ଉସକୀ ପର୍ଯାଯ ହୋନେସେ ତଥା ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମକୀ ଅନ୍ଯଥା ଅନୁପପତ୍ତି ଦ୍ଵାରା ଜିସକା ଅନୁମାନ ହୋତା ହୈ ଐସା ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନେସେ ଉସେ ଯହାଁ ୨ଅନ୍ତର୍ଭୂତ କିଯା ଗଯା ହୈ.. ୧୦୨..

ଇସ ପ୍ରକାର କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଦ୍ଵି–ଆଦି=ଦୋ ଯା ଅଧିକ; ଦୋ ସେ ଲେକର ଅନନ୍ତ ତକ. ୨. ଅନ୍ତର୍ଭୂତ କରନା=ଭୀତର ସମା ଲେନା; ସମାଵିଷ୍ଟ କରନା; ସମାଵେଶ କରନା [ଇସ ‘ପଂଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହ ନାମକ ଶାସ୍ତ୍ରମେଂ

Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ତଦଵବୋଧଫଲପୁରସ୍ସରଃ ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯୋପସଂହାରୋଽଯମ୍.

ନ ଖଲୁ କାଲକଲିତପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯେଭ୍ଯୋଽନ୍ଯତ୍ କିମପି ସକଲେନାପି ପ୍ରଵଚନେନ ପ୍ରତିପାଦ୍ଯତେ. ତତଃ ପ୍ରଵଚନସାର ଏଵାଯଂ ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହଃ. ଯୋ ହି ନାମାମୁଂ ସମସ୍ତଵସ୍ତୁତତ୍ତ୍ଵାଭିଧାଯିନମର୍ଥତୋଽ– ର୍ଥିତଯାଵବୁଧ୍ଯାତ୍ରୈଵ ଜୀଵାସ୍ତିକାଯାଂତର୍ଗତମାତ୍ମାନଂ ସ୍ଵରୂପେଣାତ୍ଯଂତଵିଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵଂ ନିଶ୍ଚିତ୍ଯ ପର– -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଏଵମ୍] ଇସ ପ୍ରକାର [ପ୍ରଵଚନସାରଂ] ପ୍ରଵଚନକେ ସାରଭୂତ [ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହଂ] ‘ପଂଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହ’କୋ [ଵିଜ୍ଞାଯ] ଜାନକର [ଯଃ] ଜୋ [ରାଗଦ୍ଵେଷୌ] ରାଗଦ୍ଵେଷକୋ [ମୁଞ୍ଚତି] ଛୋଡ଼ତା ହୈ, [ସଃ] ଵହ [ଦୁଃଖପରିମୋକ୍ଷମ୍ ଗାହତେ] ଦୁଃଖସେ ପରିମୁକ୍ତ ହୋତା ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ପଂଚାସ୍ତିକାଯକେ ଅଵବୋଧକା ଫଲ କହକର ପଂଚାସ୍ତିକାଯକେ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନକା ଉପସଂହାର କିଯା ଗଯା ହୈ.

ଵାସ୍ତଵମେଂ ସମ୍ପୂର୍ଣ [ଦ୍ଵାଦଶାଂଗରୂପସେ ଵିସ୍ତୀର୍ଣ] ପ୍ରଵଚନ କାଲ ସହିତ ପଂଚାସ୍ତିକାଯସେ ଅନ୍ଯ କୁଛ ଭୀ ପ୍ରତିପାଦିତ ନହୀଂ କରତା; ଇସଲିଯେ ପ୍ରଵଚନକା ସାର ହୀ ଯହ ‘ପଂଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହ’ ହୈ. ଜୋ ପୁରୁଷ ସମସ୍ତଵସ୍ତୁତତ୍ତ୍ଵକା କଥନ କରନେଵାଲେ ଇସ ‘ପଂଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହ’ କୋ ୧ଅର୍ଥତଃ ୨ଅର୍ଥୀରୂପସେ ଜାନକର, -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଅର୍ଥତ=ଅର୍ଥାନୁସାର; ଵାଚ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ କରକେ; ଵାଚ୍ଯସାପେକ୍ଷ; ଯଥାର୍ଥ ରୀତିସେ. ୨. ଅର୍ଥୀରୂପସେ=ଗରଜୀରୂପସେ; ଯାଚକରୂପସେ; ସେଵକରୂପସେ; କୁଛ ପ୍ରାପ୍ତ କରନେ କେ ପ୍ରଯୋଜନସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ହିତପ୍ରାପ୍ତିକେ

Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version

୧୫୮

ସ୍ପରକାର୍ଯକାରଣୀଭୂତାନାଦିରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣାମକର୍ମବଂଧସଂତତି–ସମାରୋପିତସ୍ଵରୂପଵିକାରଂ ତଦାତ୍ଵେଽନୁଭୂଯମାନମଵଲୋକ୍ଯ ତତ୍କାଲୋନ୍ମୀଲିତଵିଵେକଜ୍ଯୋତିଃ କର୍ମବଂଧସଂତତି–ପ୍ରଵର୍ତିକାଂ ରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣତିମତ୍ଯସ୍ଯତି, ସ ଖଲୁ ଜୀର୍ଯମାଣସ୍ନେହୋ ଜଘନ୍ଯସ୍ନେହଗୁଣାଭିମୁଖପରମାଣୁ– ବଦ୍ଭାଵିବଂଧପରାଙ୍ମୁଖଃ ପୂର୍ଵବଂଧାତ୍ପ୍ରଚ୍ଯଵମାନଃ ଶିଖିତପ୍ତୋଦକଦୌସ୍ଥ୍ଯାନୁକାରିଣୋ ଦୁଃଖସ୍ଯ ପରିମୋକ୍ଷଂ ଵିଗାହତ ଇତି.. ୧୦୩.. -----------------------------------------------------------------------------

ଇସୀମେଂ କହେ ହୁଏ ଜୀଵାସ୍ତିକାଯମେଂ ୧ଅନ୍ତର୍ଗତ ସ୍ଥିତ ଅପନେକୋ [ନିଜ ଆତ୍ମାକୋ] ସ୍ଵରୂପସେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଵିଶୁଦ୍ଧ ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵଵାଲା ନିଶ୍ଚିତ କରକେ ୨ପରସ୍ପର କାର୍ଯକାରଣଭୂତ ଐସେ ଅନାଦି ରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣାମ ଔର କର୍ମବନ୍ଧକୀ ପରମ୍ପରାସେ ଜିସମେଂ ୩ସ୍ଵରୂପଵିକାର ୪ଆରୋପିତ ହୈ ଐସା ଅପନେକୋ [ନିଜ ଆତ୍ମାକୋ] ଉସ କାଲ ଅନୁଭଵମେଂ ଆତା ଦେଖକର, ଉସ କାଲ ଵିଵେକଜ୍ଯୋତି ପ୍ରଗଟ ହୋନେସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଵିଶୁଦ୍ଧ ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵକା ଔର ଵିକାରକା ଭେଦଜ୍ଞାନ ଉସୀ କାଲ ପ୍ରଗଟ ପ୍ରଵର୍ତମାନ ହୋନେସେ] କର୍ମବନ୍ଧକୀ ପରମ୍ପରାକା ପ୍ରଵର୍ତନ କରନେଵାଲୀ ରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣତିକୋ ଛୋଡ଼ତା ହୈ, ଵହ ପୁରୁଷ, ଵାସ୍ତଵମେଂ ଜିସକା ୫ସ୍ନେହ ଜୀର୍ଣ ହୋତା ଜାତା ହୈ ଐସା, ଜଘନ୍ଯ ୬ସ୍ନେହଗୁଣକେ ସନ୍ମୁଖ ଵର୍ତତେ ହୁଏ ପରମାଣୁକୀ ଭାଁତି ଭାଵୀ ବନ୍ଧସେ ପରାଙ୍ମୁଖ ଵର୍ତତା ହୁଆ, ପୂର୍ଵ ବନ୍ଧସେ ଛୂଟତା ହୁଆ, ଅଗ୍ନିତପ୍ତ ଜଲକୀ ୭ଦୁଃସ୍ଥିତି ସମାନ ଜୋ ଦୁଃଖ ଉସସେ ପରିମୁକ୍ତ ହୋତା ହୈ.. ୧୦୩.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଜୀଵାସ୍ତିକାଯମେଂ ସ୍ଵଯଂ [ନିଜ ଆତ୍ମା] ସମା ଜାତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଜୈସା ଜୀଵାସ୍ତିକାଯକେ ସ୍ଵରୂପକା ଵର୍ଣନ କିଯା

୨. ରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣାମ ଔର କର୍ମବନ୍ଧ ଅନାଦି କାଲସେ ଏକ–ଦୂସରେକୋ କାର୍ଯକାରଣରୂପ ହୈଂ. ୩. ସ୍ଵରୂପଵିକାର = ସ୍ଵରୂପକା ଵିକାର. [ସ୍ଵରୂପ ଦୋ ପ୍ରକାରକା ହୈଃ [୧] ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକ ନଯକେ ଵିଷଯଭୂତ ସ୍ଵରୂପ, ଔର

୪. ଆରୋପିତ = [ନଯା ଅର୍ଥାତ୍ ଔପାଧିକରୂପସେ] କିଯା ଗଯା. [ସ୍ଫଟିକମଣିମେଂ ଔପାଧିକରୂପସେ ହୋନେଵାଲୀ ରଂଗିତ

୫. ସ୍ନେହ = ରାଗାଦିରୂପ ଚିକନାହଟ. ୬. ସ୍ନେହ = ସ୍ପର୍ଶଗୁଣକୀ ପର୍ଯାଯରୂପ ଚିକନାହଟ. [ଜିସ ପ୍ରକାର ଜଘନ୍ଯ ଚିକନାହଟକେ ସନ୍ମୁଖ ଵର୍ତତା ହୁଆ ପରମାଣୁ

୭. ଦୁଃସ୍ଥିତି = ଅଶାଂତ ସ୍ଥିତି [ଅର୍ଥାତ୍ ତଲେ–ଉପର ହୋନା, ଖଦ୍ବଦ୍ ହୋନା]ଃ ଅସ୍ଥିରତା; ଖରାବ–ବୁରୀ ସ୍ଥିତି. [ଜିସ

Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଦୁଃଖଵିମୋକ୍ଷକରଣକ୍ରମାଖ୍ଯାନମେତତ୍.

ଏତସ୍ଯ ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ଯାର୍ଥଭୂତଂ ଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵ ମାତ୍ମାନଂ କଶ୍ଚିଜ୍ଜୀଵସ୍ତାଵଜ୍ଜାନୀତେ. ତତସ୍ତମେ– ଵାନୁଗଂତୁମୁଦ୍ଯମତେ. ତତୋଽସ୍ଯ କ୍ଷୀଯତେ ଦ୍ରଷ୍ଟିମୋହଃ. ତତଃ ସ୍ଵରୂପପରିଚଯାଦୁନ୍ମଜ୍ଜତି ଜ୍ଞାନଜ୍ଯୋତିଃ. ତତୋ ରାଗଦ୍ଵେଷୌ ପ୍ରଶାମ୍ଯତଃ. ତତଃ ଉତ୍ତରଃ ପୂର୍ଵଶ୍ଚ ବଂଧୋ ଵିନଶ୍ଯତି. ତତଃ ପୁନର୍ବଂଧହେତୁତ୍ଵାଭାଵାତ୍ ସ୍ଵରୂପସ୍ଥୋ ନିତ୍ଯଂ ପ୍ରତପତୀତି.. ୧୦୪..

ଇତି ସମଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାଯାମଂତର୍ନୀତଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନଃ ପ୍ରଥମଃ ଶ୍ରୁତସ୍କଂଧଃ ସମାପ୍ତଃ.. ୧.. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵଃ] ଜୀଵ [ଏତଦ୍ ଅର୍ଥଂ ଜ୍ଞାତ୍ଵା] ଇସ ଅର୍ଥକୋ ଜାନକର [–ଇସ ଶାସ୍ତ୍ରକେ ଅର୍ଥଂଭୂତ ଶୁଦ୍ଧାତ୍ମାକୋ ଜାନକର], [ତଦନୁଗମନୋଦ୍ଯତଃ] ଉସକେ ଅନୁସରଣକା ଉଦ୍ଯମ କରତା ହୁଆ [ନିହତମୋହଃ] ହତମୋହ ହୋକର [–ଜିସେ ଦର୍ଶନମୋହକା କ୍ଷଯ ହୁଆ ହୋ ଐସା ହୋକର], [ପ୍ରଶମିତରାଗଦ୍ଵେଷଃ] ରାଗଦ୍ଵେଷକୋ ପ୍ରଶମିତ [ନିଵୃତ୍ତ] କରକେ, [ହତପରାପରଃ ଭଵତି] ଉତ୍ତର ଔର ପୂର୍ଵ ବନ୍ଧକା ଜିସେ ନାଶ ହୁଆ ହୈ ଐସା ହୋତା ହୈ .

ଟୀକାଃ– ଇସ, ଦୁଃଖସେ ଵିମୁକ୍ତ ହୋନେକେ କ୍ରମକା କଥନ ହୈ.

ପ୍ରଥମ, କୋଈ ଜୀଵ ଇସ ଶାସ୍ତ୍ରକେ ଅର୍ଥଭୂତ ଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵଵାଲେ [ନିଜ] ଆତ୍ମାକୋ ଜାନତା ହୈ; ଅତଃ [ଫିର] ଉସୀକେ ଅନୁସରଣକା ଉଦ୍ଯମ କରତା ହୈ; ଅତଃ ଉସେ ଦ୍ରଷ୍ଟିମୋହକା କ୍ଷଯ ହୋତା ହୈ; ଅତଃ ସ୍ଵରୂପକେ ପରିଚଯକେ କାରଣ ଜ୍ଞାନଜ୍ଯୋତି ପ୍ରଗଟ ହୋତୀ ହୈ; ଅତଃ ରାଗଦ୍ଵେଷ ପ୍ରଶମିତ ହୋତେ ହୈଂ – ନିଵୃତ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ; ଅତଃ ଉତ୍ତର ଔର ପୂର୍ଵ [–ପୀଛେକା ଔର ପହଲେକା] ବନ୍ଧ ଵିନଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ; ଅତଃ ପୁନଃ ବନ୍ଧ ହୋନେକେ ହେତୁତ୍ଵକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ସ୍ଵରୂପସ୍ଥରୂପସେ ସଦୈଵ ତପତା ହୈ––ପ୍ରତାପଵନ୍ତ ଵର୍ତତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵହ ଜୀଵ ସଦୈଵ ସ୍ଵରୂପସ୍ଥିତ ରହକର ପରମାନନ୍ଦଜ୍ଞାନାଦିରୂପ ପରିଣମିତ ହୈ].. ୧୦୪.. --------------------------------------------------------------------------

Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version

୧୬୦

ଇସ ପ୍ରକାର [ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗଵତ୍କୁନ୍ଦକୁନ୍ଦାଚାର୍ଯଦେଵପ୍ରଣୀତ ଶ୍ରୀ ପଂଚାସ୍ତିକାଯସଂଗ୍ରହ ଶାସ୍ତ୍ରକୀ ଶ୍ରୀମଦ୍ ଅମୃତଚନ୍ଦ୍ରାଚାର୍ଯଦେଵଵିରଚିତ] ସମଯଵ୍ଯାଖ୍ଯା ନାମକ ଟୀକାମେଂ ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ ନାମକା ପ୍ରଥମ ଶ୍ରୁତସ୍କନ୍ଧ ସମାପ୍ତ ହୁଆ.

Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version

-----------------------------------------------------------------------------

[ପ୍ରଥମ, ଶ୍ରୀ ଅମୃତଚନ୍ଦ୍ରାଚାର୍ଯଦେଵ ପହଲେ ଶ୍ରୁତସ୍କନ୍ଧମେଂ କ୍ଯା କହା ଗଯା ହୈ ଔର ଦୂସରେ ଶ୍ରୁତସ୍କନ୍ଧମେଂ କ୍ଯା କହା ଜାଏଗା ଵହ ଶ୍ଲୋକ ଦ୍ଵାରା ଅତି ସଂକ୍ଷେପମେଂ ଦର୍ଶାତେ ହୈଂଃ]

ପୁରୁଷୋଂକୋ [ବୁଦ୍ଧିମାନ ଜୀଵୋଂକୋ] ଶୁଦ୍ଧ ତତ୍ତ୍ଵ [ଶୁଦ୍ଧାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵ] କା ଉପଦେଶ ଦିଯା ଗଯା. ଅବ ପଦାର୍ଥଭେଦ ଦ୍ଵାରା ଉପୋଦ୍ଘାତ କରକେ [–ନଵ ପଦାର୍ଥରୂପ ଭେଦ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରାରମ୍ଭ କରକେ] ଉସକେ ମାର୍ଗକା [–ଶୁଦ୍ଧାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵକେ ମାର୍ଗକା ଅର୍ଥାତ୍ ଉସକେ ମୋକ୍ଷକେ ମାର୍ଗକା] ଵର୍ଣନ କିଯା ଜାତା ହୈ. [୭]

[ଅବ ଇସ ଦ୍ଵିତୀଯ ଶ୍ରୁତସ୍କନ୍ଧମେଂ ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗଵତ୍କୁନ୍ଦକୁନ୍ଦାଚାର୍ଯଦେଵଵିରଚିତ ଗାଥାସୂତ୍ରକା ପ୍ରାରମ୍ଭ କିଯା ଜାତା ହୈଃ] --------------------------------------------------------------------------

Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version

୧୬୨

ଆପ୍ତସ୍ତୁତିପୁରସ୍ସରା ପ୍ରତିଜ୍ଞେଯମ୍.

ଅମୁନା ହି ପ୍ରଵର୍ତମାନମହାଧର୍ମତୀର୍ଥସ୍ଯ ମୂଲକର୍ତୃତ୍ଵେନାପୁନର୍ଭଵକାରଣସ୍ଯ ଭଗଵତଃ ପରମଭଟ୍ଟାରକ– ମହାଦେଵାଧିଦେଵଶ୍ରୀଵର୍ଦ୍ଧମାନସ୍ଵାମିନଃ ସିଦ୍ଧିନିବଂଧନଭୂତାଂ ଭାଵସ୍ତୁତିମାସୂକ୍ର୍ଯ, କାଲକଲିତପଞ୍ଚାସ୍ତି–କାଯାନାଂ ପଦାର୍ଥଵିକଲ୍ପୋ ମୋକ୍ଷସ୍ଯ ମାର୍ଗଶ୍ଚ ଵକ୍ତଵ୍ଯତ୍ଵେନ ପ୍ରତିଜ୍ଞାତ ଇତି.. ୧୦୫..

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଅପୁନର୍ଭଵକାରଣଂ] ଅପୁନର୍ଭଵକେ କାରଣ [ମହାଵୀରମ୍] ଶ୍ରୀ ମହାଵୀରକୋ [ଶିରସା ଅଭିଵଂଦ୍ଯ] ଶିରସା ଵନ୍ଦନ କରକେ, [ତେଷାଂ ପଦାର୍ଥଭଙ୍ଗଂ] ଉନକା ପଦାର୍ଥଭେଦ [–କାଲ ସହିତ ପଂଚାସ୍ତିକାଯକା ନଵ ପଦାର୍ଥରୂପ ଭେଦ] ତଥା [ମୋକ୍ଷସ୍ଯ ମାର୍ଗଂ] ମୋକ୍ଷକା ମାର୍ଗ [ଵକ୍ଷ୍ଯାମି] କହୂଁଗା.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଆପ୍ତକୀ ସ୍ତୁତିପୂର୍ଵକ ପ୍ରତିଜ୍ଞା ହୈ.

ପ୍ରଵର୍ତମାନ ମହାଧର୍ମତୀର୍ଥକେ ମୂଲ କର୍ତାରୂପସେ ଜୋ ଅପୁନର୍ଭଵକେ କାରଣ ହୈଂ ଐସେ ଭଗଵାନ, ପରମ ଭଟ୍ଟାରକ, ମହାଦେଵାଧିଦେଵ ଶ୍ରୀ ଵର୍ଧମାନସ୍ଵାମୀକୀ, ସିଦ୍ଧତ୍ଵକେ ନିମିତ୍ତଭୂତ ଭାଵସ୍ତୁତି କରକେ, କାଲ ସହିତ ପଂଚାସ୍ତିକାଯକା ପଦାର୍ଥଭେଦ [ଅର୍ଥାତ୍ ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ନଵ ପଦାର୍ଥରୂପ ଭେଦ] ତଥା ମୋକ୍ଷକା ମାର୍ଗ କହନେକୀ ଇନ ଗାଥାସୂତ୍ରମେଂ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କୀ ଗଈ ହୈ.. ୧୦୫.. -------------------------------------------------------------------------- ଅପୁନର୍ଭଵ = ମୋକ୍ଷ. [ପରମ ପୂଜ୍ଯ ଭଗଵାନ ଶ୍ରୀ ଵର୍ଧମାନସ୍ଵାମୀ, ଵର୍ତମାନମେଂ ପ୍ରଵର୍ତିତ ଜୋ ରତ୍ନତ୍ରଯାତ୍ମକ ମହାଧର୍ମତୀର୍ଥ

Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ମୋକ୍ଷମାର୍ଗସ୍ଯୈଵ ତାଵତ୍ସୂଚନେଯମ୍.

ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵଜ୍ଞାନଯୁକ୍ତମେଵ ନାସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵଜ୍ଞାନଯୁକ୍ତଂ, ଚାରିତ୍ରମେଵ ନାଚାରିତ୍ରଂ, ରାଗଦ୍ଵେଷପରିହୀଣମେଵ ନ ରାଗଦ୍ଵେଷାପରିହୀଣମ୍, ମୋକ୍ଷସ୍ଯୈଵ ନ ଭାଵତୋ ବଂଧସ୍ଯ, ମାର୍ଗ ଏଵ ନାମାର୍ଗଃ, ଭଵ୍ଯାନାମେଵ ନାଭଵ୍ଯାନାଂ, ଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧୀନାମେଵ ନାଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧୀନାଂ, କ୍ଷୀଣକଷାଯତ୍ଵେ ଭଵତ୍ଯେଵ ନ କଷାଯସହିତତ୍ଵେଭଵତୀତ୍ଯଷ୍ଟଧା ନିଯମୋଽତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଟଵ୍ଯଃ.. ୧୦୬.. -----------------------------------------------------------------------------

[ରାଗଦ୍ଵେଷପରିହୀଣମ୍] କି ଜୋ ରାଗଦ୍ଵେଷସେ ରହିତ ହୋ ଵହ, [ଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧୀନାମ୍] ଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧି [ଭଵ୍ଯାନାଂ] ଭଵ୍ଯଜୀଵୋଂକୋ [ମୋକ୍ଷସ୍ଯ ମାର୍ଗଃ] ମୋକ୍ଷକା ମାର୍ଗ [ଭଵତି] ହୋତା ହୈ.

ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵ ଔର ଜ୍ଞାନସେ ଯୁକ୍ତ ହୀ –ନ କି ଅସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵ ଔର ଅଜ୍ଞାନସେ ଯୁକ୍ତ, ଚାରିତ୍ର ହୀ – ନ କି ଅଚାରିତ୍ର, ରାଗଦ୍ଵେଷ ରହିତ ହୋ ଐସା ହୀ [ଚାରିତ୍ର] – ନ କି ରାଗଦ୍ଵେଷ ସହିତ ହୋଯ ଐସା, ମୋକ୍ଷକା ହୀ – ୧ଭାଵତଃ ନ କି ବନ୍ଧକା, ମାର୍ଗ ହୀ – ନ କି ଅମାର୍ଗ, ଭଵ୍ଯୋଂକୋ ହୀ – ନ କି ଅଭଵ୍ଯୋଂକୋ , ୨ଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧିଯୋଂ କୋ ହୀ – ନ କି ଅଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧିଯୋଂକୋ, ୩କ୍ଷୀଣକଷାଯପନେମେଂ ହୀ ହୋତା ହୈ– ନ କି କଷାଯସହିତପନେମେଂ ହୋତା ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ଆଠ ପ୍ରକାରସେ ନିଯମ ଯହାଁ ଦେଖନା [ଅର୍ଥାତ୍ ଇସ ଗାଥାମେଂ ଉପରୋକ୍ତ ଆଠ ପ୍ରକାରସେ ନିଯମ କହା ହୈ ଐସା ସମଝନା].. ୧୦୬.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଭାଵତଃ = ଭାଵ ଅନୁସାର; ଆଶଯ ଅନୁସାର. [‘ମୋକ୍ଷକା’ କହତେ ହୀ ‘ବନ୍ଧକା ନହୀଂ’ ଐସା ଭାଵ ଅର୍ଥାତ୍ ଆଶଯ ସ୍ପଷ୍ଟ

୨. ଲବ୍ଧବୁଦ୍ଧି = ଜିନ୍ହୋଂନେ ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ କୀ ହୋ ଐସେ. ୩. କ୍ଷୀଣକଷାଯପନେମେଂ ହୀ = କ୍ଷୀଣକଷାଯପନା ହୋତେ ହୀ ; କ୍ଷୀଣକଷାଯପନା ହୋ ତଭୀ. [ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵଜ୍ଞାନଯୁକ୍ତ ଚାରିତ୍ର – ଜୋ

Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version

୧୬୪

ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନଜ୍ଞାନଚାରିତ୍ରାଣାଂ ସୂଚନେଯମ୍.

ଭାଵାଃ ଖଲୁ କାଲକଲିତପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯଵିକଲ୍ପରୂପା ନଵ ପଦାର୍ଥାଃ. ତେଷାଂ ମିଥ୍ଯାଦର୍ଶନୋଦଯା– ଵାଦିତାଶ୍ରଦ୍ଧାନାଭାଵସ୍ଵଭାଵଂ ଭାଵାଂତରଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାନଂ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନଂ, ଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ଯରୂପାତ୍ମ– -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଭାଵାନାଂ] ଭାଵୋଂକା [–ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକା] [ଶ୍ରଦ୍ଧାନଂ] ଶ୍ରଦ୍ଧାନ [ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵଂ] ଵହ ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵ ହୈ; [ତେଷାମ୍ ଅଧିଗମଃ] ଉନକା ଅଵବୋଧ [ଜ୍ଞାନମ୍] ଵହ ଜ୍ଞାନ ହୈ; [ଵିରୂଢମାର୍ଗାଣାମ୍] [ନିଜ ତତ୍ତ୍ଵମେଂ] ଜିନକା ମାର୍ଗ ଵିଶେଷ ରୂଢ ହୁଆ ହୈ ଉନ୍ହେଂ [ଵିଷଯେଷୁ] ଵିଷଯୋଂକେ ପ୍ରତି ଵର୍ତତା ହୁଆ [ସମଭାଵଃ] ସମଭାଵ [ଚାରିତ୍ରମ୍] ଵହ ଚାରିତ୍ର ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ–ଜ୍ଞାନ–ଚାରିତ୍ରକୀ ସୂଚନା ହୈ.

କାଲ ସହିତ ପଂଚାସ୍ତିକାଯକେ ଭେଦରୂପ ନଵ ପଦାର୍ଥ ଵେ ଵାସ୍ତଵମେଂ ‘ଭାଵ’ ହୈଂ. ଉନ ‘ଭାଵୋଂ’ କା ମିଥ୍ଯାଦର୍ଶନକେ ଉଦଯସେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେଵାଲା ଜୋ ଅଶ୍ରଦ୍ଧାନ ଉସକେ ଅଭାଵସ୍ଵଭାଵଵାଲା ଜୋ ୧ଭାଵାନ୍ତର–ଶ୍ରଦ୍ଧାନ [ଅର୍ଥାତ୍ ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକା ଶ୍ରଦ୍ଧାନ], ଵହ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ ହୈ– ଜୋ କି [ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ] ଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ଯରୂପ -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଭାଵାନ୍ତର = ଭାଵଵିଶେଷ; ଖାସ ଭାଵ; ଦୂସରା ଭାଵ; ଭିନ୍ନ ଭାଵ. [ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ଅଶ୍ରଦ୍ଧାନକା ଅଭାଵ ଜିସକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଐସା ଭାଵାନ୍ତର [–ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ଶ୍ରଦ୍ଧାନରୂପ ଭାଵ] ଵହ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ ହୈ.]

Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ତତ୍ତ୍ଵଵିନିଶ୍ଚଯବୀଜମ୍. ତେଷାମେଵ ମିଥ୍ଯାଦର୍ଶନୋଦଯାନ୍ନୌଯାନସଂସ୍କାରାଦି ସ୍ଵରୂପଵିପର୍ଯଯେଣାଧ୍ଯଵସୀଯ–ମାନାନାଂ ତନ୍ନିଵୃତ୍ତୌ ସମଞ୍ଜସାଧ୍ଯଵସାଯଃ ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନଂ, ମନାଗ୍ଜ୍ଞାନଚେତନାପ୍ରଧାନାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵୋପଲଂଭବୀଜମ୍. ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନଜ୍ଞାନସନ୍ନିଧାନାଦମାର୍ଗେଭ୍ଯଃ ସମଗ୍ରେଭ୍ଯଃ ପରିଚ୍ଯୁତ୍ଯ ସ୍ଵତତ୍ତ୍ଵେ ଵିଶେଷେଣ ରୂଢମାର୍ଗାଣାଂ ସତା– ମିନ୍ଦ୍ରିଯାନିନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯଭୂତେଷ୍ଵର୍ଥେଷୁ ରାଗଦ୍ଵେଷପୂର୍ଵକଵିକାରାଭାଵାନ୍ନିର୍ଵିକାରାଵବୋଧସ୍ଵଭାଵଃ ସମଭାଵଶ୍ଚାରିତ୍ରଂ, ତଦାତ୍ଵାଯତିରମଣୀଯମନଣୀଯସୋଽପୁନର୍ଭଵସୌଖ୍ଯସ୍ଯୈକବୀଜମ୍. ଇତ୍ଯେଷ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣୋ ମୋକ୍ଷମାର୍ଗଃ ପୁରସ୍ତା– ନ୍ନିଶ୍ଚଯଵ୍ଯଵହାରାଭ୍ଯାଂ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାସ୍ଯତେ. ଇହ ତୁ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନଜ୍ଞାନଯୋର୍ଵିଷଯଭୂତାନାଂ ନଵପଦାର୍ଥାନାମୁ– ପୋଦ୍ଧାତହେତୁତ୍ଵେନ ସୂଚିତ ଇତି.. ୧୦୭.. ----------------------------------------------------------------------------- ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ଵକେ ୧ଵିନିଶ୍ଚଯକା ବୀଜ ହୈ. ୨ନୌକାଗମନକେ ସଂସ୍କାରକୀ ଭାଁତି ମିଥ୍ଯାଦର୍ଶନକେ ଉଦଯକେ କାରଣ ଜୋ ସ୍ଵରୂପଵିପର୍ଯଯପୂର୍ଵକ ଅଧ୍ଯଵସିତ ହୋତେ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵିପରୀତ ସ୍ଵରୂପସେ ସମଝମେଂ ଆତେ ହୈଂ – ଭାସିତ ହୋତେ ହୈଂ] ଐସେ ଉନ ‘ଭାଵୋଂ’ କା ହୀ [–ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକା ହୀ], ମିଥ୍ଯାଦର୍ଶନକେ ଉଦଯକୀ ନିଵୃତ୍ତି ହୋନେ ପର, ଜୋ ସମ୍ଯକ୍ ଅଧ୍ଯଵସାଯ [ସତ୍ଯ ସମଝ, ଯଥାର୍ଥ ଅଵଭାସ, ସଚ୍ଚା ଅଵବୋଧ] ହୋନା, ଵହ ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନ ହୈ – ଜୋ କି [ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନ] କୁଛ ଅଂଶମେଂ ଜ୍ଞାନଚେତନାପ୍ରଧାନ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ଵକୀ ଉପଲବ୍ଧିକା [ଅନୁଭୂତିକା] ବୀଜ ହୈ. ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ ଔର ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନକେ ସଦ୍ଭାଵକେ କାରଣ ସମସ୍ତ ଅମାର୍ଗୋଂସେ ଛୂଟକର ଜୋ ସ୍ଵତତ୍ତ୍ଵମେଂ ଵିଶେଷରୂପସେ ୩ରୂଢ଼ ମାର୍ଗଵାଲେ ହୁଏ ହୈଂ ଉନ୍ହେଂ ଇନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ମନକେ ଵିଷଯଭୂତ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ପ୍ରତି ରାଗଦ୍ଵେଷପୂର୍ଵକ ଵିକାରକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ ଜୋ ନିର୍ଵିକାରଜ୍ଞାନସ୍ଵଭାଵଵାଲା ସମଭାଵ ହୋତା ହୈ, ଵହ ଚାରିତ୍ର ହୈ – ଜୋ କି [ଚାରିତ୍ର] ଉସ କାଲମେଂ ଔର ଆଗାମୀ କାଲମେଂ ରମଣୀଯ ହୈ ଔର ଅପୁନର୍ଭଵକେ [ମୋକ୍ଷକେ] ମହା ସୌଖ୍ଯକା ଏକ ବୀଜ ହୈ.

–ଐସେ ଇସ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣ [ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ–ଜ୍ଞାନ–ଚାରିତ୍ରାତ୍ମକ] ମୋକ୍ଷମାର୍ଗକା ଆଗେ ନିଶ୍ଚଯ ଔର ଵ୍ଯଵହାରସେ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ କିଯା ଜାଏଗା. ଯହାଁ ତୋ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ ଔର ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନକେ ଵିଷଯଭୂତ ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ୪ଉପୋଦ୍ଘାତକେ ହେତୁ ରୂପସେ ଉସକୀ ସୂଚନା ଦୀ ଗଈ ହୈ.. ୧୦୭.. -------------------------------------------------------------------------- ଯହାଁ ‘ସଂସ୍କାରାଦି’କେ ବଦଲେ ଜହାଁ ତକ ସମ୍ଭଵ ହୈ ‘ସଂସ୍କାରାଦିଵ’ ହୋନା ଚାହିଯେ ଐସା ଲଗତା ହୈ. ୧. ଵିନିଶ୍ଚଯ = ନିଶ୍ଚଯ; ଦ୍ରଢ଼ ନିଶ୍ଚଯ. ୨. ଜିସ ପ୍ରକାର ନାଵମେଂ ବୈଠେ ହୁଏ କିସୀ ମନୁଷ୍ଯକୋ ନାଵକୀ ଗତିକେ ସଂସ୍କାରଵଶ, ପଦାର୍ଥ ଵିପରୀତ ସ୍ଵରୂପସେ ସମଝମେଂ ଆତେ

୩. ରୂଢ଼ = ପକ୍କା; ପରିଚଯସେ ଦ୍ରଢ଼ ହୁଆ. [ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ ଔର ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନକେ କାରଣ ଜିନକା ସ୍ଵତତ୍ତ୍ଵଗତ ମାର୍ଗ ଵିଶେଷ

୪. ଉପୋଦ୍ଘାତ = ପ୍ରସ୍ତାଵନା [ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ–ଜ୍ଞାନ–ଚାରିତ୍ର ମୋକ୍ଷମାର୍ଗ ହୈ. ମୋକ୍ଷମାର୍ଗକେ ପ୍ରଥମ ଦୋ ଅଂଗ ଜୋ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ ଔର ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନ ଉନକେ ଵିଷଯ ନଵ ପଦାର୍ଥ ହୈଂ; ଇସଲିଯେ ଅବ ଅଗଲୀ ଗାଥାଓଂମେଂ ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକା ଵ୍ଯଖ୍ଯାନ କିଯା ଜାତା ହୈ. ମୋକ୍ଷମାର୍ଗକା ଵିସ୍ତୃତ ଵ୍ଯଖ୍ଯାନ ଆଗେ ଜାଯେଗା. ଯହାଁ ତୋ ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ଵ୍ଯଖ୍ଯାନକୀ ପ୍ରସ୍ତାଵନା କେ ହେତୁରୂପସେ ଉସକୀ ମାତ୍ର ସୂଚନା ଦୀ ଗଈ ହୈ.]

Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version

୧୬୬

ପଦାର୍ଥାନାଂ ନାମସ୍ଵରୂପାଭିଧାନମେତତ୍.

ଜୀଵଃ, ଅଜୀଵଃ, ପୁଣ୍ଯଂ, ପାପଂ, ଆସ୍ରଵଃ, ସଂଵରଃ, ନିର୍ଜରା, ବଂଧଃ, ମୋକ୍ଷ ଇତି ନଵପଦାର୍ଥାନାଂ ନାମାନି. ତତ୍ର ଚୈତନ୍ଯଲକ୍ଷଣୋ ଜୀଵାସ୍ତିକ ଏଵେହ ଜୀଵଃ. ଚୈତନ୍ଯାଭାଵଲକ୍ଷଣୋଽଜୀଵଃ. ସ ପଞ୍ଚଧା ପୂର୍ଵୋକ୍ତ ଏଵ– ପୁଦ୍ଗଲାସ୍ତିକଃ, ଧର୍ମାସ୍ତିକଃ, ଅଧର୍ମାସ୍ତିକଃ, ଆକାଶାସ୍ତିକଃ, କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଞ୍ଚେତି. ଇମୌ ହି ଜୀଵାଜୀଵୌ ପୃଥଗ୍ଭୂତାସ୍ତିତ୍ଵନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵେନ -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵାଜୀଵୌ ଭାଵୌ] ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵ–ଦୋ ଭାଵ [ଅର୍ଥାତ୍ ମୂଲ ପଦାର୍ଥ] ତଥା [ତଯୋଃ] ଉନ ଦୋ କେ [ପୁଣ୍ଯଂ] ପୁଣ୍ଯ, [ପାପଂ ଚ] ପାପ, [ଆସ୍ରଵଃ] ଆସ୍ରଵ, [ସଂଵରନିର୍ଜରବଂଧଃ] ସଂଵର, ନିର୍ଜରା, ବନ୍ଧ [ଚ] ଔର [ମୋକ୍ଷଃ] ମୋକ୍ଷ–[ତେ ଅର୍ଥାଃ ] ଵହ [ନଵ] ପଦାର୍ଥ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ପଦାର୍ଥୋଂକେ ନାମ ଔର ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.

ଜୀଵ, ଅଜୀଵ, ପୁଣ୍ଯ, ପାପ, ଆସ୍ରଵ, ସଂଵର, ନିର୍ଜରା, ବଂଧ, ମୋକ୍ଷ–ଇସ ପ୍ରକାର ନଵ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ନାମ ହୈଂ.

ଉନମେଂ, ଚୈତନ୍ଯ ଜିସକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଐସା ଜୀଵାସ୍ତିକ ହୀ [–ଜୀଵାସ୍ତିକାଯ ହୀ] ଯହାଁ ଜୀଵ ହୈ. ଚୈତନ୍ଯକା ଅଭାଵ ଜିସକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଵହ ଅଜୀଵ ହୈ; ଵହ [ଅଜୀଵ] ପାଁଚ ପ୍ରକାରସେ ପହଲେ କହା ହୀ ହୈ– ପୁଦ୍ଗଲାସ୍ତିକ, ଧର୍ମାସ୍ତିକ, ଅଧର୍ମାସ୍ତିକ, ଆକାଶାସ୍ତିକ ଔର କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ. ଯହ ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵ [ଦୋନୋଂ] ପୃଥକ୍ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଦ୍ଵାରା ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋନେସେ ଭିନ୍ନ ଜିନକେ ସ୍ଵଭାଵ ହୈଂ ଐସେ [ଦୋ] ମୂଲ ପଦାର୍ଥ ହୈଂ . --------------------------------------------------------------------------

Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଭିନ୍ନସ୍ଵଭାଵଭୂତୌ ମୂଲପଦାର୍ଥୌ. ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲସଂଯୋଗପରିଣାମନିର୍ଵୃତ୍ତାଃ ସପ୍ତାନ୍ଯେ ପଦାର୍ଥାଃ. ଶୁଭପରିଣାମୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ତନ୍ନିମିତ୍ତଃ କର୍ମପରିଣାମଃ ପୁଦ୍ଗଲାନାଞ୍ଚ ପୁଣ୍ଯମ୍. ଅଶୁଭପରିଣାମୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ତନ୍ନିମିତ୍ତଃ କର୍ମ– ପରିଣାମଃ ପୁଦ୍ଗଲାନାଞ୍ଚ ପାପମ୍. ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣାମୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ତନ୍ନିମିତ୍ତଃ କର୍ମପରିଣାମୋ ଯୋଗଦ୍ଵାରେଣ ପ୍ରଵିଶତାଂ ପୁଦ୍ଗଲାନାଞ୍ଚାସ୍ରଵଃ. ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣାମନିରୋଧୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ତନ୍ନିମିତ୍ତଃ କର୍ମପରିଣାମନିରୋଧୋ ଯୋଗଦ୍ଵାରେଣ ପ୍ରଵିଶତାଂ ପୁଦ୍ଗଲାନାଞ୍ଚ ସଂଵରଃ. କର୍ମଵୀର୍ଯଶାତନସମର୍ଥୋ ବହିରଙ୍ଗାଂତରଙ୍ଗତପୋଭିର୍ବୃଂହିତ–ଶୁଦ୍ଧୋପଯୋଗୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ତଦନୁଭାଵନୀରସୀଭୂତାନାମେକଦେଶସଂକ୍ଷଯଃ ସମୁପାତ୍ତକର୍ମପୁଦ୍ଗଲାନାଞ୍ଚ ନିର୍ଜରା. ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷସ୍ନିଗ୍ଧପରିଣାମୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ତନ୍ନିମିତ୍ତେନ କର୍ମତ୍ଵପରିଣତାନାଂ ଜୀଵେନ ସହାନ୍ଯୋନ୍ଯସଂମୂର୍ଚ୍ଛନଂ ପୁଦ୍ଗଲାନାଞ୍ଚ ବଂଧଃ. ଅତ୍ଯଂତଶୁଦ୍ଧାତ୍ମୋପଲମ୍ଭୋ ଜୀଵସ୍ଯ, ଜୀଵେନ ସହାତ୍ଯଂତ– ଵିଶ୍ଲେଷଃ କର୍ମପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ଚ ମୋକ୍ଷ ଇତି.. ୧୦୮.. -----------------------------------------------------------------------------

ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲକେ ସଂଯୋଗପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ସାତ ଅନ୍ଯ ପଦାର୍ଥ ହୈଂ. [ଉନକା ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସ୍ଵରୂପ ନିମ୍ନାନୁସାର ହୈଃ–] ଜୀଵକେ ଶୁଭ ପରିଣାମ [ଵହ ପୁଣ୍ଯ ହୈଂ] ତଥା ଵେ [ଶୁଭ ପରିଣାମ] ଜିସକା ନିମିତ୍ତ ହୈଂ ଐସେ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ କର୍ମପରିଣାମ [–ଶୁଭକର୍ମରୂପ ପରିଣାମ] ଵହ ପୁଣ୍ଯ ହୈଂ. ଜୀଵକେ ଅଶୁଭ ପରିଣାମ [ଵହ ପାପ ହୈଂ] ତଥା ଵେ [ଅଶୁଭ ପରିଣାମ] ଜିସକା ନିମିତ୍ତ ହୈଂ ଐସେ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ କର୍ମପରିଣାମ [–ଅଶୁଭକର୍ମରୂପ ପରିଣାମ] ଵହ ପାପ ହୈଂ. ଜୀଵକେ ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷରୂପ ପରିଣାମ [ଵହ ଆସ୍ରଵ ହୈଂ] ତଥା ଵେ [ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷରୂପ ପରିଣାମ] ଜିସକା ନିମିତ୍ତ ହୈଂ ଐସେ ଜୋ ଯୋଗଦ୍ଵାରା ପ୍ରଵିଷ୍ଟ ହୋନେଵାଲେ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ କର୍ମପରିଣାମ ଵହ ଆସ୍ରଵ ହୈଂ. ଜୀଵକେ ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷରୂପ ପରିଣାମକା ନିରୋଧ [ଵହ ସଂଵର ହୈଂ] ତଥା ଵହ [ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷରୂପ ପରିଣାମକା ନିରୋଧ] ଜିସକା ନିମିତ୍ତ ହୈଂ ଐସା ଜୋ ଯୋଗଦ୍ଵାରା ପ୍ରଵିଷ୍ଟ ହୋନେଵାଲେ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ କର୍ମପରିଣାମକା ନିରୋଧ ଵହ ସଂଵର ହୈ. କର୍ମକେ ଵୀର୍ଯକା [–କର୍ମକୀ ଶକ୍ତିକା] ୧ଶାତନ କରନେମେଂ ସମର୍ଥ ଐସା ଜୋ ବହିରଂଗ ଔର ଅନ୍ତରଂଗ [ବାରହ ପ୍ରକାରକେ] ତପୋଂ ଦ୍ଵାରା ଵୃଦ୍ଧିକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ଜୀଵକା ଶୁଦ୍ଧୋପଯୋଗ [ଵହ ନିର୍ଜରା ହୈ] ତଥା ଉସକେ ପ୍ରଭାଵସେ [–ଵୃଦ୍ଧିକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ଶୁଦ୍ଧୋପଯୋଗକେ ନିମିତ୍ତସେ] ନୀରସ ହୁଏ ଐସେ ଉପାର୍ଜିତ କର୍ମପୁଦ୍ଗଲୋଂକା ଏକଦେଶ ୨ସଂକ୍ଷଯ ଵହ ନିର୍ଜରା ହୈେ. ଜୀଵକେ, ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷ ଦ୍ଵାରା ସ୍ନିଗ୍ଧ ପରିଣାମ [ଵହ ବନ୍ଧ ହୈ] ତଥା ଉସକେ [–ସ୍ନିଗ୍ଧ ପରିଣାମକେ] ନିମିତ୍ତସେ କର୍ମରୂପ ପରିଣତ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକା ଜୀଵକେ ସାଥ ଅନ୍ଯୋନ୍ଯ ଅଵଗାହନ [–ଵିଶିଷ୍ଟ ଶକ୍ତି ସହିତ ଏକକ୍ଷେତ୍ରାଵଗାହସମ୍ବନ୍ଧ] ଵହ ବନ୍ଧ ହୈ. ଜୀଵକୀ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଶୁଦ୍ଧ ଆତ୍ମୋପଲବ୍ଧି [ଵହ ମୋକ୍ଷ ହୈ] ତଥା କର୍ମପୁଦ୍ଗଲୋଂକା ଜୀଵସେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଵିଶ୍ଲେଷ [ଵିଯୋଗ] ଵହ ମୋକ୍ଷ ହୈ.. ୧୦୮.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଶାତନ କରନା = ପତଲା କରନା; ହୀନ କରନା; କ୍ଷୀଣ କରନା; ନଷ୍ଟ କରନା. ୨. ସଂକ୍ଷଯ = ସମ୍ଯକ୍ ପ୍ରକାରସେ କ୍ଷଯ.

Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version

୧୬୮

ଅଥ ଜୀଵପଦାର୍ଥାନାଂ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ ପ୍ରପଞ୍ଚଯତି.

ଜୀଵସ୍ଯରୂପୋଦ୍ଦେଶୋଽଯମ୍.

ଜୀଵାଃ ହି ଦ୍ଵିଵିଧାଃ, ସଂସାରସ୍ଥା ଅଶୁଦ୍ଧା ନିର୍ଵୃତ୍ତାଃ ଶୁଦ୍ଧାଶ୍ଚ. ତେ ଖଲୂଭଯେଽପି ଚେତନା–ସ୍ଵଭାଵାଃ, ଚେତନାପରିଣାମଲକ୍ଷଣେନୋପଯୋଗେନ ଲକ୍ଷଣୀଯାଃ. ତତ୍ର ସଂସାରସ୍ଥା ଦେହପ୍ରଵୀଚାରାଃ, ନିର୍ଵୃତ୍ତା ଅଦେହପ୍ରଵୀଚାରା ଇତି.. ୧୦୯.. -----------------------------------------------------------------------------

ଅବ ଜୀଵପଦାର୍ଥକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ଵିସ୍ତାରପୂର୍ଵକ କିଯା ଜାତା ହୈ.

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵାଃ ଦ୍ଵିଵିଧାଃ] ଜୀଵ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ; [ସଂସାରସ୍ଥାଃ ନିର୍ଵୃତ୍ତାଃ] ସଂସାରୀ ଔର ସିଦ୍ଧ. [ଚେତନାତ୍ମକାଃ] ଵେ ଚେତନାତ୍ମକ [–ଚେତନାସ୍ଵଭାଵଵାଲେ] [ଅପି ଚ] ତଥା [ଉପଯୋଗଲକ୍ଷଣାଃ] ଉପଯୋଗଲକ୍ଷଣଵାଲେ ହୈଂ. [ଦେହାଦେହପ୍ରଵୀଚାରାଃ] ସଂସାରୀ ଜୀଵ ଦେହମେଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହସହିତ ହୈଂ ଔର ସିଦ୍ଧ ଜୀଵ ଦେହମେଂ ନହୀଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହରହିତ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଜୀଵକେ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.

ଜୀଵ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂଃ – [୧] ସଂସାରୀ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଶୁଦ୍ଧ, ଔର [୨] ସିଦ୍ଧ ଅର୍ଥାତ୍ ଶୁଦ୍ଧ. ଵେ ଦୋନୋଂ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଚେତନାସ୍ଵଭାଵଵାଲେ ହୈଂ ଔର ଚେତନାପରିଣାମସ୍ଵରୂପ ଉପଯୋଗ ଦ୍ଵାରା ଲକ୍ଷିତ ହୋନେଯୋଗ୍ଯ [– ପହିଚାନେଜାନେଯୋଗ୍ଯ] ହୈଂ. ଉନମେଂ, ସଂସାରୀ ଜୀଵ ଦେହମେଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହସହିତ ହୈଂ ଔର ସିଦ୍ଧ ଜୀଵ ଦେହମେଂ ନହୀଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହରହିତ ହୈଂ.. ୧୦୯.. -------------------------------------------------------------------------- ଚେତନାକା ପରିଣାମ ସୋ ଉପଯୋଗ. ଵହ ଉପଯୋଗ ଜୀଵରୂପୀ ଲକ୍ଷ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ.

Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ପୃଥିଵୀକାଯିକାଦିପଞ୍ଚଭେଦୋଦ୍ଦେଶୋଽଯମ୍.

ପୃଥିଵୀକାଯାଃ, ଅପ୍କାଯାଃ, ତେଜଃକାଯାଃ, ଵାଯୁକାଯାଃ, ଵନସ୍ପତିକାଯାଃ ଇତ୍ଯେତେ ପୁଦ୍ଗଲ–ପରିଣାମା ବଂଧଵଶାଜ୍ଜୀଵାନୁସଂଶ୍ରିତାଃ, ଅଵାଂତରଜାତିଭେଦାଦ୍ବହୁକା ଅପି ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣକ୍ଷଯୋପଶମ–ଭାଜାଂ ଜୀଵାନାଂ ବହିରଙ୍ଗସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯନିର୍ଵୃତ୍ତିଭୂତାଃ କର୍ମଫଲଚେତନାପ୍ରଧାନ– -----------------------------------------------------------------------------

[ଚ] ଔର [ଵନସ୍ପତିଃ] ଵନସ୍ପତିକାଯ–[କାଯାଃ] ଯହ କାଯେଂ [ଜୀଵସଂଶ୍ରିତାଃ] ଜୀଵସହିତ ହୈଂ. [ବହୁକାଃ ଅପି ତେ] [ଅଵାନ୍ତର ଜାତିଯୋଂକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ] ଉନକୀ ଭାରୀ ସଂଖ୍ଯା ହୋନେ ପର ଭୀ ଵେ ସଭୀ [ତେଷାମ୍] ଉନମେଂ ରହନେଵାଲେ ଜୀଵୋଂକୋ [ଖଲୁ] ଵାସ୍ତଵମେଂ [ମୋହବହୁଲଂ] ଅତ୍ଯନ୍ତ ମୋହସେ ସଂଯୁକ୍ତ [ସ୍ପର୍ଶଂ ଦଦତି] ସ୍ପର୍ଶ ଦେତୀ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ପର୍ଶଜ୍ଞାନମେଂ ନିମିତ୍ତ ହୋତୀ ହୈଂ].

ବନ୍ଧଵଶାତ୍ [ବନ୍ଧକେ କାରଣ] ଜୀଵସହିତ ହୈଂ. ୨ଅଵାନ୍ତର ଜାତିରୂପ ଭେଦ କରନେ ପର ଵେ ଅନେକ ହୋନେ ପର ଭୀ ଵେ ସଭୀ [ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମ], ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣକେ କ୍ଷଯୋପଶମଵାଲେ ଜୀଵୋଂକୋ ବହିରଂଗ ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯକୀ -------------------------------------------------------------------------- ୧. କାଯ = ଶରୀର. [ପୃଥ୍ଵୀକାଯ ଆଦି କାଯେଂ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମ ହୈଂ; ଉନକା ଜୀଵକେ ସାଥ ବନ୍ଧ ହୋନେକେେ କାରଣ ଵେ

୨. ଅଵାନ୍ତର ଜାତି = ଅନ୍ତର୍ଗତ–ଜାତି. [ପୃଥ୍ଵୀକାଯ, ଅପ୍କାଯ, ତେଜଃକାଯ ଔର ଵାଯୁକାଯ–ଇନ ଚାରମେଂସେ ପ୍ରତ୍ଯେକକେ

Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version

୧୭୦

ତ୍ଵାନ୍ମୋହବହୁଲମେଵ ସ୍ପର୍ଶୋପଲଂଭଂ ସଂପାଦଯନ୍ତୀତି.. ୧୧୦..

-----------------------------------------------------------------------------

ରଚନାଭୂତ ଵର୍ତତେ ହୁଏ, କର୍ମଫଲଚେତନାପ୍ରଧାନପନେକେ କାରଣେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ମୋହ ସହିତ ହୀ ସ୍ପର୍ଶୋପଲବ୍ଧି ସଂପ୍ରାପ୍ତ କରାତେ ହୈଂ.. ୧୧୦..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ତେଷୁ] ଉନମେଂ, [ତ୍ରଯଃ] ତୀନ [ପୃଥ୍ଵୀକାଯିକ, ଅପ୍କାଯିକ ଔର ଵନସ୍ପତିକାଯିକ] ଜୀଵ [ସ୍ଥାଵରତନୁଯୋଗାଃ] ସ୍ଥାଵର ଶରୀରକେ ସଂଯୋଗଵାଲେ ହୈଂ [ଚ] ତଥା [ଅନିଲାନଲକାଯିକାଃ] ଵାଯୁକାଯିକ ଔର ଅଗ୍ନିକାଯିକ ଜୀଵ [ତ୍ରସାଃ] ତ୍ରସ ହୈଂ; [ମନଃପରିଣାମଵିରହିତାଃ] ଵେ ସବ ମନପରିଣାମରହିତ [ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯାଃ ଜୀଵାଃ] ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ [ଜ୍ଞେଯାଃ] ଜାନନା.. ୧୧୧..

-------------------------------------------------------------------------- ୧. ସ୍ପର୍ଶୋପଲବ୍ଧି = ସ୍ପର୍ଶକୀ ଉପଲବ୍ଧି; ସ୍ପର୍ଶକା ଜ୍ଞାନ; ସ୍ପର୍ଶକା ଅନୁଭଵ. [ପୃଥ୍ଵୀକାଯିକ ଆଦି ଜୀଵୋଂକୋ

୨. ଵାଯୁକାଯିକ ଔର ଅଗ୍ନିକାଯିକ ଜୀଵୋଂକୋ ଚଲନକ୍ରିଯା ଦେଖକର ଵ୍ଯଵହାରସେ ତ୍ରସ କହା ଜାତା ହୈ; ନିଶ୍ଚଯସେ ତୋ ଵେ ଭୀ

Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ନୋଇନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ଚ ସତ୍ଯେକେନ୍ଦ୍ରିଯାଅମନସୋ ଭଵଂତୀତି.. ୧୧୨..

-----------------------------------------------------------------------------

[ଜୀଵନିକାଯାଃ] ଜୀଵନିକାଯୋଂକୋ [ମନଃପରିଣାମଵିରହିତାଃ] ମନପରିଣାମରହିତ [ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯାଃ ଜୀଵାଃ] ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ [ଭଣିତାଃ] [ସର୍ଵଜ୍ଞନେ] କହା ହୈ.

ପୃଥ୍ଵୀକାଯିକ ଆଦି ଜୀଵ, ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯକେ [–ଭାଵସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯକେ] ଆଵରଣକେ କ୍ଷଯୋପଶମକେ କାରଣ ତଥା ଶେଷ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ [–ଚାର ଭାଵେନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ] ଆଵରଣକା ଉଦଯ ତଥା ମନକେ [–ଭାଵମନକେ] ଆଵରଣକା ଉଦଯ ହୋନେସେ, ମନରହିତ ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ ହୈ.. ୧୧୨..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଅଂଡେଷୁ ପ୍ରଵର୍ଧମାନାଃ] ଅଂଡେମେଂ ଵୃଦ୍ଧି ପାନେଵାଲେ ପ୍ରାଣୀ, [ଗର୍ଭସ୍ଥାଃ] ଗର୍ଭମେଂ ରହେ ହୁଏ ପ୍ରାଣୀ [ଚ] ଔର [ମୂର୍ଚ୍ଛା ଗତାଃ ମାନୁଷାଃ] ମୂର୍ଛା ପ୍ରାପ୍ତ ମନୁଷ୍ଯ, [ଯାଦ୍ରଶାଃ] ଜୈସେ [ବୁଦ୍ଧିପୂର୍ଵକ ଵ୍ଯାପାର ରହିତ] ହୈଂ, [ତାଦ୍ରଶାଃ] ଵୈସେ [ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯାଃ ଜୀଵାଃ] ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ [ଜ୍ଞେଯାଃ] ଜାନନା.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକୋ ଚୈତନ୍ଯକା ଅସ୍ତିତ୍ଵ ହୋନେ ସମ୍ବନ୍ଧୀ ଦ୍ରଷ୍ଟାନ୍ତକା କଥନ ହୈ. --------------------------------------------------------------------------