Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
152
ih hi jīvaiḥ sparshanarasanadhrāṇachakṣhurbhirindriyaistadviṣhayabhūtāḥ sparsharasagandhavarṇasvabhāvā arthā gr̥uhyante.ḥ. shrotrendriyeṇ tu ta ev tadviṣhayahetubhūtashabdākārapariṇatā gr̥uhyante. te kadāchitsthūl– skandhatvamāpannāḥ kadāchitsūkṣhmatvamāpannāḥ kadāchitparamāṇutvamāpannāḥ indriyagrahaṇayogyatāsadbhāvād gr̥uhyamāṇā agr̥uhyamāṇā vā mūrtā ityuchyante. sheṣhamitarat samastamapyarthajātan sparsharas– gandhavarṇābhāvasvabhāvamindriyagrahaṇayogyatāyā abhāvādamūrtamityuchyate. chittagrahaṇayogyatāsadbhāv– bhāgbhavati tadubhayamapi, chitan, hyaniyataviṣhayamaprāpyakāri matishrutagnānasādhanībhūtan mūrtamamūrtan cha samādadātīti.. 99..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, mūrta aur amūrtake lakṣhaṇakā kathan hai.
is lokamen jīvon dvārā sparshanendriy, rasanendriy, dhrāṇendriy aur chakṣhurindriy dvārā unake [–un indriyoṅke] viṣhayabhūt, sparsha–ras–gandh–varṇasvabhāvavāle padārtha [–sparsha, ras, gandh aur varṇa jinakā svabhāv hai aise padārtha] grahaṇ hote hain [–gnāt hote hain]; aur shrotrendriy dvārā vahī padārtha usake [shrotraindriyake] 1viṣhayahetubhūt shabdākār pariṇamit hote hue grahaṇ hote haĩn. ve [ve padārtha], kadāchit sthūlaskandhapaneko prāpta hote hue, kadāchit sūkṣhmatvako [sūkṣhmaskandhapaneko] prāpta hote hue aur kadāchit paramāṇupaneko prāpta hote hue indriyon dvārā grahaṇ hote hon yā na hote hon, indriyon dvārā grahaṇ honekī yogyatākā [sadaiv] sadbhāv honese ‘mūrta’ kahalāte haĩn.
sparsha–ras–gandh–varṇakā abhāv jisakā svabhāv hai aisā sheṣh anya samasta padārthasamūh iīnadrayon dvārā grahaṇ honekī yogyatāke abhāvake kāraṇ ‘amūrta’ kahalātā hai.
ve donon [–pūrvokta donon prakārake padārtha] chitta dvārā grahaṇ honekī yogyatāke sadbhāvavāle hain; chitta– jo ki 2 aniyat viṣhayavālā, 3ajjāpyakārī aur matishrutagnānake sādhanabhūt [–matignān tathā shrutagnānamen nimittabhūt] hai vah–mūrta tathā amūrtako grahaṇ karatā hai [–jānatā hai].. 99..
is prakār chūlikā samāpta huī. -------------------------------------------------------------------------- 4. un sparsha–ras–gandh–varṇasavabhāvavāle padārthohako [arthāt pudgaloṅko] shrotraindriyake viṣhay honemen hetubhūt
haĩn.
5. aniyat=anishchita. [jis prakār pān̐ch indriyomense pratayek indriyakā viṣhay niyat hai us prakār manakā
6. ajjāpyakārī=gney viṣhayoṅkā sparsha kiye binā kārya karanevālā yajānanevālā. [man aur chakṣhu ajjāpyakārī
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
ath kāladravyavyākhyānam.
doṇhan es sahāvo kālo khaṇabhaṅguro ṇiyado.. 100..
dvayoreṣh svabhāvaḥ kālaḥ kṣhaṇabhaṅguro niyataḥ.. 100..
vyavahārakālasya nishchayakālasya cha svarūpākhyānametat.
ttra kramānupātī samayākhyaḥ paryāyo vyavahārakālaḥ, tadādhārabhūtan dravyan nishchayakālaḥ. ttra vyavahārakālo nishchayakālaparyāyarūpopi jīvapudgalānān pariṇāmenāvachchhidyamānatvāttatpariṇāmabhav ityupagīyate, jīvapudgalānān pariṇāmastu bahiraṅganimittabhūtadravyakālasadbhāve sati sambhūtatvādrravya– ----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [kālaḥ pariṇāmabhavaḥ] kāl pariṇāmase utpanna hotā hai [arthāt vyavahārakāl kā māp jīv–pudgaloṅke pariṇām dvārā hotā hai]; [pariṇāmaḥ dravyakālasambhūtaḥ] pariṇām dravyakālase utpanna hotā hai.– [dvayoḥ eṣhaḥ svabhāvaḥ] yah, donoṅkā svabhāv hai. [kālaḥ kṣhaṇabhuṅguraḥ niyataḥ] kāl kṣhaṇabhaṅgur tathā nitya hai.
ṭīkāḥ– yah, vyavahārakāl tathā nishchayakālake svarūpakā kathan hai.
vahān̐, ‘samay’ nāmakī jo kramik paryāy so vyavahārakāl hai; usake ādhārabhūt dravya vah nishchayakāl hai.
vahān̐, vyavahārakāl nishchayakālakī paryāyarūp hone par bhī jīv–pudgaloṅke pariṇāmase māpā jātā hai – gnāt hotā hai isaliye ‘jīv–pudgaloṅke pariṇāmase utpanna honevālā’ kahalātā hai; aur jīv–pudgaloṅke pariṇām bahiraṅg–nimittabhūt dravyakālake sadbhāvamen utpanna honeke kāraṇ ‘dravyakālase utpanna honevāle’ kahalāte haĩn. vahān̐ tātparya yah hai ki – vyavahārakāl jīv–pudgaloṅke pariṇām dvārā --------------------------------------------------------------------------
–ā chhe svabhāvo ubhayanā; kṣhaṇabhaṅgī ne dhruv kāḷ chhe. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
154
kālasambhūt ityabhidhīyate. tatredan tātparyan–vyavahārakālo jīvapudgalapariṇāmen nishchīyate, nishchay– kālastu tatpariṇāmānyathānupapattyeti. tatra kṣhaṇabhaṅgī vyavahārakālaḥ sūkṣhmaparyāyasya tāvanmātratvāt, nityo nishchayakālaḥ khaguṇaparyāyādhāradravyatven sarvadaivāvinashvaratvāditi.. 100..
uppaṇṇappaddhansī avaro dīhantaraṭṭhāī.. 101..
utpannapradhvansyaparo dīrdhāntarasthāyī.. 101..
----------------------------------------------------------------------------- nishchit hotā hai; aur nishchayakāl jīv–pudgaloṅke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā [arthāt jīv–pudgaloṅke pariṇām anya prakārase nahīn ban sakate isaliye] nishchit hotā hai.
vahān̐, vyavahārakāl kṣhaṇabhaṅgī hai, kyoṅki sūkṣhma paryāy mātra utanī hī [–kṣhaṇamātra jitanī hī, samayamātra jitanī hī] hai; nishchayakāl nitya hai, kyoṅki vah apane guṇ–paryāyoṅke ādhārabhūt dravyarūpase sadaiv avināshī hai.. 100..
anvayārthaḥ– [kālaḥ iti cha vyapadeshaḥ] ‘kāl’ aisā vyapadesh [sadgāvaprarūpakaḥ] sadbhāvakā prarūpak hai isaliye [nityaḥ bhavati] kāl [nishchayakāl] nitya hai. [utpannadhvansī aparaḥ] utpannadhvansī aisā jo dūsarā kāl [arthāt utpanna hote hī naṣhṭa honevālā jo vyavahārakāl] vah [dīrdhāntarasthāyī] [kṣhaṇik hone par bhī pravāhaapekṣhāse] dīrdha sthitikā bhī [kahā jātā] hai. -------------------------------------------------------------------------- kṣhaṇabhaṅgī=prati kṣhaṇ naṣhṭa honevālā; pratisamay jisakā dhvans hotā hai aisā; kṣhaṇabhaṅgur; kṣhaṇika.
utpannadhvansī anya je te dīrdhasthāyī paṇ ṭhare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
nityakṣhaṇikatven kālavibhāgakhyāpanametat.
yo hi dravyavisheṣhaḥ ‘ayan kālaḥ, ayan kālaḥ’ iti sadā vyapadishyate sa khalu svasya sadbhāvamāvedayan bhavati nityaḥ. yastu punarutpannamātra ev pradhvansyate sa khalu tasyaiv dravyavisheṣhasya samayākhyaḥ paryāy iti. sa tūtsaṅgitakṣhaṇabhaṅgo‘pyupadarshit–svasantāno nayabalādrīrdhātarasthāyyupagīyamāno na duṣhyati; tato na khalvāvalikāpalyopam–sāgaropamādivyavahāro vipratiṣhidhyate. tadatra nishchayakālo nityaḥ dravyarūpatvāt, vyavahārakālaḥ kṣhaṇikaḥ paryāyarūpatvāditi.. 101..
labbhanti davvasaṇṇan kālassa du ṇatthi kāyattan.. 102..
labhante dravyasañgnān kālasya tu nāsti kāyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
‘yah kāl hai, yah kāl hai’ aisā karake jis dravyavisheṣhakā sadaiv vyapadesh [nirdesh, kathan] kiyā jātā hai, vah [dravyavisheṣh arthāt nishchayakālarūp khās dravya] sachamuch apane sadbhāvako pragaṭ karatā huā nitya hai; aur jo utpanna hote hī naṣhṭa hotā hai, vah [vyavahārakāl] sachamuch usī dravyavisheṣhakī ‘samay’ nāmak paryāy hai. vah kṣhaṇabhaṅgur hone par bhī apanī santatiko [pravāhako] darshātā hai isaliye use nayake balase ‘dīrgha kāl tak ṭikanevālā’ kahanemen doṣh nahīn hai; isaliye āvalikā, palyopam, sāgaropam ityādi vyavahārakā niṣhedh nahīn kiyā jātā.
is prakār yahān̐ aisā kahā hai ki–nishchayakāl dravyarūp honese nitya hai, vyavahārakāl paryāyarūp honese kṣhaṇik hai.. 101..
--------------------------------------------------------------------------
chhe ‘dravya’ sañgnā sarvane, kāyatva chhe nahi kāḷane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
156
kālasya dravyāstikāyatvavidhipratiṣhedhavidhānametat.
yathā khalu jīvapudgaladharmādharmākāshāni sakaladravyalakṣhaṇasadbhāvādrravyavyapadeshabhāñji bhavanti, tathā kālo‘pi. ityevan ṣhaḍdravyāṇi. kintu yathā jīvapudgaladharmādharmākāshānān dvayādipradeshalakṣhaṇatvamasti astikāyatvan, na tathā lokākāshapradeshasaṅkhyānāmapi kālāṇūnāmek–pradeshatvādastyastikāyatvam. at ev cha pañchāstikāyaprakaraṇe na hīh mukhyatvenopanyastaḥ kālaḥ. jīvapudgalapariṇāmāvachchhidyamānaparyāyatven tatpariṇāmānyathānupapatyānumīyamānadravyatvenā– traivāntarbhāvitaḥ.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, kālako dravyapaneke vidhānakā aur astikāyapaneke niṣhedhakā kathan hai [arthāt kālako dravyapanā hai kintu astikāyapanā nahīnn hai aisā yahān̐ kahā hai].
jis prakār vāstavamen jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāshako dravyake samasta lakṣhaṇoṅkā sadbhāv honese ve ‘dravya’ sañgnāko prāpta karate hain, usī prakār kāl bhī [use dravyake samasta lakṣhaṇoṅkā sadbhāv honese] ‘dravya’ sañgnāko prāpta karatā hai. is prakār chhah dravya haĩn. kintu jis prakār jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāshako 1dvi–ādi pradesh jisakā lakṣhaṇ hai aisā astikāyapanā hai, us prakār kālāṇuoṅko– yadyapi unakī saṅkhyā lokākāshake pradeshonn jitanī [asaṅkhya] hai tathāpi – ekapradeshīpaneke kāraṇ astikāyapanā nahīn hai. aur aisā honese hī [arthāt kāl astikāy na honese hī] yahān̐ pañchāstikāyake prakaraṇamen mukhyarūpase kālakā kathan nahīn kiyā gayā hai; [parantu] jīv–pudgaloṅke pariṇām dvārā jo gnāt hotī hai – māpī jātī hai aisī usakī paryāy honese tathā jīv–pudgaloṅke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai aisā vah dravya honese use yahān̐ 2antarbhūt kiyā gayā hai.. 102..
is prakār kāladravyakā vyākhyān samāpta huā. -------------------------------------------------------------------------- 1. dvi–ādi=do yā adhik; do se lekar ananta taka. 2. antarbhūt karanā=bhītar samā lenā; samāviṣhṭa karanā; samāvesh karanā [is ‘pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstramen
pudgalāstikāyake pariṇāmoṅkā varṇan karate hue, un pariṇāmonn dvārā jisake pariṇām gnāt hote hai– māpe jāte
hain us padārthakā [kālakā] tathā un pariṇāmoṅkī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai us
padārthakā [kālakā] gauṇarūpase varṇan karanā uchit hai – aisā mānakar yahān̐ pañchāstikāyaprakaraṇamen gauṇarūpase
kālake varṇanakā samāvesh kiyā gayā hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
jo muyadi rāgadāse so gāhadi dukkhaparimokkhan.. 103..
yo muñchati rāgadveṣhau sa gāhate duḥkhaparimokṣham.. 103..
tadavabodhaphalapurassaraḥ pañchāstikāyavyākhyopasanhāro‘yam.
na khalu kālakalitapañchāstikāyebhyo‘nyat kimapi sakalenāpi pravachanen pratipādyate. tataḥ pravachanasār evāyan pañchāstikāyasaṅgrahaḥ. yo hi nāmāmun samastavastutattvābhidhāyinamarthato‘– rthitayāvabudhyātraiv jīvāstikāyāntargatamātmānan svarūpeṇātyantavishuddhachaitanyasvabhāvan nishchitya par– -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [evam] is prakār [pravachanasāran] pravachanake sārabhūt [pañchāstikāyasaṅgrahan] ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ko [vignāy] jānakar [yaḥ] jo [rāgadveṣhau] rāgadveṣhako [muñchati] chhoṛatā hai, [saḥ] vah [duḥkhaparimokṣham gāhate] duḥkhase parimukta hotā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ pañchāstikāyake avabodhakā phal kahakar pañchāstikāyake vyākhyānakā upasanhār kiyā gayā hai.
vāstavamen sampūrṇa [dvādashāṅgarūpase vistīrṇa] pravachan kāl sahit pañchāstikāyase anya kuchh bhī pratipādit nahīn karatā; isaliye pravachanakā sār hī yah ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ hai. jo puruṣh samastavastutattvakā kathan karanevāle is ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ ko 1arthataḥ 2arthīrūpase jānakar, -------------------------------------------------------------------------- 1. arthat=arthānusār; vāchyakā lakṣhaṇ karake; vāchyasāpekṣha; yathārtha rītise. 2. arthīrūpase=garajīrūpase; yāchakarūpase; sevakarūpase; kuchh prāpta karane ke prayojanase [arthāt hitaprāptike
je jīv chhoḍe rāgadveṣh, lahe sakaladukhamokṣhane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
158
sparakāryakāraṇībhūtānādirāgadveṣhapariṇāmakarmabandhasantati–samāropitasvarūpavikāran tadātve‘nubhūyamānamavalokya tatkālonmīlitavivekajyotiḥ karmabandhasantati–pravartikān rāgadveṣhapariṇatimatyasyati, sa khalu jīryamāṇasneho jaghanyasnehaguṇābhimukhaparamāṇu– badbhāvibandhaparāṅmukhaḥ pūrvabandhātprachyavamānaḥ shikhitaptodakadausthyānukāriṇo duḥkhasya parimokṣhan vigāhat iti.. 103.. -----------------------------------------------------------------------------
isīmen kahe hue jīvāstikāyamen 1antargat sthit apaneko [nij ātmāko] svarūpase atyanta vishuddha chaitanyasvabhāvavālā nishchit karake 2paraspar kāryakāraṇabhūt aise anādi rāgadveṣhapariṇām aur karmabandhakī paramparāse jisamen 3svarūpavikār 4āropit hai aisā apaneko [nij ātmāko] us kāl anubhavamen ātā dekhakar, us kāl vivekajyoti pragaṭ honese [arthāt atyanta vishuddha chaitanyasvabhāvakā aur vikārakā bhedagnān usī kāl pragaṭ pravartamān honese] karmabandhakī paramparākā pravartan karanevālī rāgadveṣhapariṇatiko chhoṛatā hai, vah puruṣh, vāstavamen jisakā 5sneh jīrṇa hotā jātā hai aisā, jaghanya 6snehaguṇake sanmukh vartate hue paramāṇukī bhān̐ti bhāvī bandhase parāṅmukh vartatā huā, pūrva bandhase chhūṭatā huā, agnitapta jalakī 7duḥsthiti samān jo duḥkh usase parimukta hotā hai.. 103.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jīvāstikāyamen svayam [nij ātmā] samā jātā hai, isaliye jaisā jīvāstikāyake svarūpakā varṇan kiyā
2. rāgadveṣhapariṇām aur karmabandha anādi kālase ek–dūsareko kāryakāraṇarūp haĩn. 3. svarūpavikār = svarūpakā vikāra. [svarūp do prakārakā haiḥ [1] dravyārthik nayake viṣhayabhūt svarūp, aur
hotā hai, dravyārthik nayake viṣhayabhūt svarūpamen nahīn; vah [dravyārthik nayake viṣhayabhūt] svarūp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyātmak hai.]
4. āropit = [nayā arthāt aupādhikarūpase] kiyā gayā. [sphaṭikamaṇimen aupādhikarūpase honevālī raṅgit
5. sneh = rāgādirūp chikanāhaṭa. 6. sneh = sparshaguṇakī paryāyarūp chikanāhaṭa. [jis prakār jaghanya chikanāhaṭake sanmukh vartatā huā paramāṇu
hai.]
7. duḥsthiti = ashānt sthiti [arthāt tale–upar honā, khadbad honā]ḥ asthiratā; kharāb–burī sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
pasamiyarāgaddoso havadi hadaparāparo jīvo.. 104..
prashamitarāgadveṣho bhavati hataparāparo jīvaḥ.. 104..
duḥkhavimokṣhakaraṇakramākhyānametat.
etasya shāstrasyārthabhūtan shuddhachaitanyasvabhāv mātmānan kashchijjīvastāvajjānīte. tatastame– vānugantumudyamate. tato‘sya kṣhīyate draṣhṭimohaḥ. tataḥ svarūpaparichayādunmajjati gnānajyotiḥ. tato rāgadveṣhau prashāmyataḥ. tataḥ uttaraḥ pūrvashcha bandho vinashyati. tataḥ punarbandhahetutvābhāvāt svarūpastho nityan pratapatīti.. 104..
iti samayavyākhyāyāmantarnītaṣhaḍdravyapañchāstikāyavarṇanaḥ prathamaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ.. 1.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv [etad arthan gnātvā] is arthako jānakar [–is shāstrake arthambhūt shuddhātmāko jānakar], [tadanugamanodyataḥ] usake anusaraṇakā udyam karatā huā [nihatamohaḥ] hatamoh hokar [–jise darshanamohakā kṣhay huā ho aisā hokar], [prashamitarāgadveṣhaḥ] rāgadveṣhako prashamit [nivr̥utta] karake, [hataparāparaḥ bhavati] uttar aur pūrva bandhakā jise nāsh huā hai aisā hotā hai .
ṭīkāḥ– is, duḥkhase vimukta honeke kramakā kathan hai.
pratham, koī jīv is shāstrake arthabhūt shuddhachaitanyasvabhāvavāle [nij] ātmāko jānatā hai; ataḥ [phir] usīke anusaraṇakā udyam karatā hai; ataḥ use draṣhṭimohakā kṣhay hotā hai; ataḥ svarūpake parichayake kāraṇ gnānajyoti pragaṭ hotī hai; ataḥ rāgadveṣh prashamit hote hain – nivr̥utta hote hain; ataḥ uttar aur pūrva [–pīchhekā aur pahalekā] bandha vinaṣhṭa hotā hai; ataḥ punaḥ bandha honeke hetutvakā abhāv honese svarūpastharūpase sadaiv tapatā hai––pratāpavanta vartatā hai [arthāt vah jīv sadaiv svarūpasthit rahakar paramānandagnānādirūp pariṇamit hai].. 104.. --------------------------------------------------------------------------
prashamāvī rāgadveṣh, jīv uttar–pūrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
160
is prakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pañchāstikāyasaṅgrah shāstrakī shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit] samayavyākhyā nāmak ṭīkāmen ṣhaḍdravyapañchāstikāyavarṇan nāmakā pratham shrutaskandha samāpta huā.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
shuddhan budhānāmih tattvamuktam.
padārthabhaṅgen kr̥utāvatāran
prakīrtyate samprati vartma tasya.. 7..
tesin payatthabhaṅgan maggan mokkhassa vochchhāmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, shrī amr̥utachandrāchāryadev pahale shrutaskandhamen kyā kahā gayā hai aur dūsare shrutaskandhamen kyā kahā jāegā vah shlok dvārā ati saṅkṣhepamen darshāte hainḥ]
puruṣhoṅko [buddhimān jīvoṅko] shuddha tattva [shuddhātmatattva] kā upadesh diyā gayā. ab padārthabhed dvārā upodghāt karake [–nav padārtharūp bhed dvārā prārambha karake] usake mārgakā [–shuddhātmatattvake mārgakā arthāt usake mokṣhake mārgakā] varṇan kiyā jātā hai. [7]
[ab is dvitīy shrutaskandhamen shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevavirachit gāthāsūtrakā prārambha kiyā jātā haiḥ] --------------------------------------------------------------------------
bhākhun padārthavikalpa tem ja mokṣha kerā mārgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
162
teṣhān padārthabhaṅgan mārgan mokṣhasya vakṣhyāmi.. 105..
āptastutipurassarā pratigneyam.
amunā hi pravartamānamahādharmatīrthasya mūlakartr̥utvenāpunarbhavakāraṇasya bhagavataḥ paramabhaṭṭārak– mahādevādhidevashrīvarddhamānasvāminaḥ siddhinibandhanabhūtān bhāvastutimāsūkrya, kālakalitapañchāsti–kāyānān padārthavikalpo mokṣhasya mārgashcha vaktavyatven pratignāt iti.. 105..
mokṣhasya bhavati mārgo bhavyānān labdhabuddhīnām.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [apunarbhavakāraṇan] apunarbhavake kāraṇ [mahāvīram] shrī mahāvīrako [shirasā abhivandya] shirasā vandan karake, [teṣhān padārthabhaṅgan] unakā padārthabhed [–kāl sahit pañchāstikāyakā nav padārtharūp bhed] tathā [mokṣhasya mārgan] mokṣhakā mārga [vakṣhyāmi] kahūn̐gā.
ṭīkāḥ– yah, āptakī stutipūrvak pratignā hai.
pravartamān mahādharmatīrthake mūl kartārūpase jo apunarbhavake kāraṇ hain aise bhagavān, param bhaṭṭārak, mahādevādhidev shrī vardhamānasvāmīkī, siddhatvake nimittabhūt bhāvastuti karake, kāl sahit pañchāstikāyakā padārthabhed [arthāt chhah dravyoṅkā nav padārtharūp bhed] tathā mokṣhakā mārga kahanekī in gāthāsūtramen pratignā kī gaī hai.. 105.. -------------------------------------------------------------------------- apunarbhav = mokṣha. [param pūjya bhagavān shrī vardhamānasvāmī, vartamānamen pravartit jo ratnatrayātmak mahādharmatīrtha
te hoy chhe nirvāṇamārag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
mokṣhamārgasyaiv tāvatsūchaneyam.
samyaktvagnānayuktamev nāsamyaktvagnānayuktan, chāritramev nāchāritran, rāgadveṣhaparihīṇamev na rāgadveṣhāparihīṇam, mokṣhasyaiv na bhāvato bandhasya, mārga ev nāmārgaḥ, bhavyānāmev nābhavyānān, labdhabuddhīnāmev nālabdhabuddhīnān, kṣhīṇakaṣhāyatve bhavatyev na kaṣhāyasahitatvebhavatītyaṣhṭadhā niyamo‘tra draṣhṭavyaḥ.. 106.. -----------------------------------------------------------------------------
[rāgadveṣhaparihīṇam] ki jo rāgadveṣhase rahit ho vah, [labdhabuddhīnām] labdhabuddhi [bhavyānān] bhavyajīvoṅko [mokṣhasya mārgaḥ] mokṣhakā mārga [bhavati] hotā hai.
samyaktva aur gnānase yukta hī –na ki asamyaktva aur agnānase yukta, chāritra hī – na ki achāritra, rāgadveṣh rahit ho aisā hī [chāritra] – na ki rāgadveṣh sahit hoy aisā, mokṣhakā hī – 1bhāvataḥ na ki bandhakā, mārga hī – na ki amārga, bhavyoṅko hī – na ki abhavyoṅko , 2labdhabuddhiyon ko hī – na ki alabdhabuddhiyoṅko, 3kṣhīṇakaṣhāyapanemen hī hotā hai– na ki kaṣhāyasahitapanemen hotā hai. is prakār āṭh prakārase niyam yahān̐ dekhanā [arthāt is gāthāmen uparokta āṭh prakārase niyam kahā hai aisā samajhanā].. 106.. -------------------------------------------------------------------------- 1. bhāvataḥ = bhāv anusār; āshay anusāra. [‘mokṣhakā’ kahate hī ‘bandhakā nahīn’ aisā bhāv arthāt āshay spaṣhṭa
2. labdhabuddhi = jinhonne buddhi prāpta kī ho aise. 3. kṣhīṇakaṣhāyapanemen hī = kṣhīṇakaṣhāyapanā hote hī ; kṣhīṇakaṣhāyapanā ho tabhī. [samyaktvagnānayukta chāritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
164
chārittan samabhāvo visayesu virūḍhamaggāṇan.. 107..
chāritran samabhāvo viṣhayeṣhu virūḍhamārgāṇām.. 107..
samyagdarshanagnānachāritrāṇān sūchaneyam.
bhāvāḥ khalu kālakalitapañchāstikāyavikalparūpā nav padārthāḥ. teṣhān mithyādarshanodayā– vāditāshraddhānābhāvasvabhāvan bhāvāntaran shraddhānan samyagdarshanan, shuddhachaitanyarūpātma– -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [bhāvānān] bhāvoṅkā [–nav padārthoṅkā] [shraddhānan] shraddhān [samyaktvan] vah samyaktva hai; [teṣhām adhigamaḥ] unakā avabodh [gnānam] vah gnān hai; [virūḍhamārgāṇām] [nij tattvamen] jinakā mārga visheṣh rūḍh huā hai unhen [viṣhayeṣhu] viṣhayoṅke prati vartatā huā [samabhāvaḥ] samabhāv [chāritram] vah chāritra hai.
ṭīkāḥ– yah, samyagdarshan–gnān–chāritrakī sūchanā hai.
kāl sahit pañchāstikāyake bhedarūp nav padārtha ve vāstavamen ‘bhāv’ haĩn. un ‘bhāvon’ kā mithyādarshanake udayase prāpta honevālā jo ashraddhān usake abhāvasvabhāvavālā jo 1bhāvāntar–shraddhān [arthāt nav padārthoṅkā shraddhān], vah samyagdarshan hai– jo ki [samyagdarshan] shuddhachaitanyarūp -------------------------------------------------------------------------- 1. bhāvāntar = bhāvavisheṣh; khās bhāv; dūsarā bhāv; bhinna bhāva. [nav padārthoṅke ashraddhānakā abhāv jisakā svabhāv hai aisā bhāvāntar [–nav padārthoṅke shraddhānarūp bhāv] vah samyagdarshan hai.]
vadhu rūḍh mārga thatān viṣhayamān sāmya te chāritra chhe. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
tattvavinishchayabījam. teṣhāmev mithyādarshanodayānnauyānasanskārādi svarūpaviparyayeṇādhyavasīy–mānānān tannivr̥uttau samañjasādhyavasāyaḥ samyaggnānan, manāggnānachetanāpradhānātmatattvopalambhabījam. samyagdarshanagnānasannidhānādamārgebhyaḥ samagrebhyaḥ parichyutya svatattve visheṣheṇ rūḍhamārgāṇān satā– mindriyānindriyaviṣhayabhūteṣhvartheṣhu rāgadveṣhapūrvakavikārābhāvānnirvikārāvabodhasvabhāvaḥ samabhāvashchāritran, tadātvāyatiramaṇīyamanaṇīyaso‘punarbhavasaukhyasyaikabījam. ityeṣh trilakṣhaṇo mokṣhamārgaḥ purastā– nnishchayavyavahārābhyān vyākhyāsyate. ih tu samyagdarshanagnānayorviṣhayabhūtānān navapadārthānāmu– poddhātahetutven sūchit iti.. 107.. ----------------------------------------------------------------------------- ātmatattvake 1vinishchayakā bīj hai. 2naukāgamanake sanskārakī bhān̐ti mithyādarshanake udayake kāraṇ jo svarūpaviparyayapūrvak adhyavasit hote hain [arthāt viparīt svarūpase samajhamen āte hain – bhāsit hote hain] aise un ‘bhāvon’ kā hī [–nav padārthoṅkā hī], mithyādarshanake udayakī nivr̥utti hone par, jo samyak adhyavasāy [satya samajh, yathārtha avabhās, sachchā avabodh] honā, vah samyaggnān hai – jo ki [samyaggnān] kuchh anshamen gnānachetanāpradhān ātmatattvakī upalabdhikā [anubhūtikā] bīj hai. samyagdarshan aur samyaggnānake sadbhāvake kāraṇ samasta amārgonse chhūṭakar jo svatattvamen visheṣharūpase 3rūrḥ mārgavāle hue hain unhen indriy aur manake viṣhayabhūt padārthoṅke prati rāgadveṣhapūrvak vikārake abhāvake kāraṇ jo nirvikāragnānasvabhāvavālā samabhāv hotā hai, vah chāritra hai – jo ki [chāritra] us kālamen aur āgāmī kālamen ramaṇīy hai aur apunarbhavake [mokṣhake] mahā saukhyakā ek bīj hai.
–aise is trilakṣhaṇ [samyagdarshan–gnān–chāritrātmak] mokṣhamārgakā āge nishchay aur vyavahārase vyākhyān kiyā jāegā. yahān̐ to samyagdarshan aur samyaggnānake viṣhayabhūt nav padārthoṅke 4upodghātake hetu rūpase usakī sūchanā dī gaī hai.. 107.. -------------------------------------------------------------------------- yahān̐ ‘sanskārādi’ke badale jahān̐ tak sambhav hai ‘sanskārādiv’ honā chāhiye aisā lagatā hai. 1. vinishchay = nishchay; drarḥ nishchaya. 2. jis prakār nāvamen baiṭhe hue kisī manuṣhyako nāvakī gatike sanskāravash, padārtha viparīt svarūpase samajhamen āte
bhī gatimān samajhamen āte hain], usī prakār jīvako mithyādarshanake udayavash nav padārtha viparīt svarūpase
samajhamen āte haĩn.
3. rūrḥ = pakkā; parichayase drarḥ huā. [samyagdarshan aur samyaggnānake kāraṇ jinakā svatattvagat mārga visheṣh
samabhāv vah chāritra hai ].
4. upodghāt = prastāvanā [samyagdarshan–gnān–chāritra mokṣhamārga hai. mokṣhamārgake pratham do aṅg jo samyagdarshan aur samyaggnān unake viṣhay nav padārtha hain; isaliye ab agalī gāthāommen nav padārthoṅkā vyakhyān kiyā jātā hai. mokṣhamārgakā vistr̥ut vyakhyān āge jāyegā. yahān̐ to nav padārthoṅke vyakhyānakī prastāvanā ke heturūpase usakī mātra sūchanā dī gaī hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
166
samvaraṇan ṇijjaraṇan bandho mokkho ya te aṭṭhā.. 108..
samvaranirjarabandhā mokṣhashcha te arthāḥ.. 108..
padārthānān nāmasvarūpābhidhānametat.
jīvaḥ, ajīvaḥ, puṇyan, pāpan, āsravaḥ, samvaraḥ, nirjarā, bandhaḥ, mokṣha iti navapadārthānān nāmāni. tatra chaitanyalakṣhaṇo jīvāstik eveh jīvaḥ. chaitanyābhāvalakṣhaṇo‘jīvaḥ. sa pañchadhā pūrvokta ev– pudgalāstikaḥ, dharmāstikaḥ, adharmāstikaḥ, ākāshāstikaḥ, kāladravyañcheti. imau hi jīvājīvau pr̥uthagbhūtāstitvanirvr̥uttatven -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [jīvājīvau bhāvau] jīv aur ajīv–do bhāv [arthāt mūl padārtha] tathā [tayoḥ] un do ke [puṇyan] puṇya, [pāpan cha] pāp, [āsravaḥ] āsrav, [samvaranirjarabandhaḥ] samvar, nirjarā, bandha [cha] aur [mokṣhaḥ] mokṣha–[te arthāḥ ] vah [nav] padārtha haĩn.
ṭīkāḥ– yah, padārthoṅke nām aur svarūpakā kathan hai.
jīv, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, samvar, nirjarā, bandh, mokṣha–is prakār nav padārthoṅke nām haĩn.
unamen, chaitanya jisakā lakṣhaṇ hai aisā jīvāstik hī [–jīvāstikāy hī] yahān̐ jīv hai. chaitanyakā abhāv jisakā lakṣhaṇ hai vah ajīv hai; vah [ajīv] pān̐ch prakārase pahale kahā hī hai– pudgalāstik, dharmāstik, adharmāstik, ākāshāstik aur kāladravya. yah jīv aur ajīv [donon] pr̥uthak astitva dvārā niṣhpanna honese bhinna jinake svabhāv hain aise [do] mūl padārtha hain . --------------------------------------------------------------------------
āsarav, samvar, nirjarā, vaḷī bandh, mokṣha–padārtha chhe. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
bhinnasvabhāvabhūtau mūlapadārthau. jīvapudgalasanyogapariṇāmanirvr̥uttāḥ saptānye padārthāḥ. shubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmaḥ pudgalānāñcha puṇyam. ashubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karma– pariṇāmaḥ pudgalānāñcha pāpam. moharāgadveṣhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmo yogadvāreṇ pravishatān pudgalānāñchāsravaḥ. moharāgadveṣhapariṇāmanirodho jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmanirodho yogadvāreṇ pravishatān pudgalānāñcha samvaraḥ. karmavīryashātanasamartho bahiraṅgāntaraṅgatapobhirbr̥unhit–shuddhopayogo jīvasya, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeshasaṅkṣhayaḥ samupāttakarmapudgalānāñcha nirjarā. moharāgadveṣhasnigdhapariṇāmo jīvasya, tannimitten karmatvapariṇatānān jīven sahānyonyasammūrchchhanan pudgalānāñcha bandhaḥ. atyantashuddhātmopalambho jīvasya, jīven sahātyant– vishleṣhaḥ karmapudgalānān cha mokṣha iti.. 108.. -----------------------------------------------------------------------------
jīv aur pudgalake sanyogapariṇāmase utpanna sāt anya padārtha haĩn. [unakā saṅkṣhipta svarūp nimnānusār haiḥ–] jīvake shubh pariṇām [vah puṇya hain] tathā ve [shubh pariṇām] jisakā nimitta hain aise pudgaloṅke karmapariṇām [–shubhakarmarūp pariṇām] vah puṇya haĩn. jīvake ashubh pariṇām [vah pāp hain] tathā ve [ashubh pariṇām] jisakā nimitta hain aise pudgaloṅke karmapariṇām [–ashubhakarmarūp pariṇām] vah pāp haĩn. jīvake moharāgadveṣharūp pariṇām [vah āsrav hain] tathā ve [moharāgadveṣharūp pariṇām] jisakā nimitta hain aise jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke karmapariṇām vah āsrav haĩn. jīvake moharāgadveṣharūp pariṇāmakā nirodh [vah samvar hain] tathā vah [moharāgadveṣharūp pariṇāmakā nirodh] jisakā nimitta hain aisā jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke karmapariṇāmakā nirodh vah samvar hai. karmake vīryakā [–karmakī shaktikā] 1shātan karanemen samartha aisā jo bahiraṅg aur antaraṅg [bārah prakārake] tapon dvārā vr̥uddhiko prāpta jīvakā shuddhopayog [vah nirjarā hai] tathā usake prabhāvase [–vr̥uddhiko prāpta shuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṅkā ekadesh 2saṅkṣhay vah nirjarā haie. jīvake, moharāgadveṣh dvārā snigdha pariṇām [vah bandha hai] tathā usake [–snigdha pariṇāmake] nimittase karmarūp pariṇat pudgaloṅkā jīvake sāth anyonya avagāhan [–vishiṣhṭa shakti sahit ekakṣhetrāvagāhasambandha] vah bandha hai. jīvakī atyanta shuddha ātmopalabdhi [vah mokṣha hai] tathā karmapudgaloṅkā jīvase atyanta vishleṣh [viyog] vah mokṣha hai.. 108.. -------------------------------------------------------------------------- 1. shātan karanā = patalā karanā; hīn karanā; kṣhīṇ karanā; naṣhṭa karanā. 2. saṅkṣhay = samyak prakārase kṣhaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
168
ath jīvapadārthānān vyākhyānan prapañchayati.
uvaogalakkhaṇā vi ya dehādehappavīchārā.. 109..
upayogalakṣhaṇā api cha dehādehapravīchārāḥ.. 109..
jīvasyarūpoddesho‘yam.
jīvāḥ hi dvividhāḥ, sansārasthā ashuddhā nirvr̥uttāḥ shuddhāshcha. te khalūbhaye‘pi chetanā–svabhāvāḥ, chetanāpariṇāmalakṣhaṇenopayogen lakṣhaṇīyāḥ. tatra sansārasthā dehapravīchārāḥ, nirvr̥uttā adehapravīchārā iti.. 109.. -----------------------------------------------------------------------------
ab jīvapadārthakā vyākhyān vistārapūrvak kiyā jātā hai.
anvayārthaḥ– [jīvāḥ dvividhāḥ] jīv do prakārake hain; [sansārasthāḥ nirvr̥uttāḥ] sansārī aur siddha. [chetanātmakāḥ] ve chetanātmak [–chetanāsvabhāvavāle] [api cha] tathā [upayogalakṣhaṇāḥ] upayogalakṣhaṇavāle haĩn. [dehādehapravīchārāḥ] sansārī jīv dehamen vartanevāle arthāt dehasahit hain aur siddha jīv dehamen nahīn vartanevāle arthāt deharahit haĩn.
ṭīkāḥ– yah, jīvake svarūpakā kathan hai.
jīv do prakārake hainḥ – [1] sansārī arthāt ashuddha, aur [2] siddha arthāt shuddha. ve donon vāstavamen chetanāsvabhāvavāle hain aur chetanāpariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣhit honeyogya [– pahichānejāneyogya] haĩn. unamen, sansārī jīv dehamen vartanevāle arthāt dehasahit hain aur siddha jīv dehamen nahīn vartanevāle arthāt deharahit haĩn.. 109.. -------------------------------------------------------------------------- chetanākā pariṇām so upayoga. vah upayog jīvarūpī lakṣhyakā lakṣhaṇ hai.
upayogalakṣhaṇ ubhay; ek sadeh, ek adeh chhe. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
denti khalu mohabahulan phāsan bahugā vi te tesĩn.. 110..
dadati khalu mohabahulan sparshan bahukā api te teṣhām.. 110..
pr̥uthivīkāyikādipañchabhedoddesho‘yam.
pr̥uthivīkāyāḥ, apkāyāḥ, tejaḥkāyāḥ, vāyukāyāḥ, vanaspatikāyāḥ ityete pudgal–pariṇāmā bandhavashājjīvānusanshritāḥ, avāntarajātibhedādbahukā api sparshanendriyāvaraṇakṣhayopasham–bhājān jīvānān bahiraṅgasparshanendriyanirvr̥uttibhūtāḥ karmaphalachetanāpradhān– -----------------------------------------------------------------------------
[cha] aur [vanaspatiḥ] vanaspatikāy–[kāyāḥ] yah kāyen [jīvasanshritāḥ] jīvasahit haĩn. [bahukāḥ api te] [avāntar jātiyoṅkī apekṣhāse] unakī bhārī saṅkhyā hone par bhī ve sabhī [teṣhām] unamen rahanevāle jīvoṅko [khalu] vāstavamen [mohabahulan] atyanta mohase sanyukta [sparshan dadati] sparsha detī hain [arthāt sparshagnānamen nimitta hotī hain].
bandhavashāt [bandhake kāraṇ] jīvasahit haĩn. 2avāntar jātirūp bhed karane par ve anek hone par bhī ve sabhī [pudgalapariṇām], sparshanendriyāvaraṇake kṣhayopashamavāle jīvoṅko bahiraṅg sparshanendriyakī -------------------------------------------------------------------------- 1. kāy = sharīra. [pr̥ithvīkāy ādi kāyen pudgalapariṇām hain; unakā jīvake sāth bandha honekee kāraṇ ve
2. avāntar jāti = antargat–jāti. [pr̥ithvīkāy, apkāy, tejaḥkāy aur vāyukāy–in chāramense pratyekake
bhū–jal–anal–vāyu–vanaspatikāy jīvasahit chhe;
bahu kāy te atimohasanyut sparsha āpe jīvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
170
tvānmohabahulamev sparshopalambhan sampādayantīti.. 110..
maṇapariṇāmavirahidā jīvā eindiyā ṇeyā.. 111..
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā gneyāḥ.. 111..
maṇapariṇāmavirahidā jīvā egendiyā bhaṇiyā.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
rachanābhūt vartate hue, karmaphalachetanāpradhānapaneke kāraṇe atyanta moh sahit hī sparshopalabdhi samprāpta karāte haĩn.. 110..
anvayārthaḥ– [teṣhu] unamen, [trayaḥ] tīn [pr̥ithvīkāyik, apkāyik aur vanaspatikāyik] jīv [sthāvaratanuyogāḥ] sthāvar sharīrake sanyogavāle hain [cha] tathā [anilānalakāyikāḥ] vāyukāyik aur agnikāyik jīv [trasāḥ] tras hain; [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] ve sab manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [gneyāḥ] jānanā.. 111..
-------------------------------------------------------------------------- 1. sparshopalabdhi = sparshakī upalabdhi; sparshakā gnān; sparshakā anubhava. [pr̥ithvīkāyik ādi jīvoṅko
rachanārūp hotī hain, isaliye ve–ve kāyen un–un jīvoṅko sparshakī upalabdhimen nimittabhūt hotī haĩn. un
jīvoṅko honevālī sparshopalabdhi prabal moh sahit hī hotī hain, kyoṅki ve jīv karmaphalachetanāpradhān hote haĩn.]
2. vāyukāyik aur agnikāyik jīvoṅko chalanakriyā dekhakar vyavahārase tras kahā jātā hai; nishchayase to ve bhī
tyān jīv traṇ sthāvaratanu, tras jīv agni–samīranā;
e sarva manapariṇāmavirahit ek–indriy jāṇavā. 111.
ā pr̥ithvīkāyik ādi jīvanikāy pān̐ch prakāranā,
saghaḷāy manapariṇāmavirahit jīv ekendriy kahyā. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā bhaṇitāḥ.. 112..
pr̥uthivīkāyikādayo hi jīvāḥ sparshanendriyāvaraṇakṣhayopashamāt sheṣhendriyāvaraṇodaye
noindriyāvaraṇodaye cha satyekendriyāamanaso bhavantīti.. 112..
jārisayā tārisayā jīvā egendiyā ṇeyā.. 113..
yādrashāstādrashā jīvā ekendriyā gneyāḥ.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
[jīvanikāyāḥ] jīvanikāyoṅko [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [bhaṇitāḥ] [sarvagnane] kahā hai.
pr̥ithvīkāyik ādi jīv, sparshanendriyake [–bhāvasparshanendriyake] āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā sheṣh indriyoṅke [–chār bhāvendriyoṅke] āvaraṇakā uday tathā manake [–bhāvamanake] āvaraṇakā uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
anvayārthaḥ– [aṇḍeṣhu pravardhamānāḥ] aṇḍemen vr̥uddhi pānevāle prāṇī, [garbhasthāḥ] garbhamen rahe hue prāṇī [cha] aur [mūrchchhā gatāḥ mānuṣhāḥ] mūrchhā prāpta manuṣhya, [yādrashāḥ] jaise [buddhipūrvak vyāpār rahit] hain, [tādrashāḥ] vaise [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [gneyāḥ] jānanā.
ṭīkāḥ– yah, ekendriyoṅko chaitanyakā astitva hone sambandhī draṣhṭāntakā kathan hai. --------------------------------------------------------------------------
tevā badhā ā pañchavidh ekendri jīvo jāṇaje. 113.