Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

૨૫૨

દ્વિવિધં કિલ તાત્પર્યમ્–સૂત્રતાત્પર્યં શાસ્ત્રતાત્પર્યઞ્ચેતિ. તત્ર સૂત્રતાત્પર્યં પ્રતિસૂત્રમેવ પ્રતિપાદિતમ્. શાસ્ત્રતાત્પર્યં ત્વિદં પ્રતિપાદ્યતે. અસ્ય ખલુ પારમેશ્વરસ્ય શાસ્ત્રસ્ય, સકલપુરુષાર્થ– સારભૂતમોક્ષતત્ત્વપ્રતિપત્તિહેતોઃ પઞ્ચાસ્તિકાયષડ્દ્રવ્યસ્વરૂપપ્રતિપાદનેનોપદર્શિતસમસ્તવસ્તુસ્વ– ભાવસ્ય, નવપદાર્થપ્રપઞ્ચસૂચનાવિષ્કૃતબન્ધમોક્ષસંબન્ધિબન્ધમોક્ષાયતનબન્ધમોક્ષવિકલ્પસ્ય, સમ્યગા– વેદિતનિશ્ચયવ્યવહારરૂપમોક્ષમાર્ગસ્ય, સાક્ષન્મોક્ષકારણભૂતપરમવીતરાગત્વવિશ્રાન્તસમસ્તહૃદયસ્ય, પરમાર્થતો વીતરાગત્વમેવ તાત્પર્યમિતિ. તદિદં વીતરાગત્વં વ્યવહારનિશ્ચયાવિરોધેનૈવાનુગમ્યમાનં ભવતિ સમીહિતસિદ્ધયે -----------------------------------------------------------------------------

તાત્પર્ય દ્વિવિધ હોતા હૈઃ ૧સૂત્રતાત્પર્ય ઔર શાસ્ત્રતાત્પર્ય. ઉસમેં, સૂત્રતાત્પર્ય પ્રત્યેક સૂત્રમેં [પ્રત્યેક ગાથામેં] પ્રતિપાદિત કિયા ગયા હૈ ; ઔર શાસ્ત્રતાત્પર્ય અબ પ્રતિપાદિત કિયા જાતા હૈઃ–

સર્વ ષડ્દ્રવ્યકે સ્વરૂપકે પ્રતિપાદન દ્વારા સમસ્ત વસ્તુકા સ્વભાવ દર્શાયા ગયા હૈ, નવ પદાર્થકે વિસ્તૃત કથન દ્વારા જિસમેં બન્ધ–મોક્ષકે સમ્બન્ધી [સ્વામી], બન્ધ–મોક્ષકે આયતન [સ્થાન] ઔર બન્ધ– મોક્ષકે વિકલ્પ [ભેદ] પ્રગટ કિએ ગએ હૈં, નિશ્ચય–વ્યવહારરૂપ મોક્ષમાર્ગકા જિસમેં સમ્યક્ નિરૂપણ કિયા ગયા હૈ તથા સાક્ષાત્ મોક્ષકે કારણભૂત પરમવીતરાગપનેમેં જિસકા સમસ્ત હૃદય સ્થિત હૈ–ઐસે ઇસ સચમુચ ૩પારમેશ્વર શાસ્ત્રકા, પરમાર્થસે વીતરાગપના હી તાત્પર્ય હૈ.

સો ઇસ વીતરાગપનેકા વ્યવહાર–નિશ્ચયકે વિરોધ દ્વારા હી અનુસરણ કિયા જાએ તો ઇષ્ટસિદ્ધિ હોતી હૈ, પરન્તુ અન્યથા નહીં [અર્થાત્ વ્યવહાર ઔર નિશ્ચયકી સુસંગતતા રહે ઇસ પ્રકાર વીતરાગપનેકા અનુસરણ કિયા જાએ તભી ઇચ્છિતકી સિદ્ધિ હોતી હૈ, ------------------------------------------------------------------------- ૧. પ્રત્યેક ગાથાસૂત્રકા તાત્પર્ય સો સૂત્રતાત્પર્ય હૈ ઔર સમ્પૂર્ણ શાસ્ત્રકા તાત્પર્ય સોે શાસ્ત્રતાત્પર્ય હૈ. ૨. પુરુષાર્થ = પુરુષ–અર્થ; પુરુષ–પ્રયોજન. [પુરુષાર્થકે ચાર વિભાગ કિએ જાતે હૈંઃ ધર્મ, અર્થ, કામ ઔર મોક્ષ;

૩. પારમેશ્વર = પરમેશ્વરકે; જિનભગવાનકે; ભાગવત; દૈવી; પવિત્ર. ૪. છઠવેં ગુણસ્થાનમેં મુનિયોગ્ય શુદ્ધપરિણતિકા નિરન્તર હોના તથા મહાવ્રતાદિસમ્બન્ધી શુભભાવોંકા યથાયોગ્યરૂપસે

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

ન પુનરન્યથા. વ્યવહારનયેન ભિન્નસાધ્યસાધનભાવમવલમ્બ્યાનાદિભેદવાસિતબુદ્ધયઃ સુખેનૈવાવતર–ન્તિ તીર્થં પ્રાથમિકાઃ. તથા હીદં શ્રદ્ધેયમિદમશ્રદ્ધેયમયં શ્રદ્ધાતેદં શ્રદ્ધાનમિદં જ્ઞેયમિદમજ્ઞેયમયં જ્ઞાતેદં જ્ઞાનમિદં ચરણીયમિદમચરણીયમયં ચરિતેદં ચરણમિતિ કર્તવ્યાકર્તવ્યકર્તૃકર્મવિભા– ગાવલોકનોલ્લસિતપેશલોત્સાહાઃ શનૈઃશનૈર્મોહમલ્લમુન્મૂલયન્તઃ, કદાચિદજ્ઞાનાન્મદપ્રમાદતન્ત્રતયા શિથિલિતાત્માધિકારસ્યાત્મનો ----------------------------------------------------------------------------- અન્ય પ્રકારસે નહીં હોતી].

[ઉપરોક્ત બાત વિશેષ સમઝાઈ જાતી હૈઃ–]

અનાદિ કાલસે ભેદવાસિત બુદ્ધિ હોનેકે કારણ પ્રાથમિક જીવ વ્યવહારનયસે ^૧ભિન્નસાધ્યસાધનભાવકા અવલમ્બન લેકર ^૨સુખસે તીર્થકા પ્રારમ્ભ કરતે હૈં [અર્થાત્ સુગમતાસે મોક્ષમાર્ગકી પ્રારમ્ભભૂમિકાકા સેવન કરતે હૈં]. જૈસે કિ ‘[૧] યહ શ્રદ્ધેય [શ્રદ્ધા કરનેયોગ્ય] હૈ, [૨] યહ અશ્રદ્ધેય હૈ, [૩] યહ શ્રદ્ધા કરનેવાલા હૈ ઔર [૪] યહ શ્રદ્ધાન હૈ; [૧] યહ જ્ઞેય [જાનનેયોગ્ય] હૈ, [૨] યહ અજ્ઞેય હૈ, [૩] યહ જ્ઞાતા હૈ ઔર [૪] યહ જ્ઞાન હૈે; [૧] યહ આચરણીય [આચરણ કરનેયોગ્ય] હૈ, [૨] યહ અનાચરણીય હૈ, [૩] યહ આચરણ કરનેવાલા હૈ ઔર [૪] યહ આચરણ હૈ;’–ઇસ પ્રકાર [૧] કર્તવ્ય [કરનેયોગ્ય], [૨] અકર્તવ્ય, [૩] કર્તા ઔર [૪] કર્મરૂપ વિભાગોંકે અવલોકન દ્વારા જિન્હેં કોમલ ઉત્સાહ ઉલ્લસિત હોતા હૈ ઐસે વે [પ્રાથમિક જીવ] ધીરે–ધીરે મોહમલ્લકો [રાગાદિકો] ઉખાડતે જાતે હૈં; કદાચિત્ અજ્ઞાનકે કારણ [સ્વ– સંવેદનજ્ઞાનકે અભાવકે કારણ] મદ [કષાય] ઔર પ્રમાદકે વશ હોનેસે અપના આત્મ–અધિકાર ------------------------------------------------------------------------- ૧. મોક્ષમાર્ગપ્રાપ્ત જ્ઞાની જીવોંકો પ્રાથમિક ભૂમિકામેં, સાધ્ય તો પરિપૂર્ણ શુદ્ધતારૂપસે પરિણત આત્મા હૈ ઔર ઉસકા

૨. સુખસે = સુગમતાસે; સહજરૂપસે; કઠિનાઈ બિના. [જિન્હોંને દ્રવ્યાર્થિકનયકે વિષયભૂત શુદ્ધાત્મસ્વરૂપકે

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

૨૫૪

ન્યાય્યપથપ્રવર્તનાય પ્રયુક્તપ્રચણ્ડદણ્ડનીતયઃ, પુનઃ પુનઃ દોષાનુસારેણ દત્તપ્રાયશ્ચિત્તાઃ સન્ત–તોદ્યતાઃ સન્તોઽથ તસ્યૈવાત્મનો ભિન્નવિષયશ્રદ્ધાનજ્ઞાનચારિત્રૈરધિરોપ્યમાણસંસ્કારસ્ય ભિન્નસાધ્ય–સાધનભાવસ્ય રજકશિલાતલસ્ફાલ્યમાનવિમલસલિલાપ્લુતવિહિતોષપરિષ્વઙ્ગમલિનવાસસ ઇવ મનાઙ્મનાગ્વિશુદ્ધિમધિગમ્ય નિશ્ચયનયસ્ય ભિન્નસાધ્યસાધનભાવાભાવાદ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રસમાહિતત્વ–રૂપે વિશ્રાન્તસકલક્રિયાકાણ્ડાડમ્બરનિસ્તરઙ્ગપરમચૈતન્યશાલિનિ નિર્ભરાનન્દમાલિનિ ભગવત્યા–ત્મનિ વિશ્રાન્તિમાસૂત્રયન્તઃ ક્રમેણ સમુપજાત સમરસીભાવાઃ પરમવીતરાગભાવમધિગમ્ય, સાક્ષાન્મોક્ષમનુભવન્તીતિ.. ----------------------------------------------------------------------------- [આત્મામેં અધિકાર] શિથિલ હો જાનેપર અપનેકો ન્યાયમાર્ગમેં પ્રવર્તિત કરનેકે લિએ વે પ્રચણ્ડ દણ્ડનીતિકા પ્રયોગ કરતે હૈં; પુનઃપુનઃ [અપને આત્માકો] દોષાનુસાર પ્રાયશ્ચિત્ત દેતે હુએ વે સતત ઉદ્યમવન્ત વર્તતે હૈં; ઔર ભિન્નવિષયવાલે શ્રદ્ધાન–જ્ઞાન–ચારિત્રકે દ્વારા [–આત્માસે ભિન્ન જિસકે વિષય હૈં ઐસે ભેદરત્નત્રય દ્વારા] જિસમેં સંસ્કાર આરોપિત હોતે જાતે હૈં ઐસે ભિન્નસાધ્યસાધનભાવવાલે અપને આત્મામેં –ધોબી દ્વારા શિલાકી સતહ પર પછાડે જાનેવાલે, નિર્મલ જલ દ્વારા ભિગોએ જાનેવાલે ઔર ક્ષાર [સાબુન] લગાએ જાનેવાલે મલિન વસ્ત્રકી ભાઁતિ–થોડી–થોડી વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરકે, ઉસી અપને આત્માકો નિશ્ચયનયસે ભિન્નસાધ્યસાધનભાવકે અભાવકે કારણ, દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકા સમાહિતપના [અભેદપના] જિસકા રૂપ હૈ, સકલ ક્રિયાકાણ્ડકે આડમ્બરકી નિવૃત્તિકે કારણ [–અભાવકે કારણ] જો નિસ્તરંગ પરમચૈતન્યશાલી હૈ તથા જો નિર્ભર આનન્દસે સમૃદ્ધ હૈ ઐસે ભગવાન આત્મામેં વિશ્રાંતિ રચતે હુએ [અર્થાત્ દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકે ઐકયસ્વરૂપ, નિર્વિકલ્પ પરમચૈતન્યશાલી હૈ તથા ભરપૂર આનન્દયુક્ત ઐસે ભગવાન આત્મામેં અપનેકો સ્થિર કરતે હુએ], ક્રમશઃ સમરસીભાવ સમુત્પન્ન હોતા જાતા હૈ ઇસલિએ પરમ વીતરાગભાવકો પ્રાપ્ત કરકે સાક્ષાત્ મોક્ષકા અનુભવ કરતે હૈં.

------------------------------------------------------------------------- ૧. વ્યવહાર–શ્રદ્ધાનજ્ઞાનચારિત્રકે વિષય આત્માસે ભિન્ન હૈં; ક્યોંકિ વ્યવહારશ્રદ્ધાનકા વિષય નવ પદાર્થ હૈ,

૨. જિસ પ્રકાર ધોબી પાષાણશિલા, પાની ઔર સાબુન દ્વારા મલિન વસ્ત્રકી શુદ્ધિ કરતા જાતા હૈ, ઉસી પકાર

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

અથ યે તુ કેવલવ્યવહારાવલમ્બિનસ્તે ખલુ ભિન્નસાધ્યસાધનભાવાવલોકનેનાઽનવરતં નિતરાં ખિદ્યમાના મુહુર્મુહુર્ધર્માદિશ્રદ્ધાનરૂપાધ્યવસાયાનુસ્યૂતચેતસઃ પ્રભૂતશ્રુતસંસ્કારાધિરોપિતવિ– ચિત્રવિકલ્પજાલકલ્માષિતચૈતન્યવૃત્તયઃ, સમસ્તયતિવૃત્તસમુદાયરૂપતપઃપ્રવૃત્તિરૂપકર્મકાણ્ડોડ્ડમ– રાચલિતાઃ, કદાચિત્કિઞ્ચિદ્રોચમાનાઃ, કદાચિત્ કિઞ્ચિદ્વિકલ્પયન્તઃ, કદાચિત્કિઞ્ચિદાચરન્તઃ, દર્શનાચરણાય કદાચિત્પ્રશામ્યન્તઃ, કદાચિત્સંવિજમાનાઃ, કદાચિદનુકમ્પમાનાઃ, કદાચિદા– સ્તિક્યમુદ્વહન્તઃ, શઙ્કાકાઙ્ક્ષાવિચિકિત્સામૂઢદ્રષ્ટિતાનાં વ્યુત્થાપનનિરોધાય નિત્યબદ્ધપરિકરાઃ, ઉપબૃંહણ સ્થિતિકરણવાત્સલ્યપ્રભાવનાં ભાવયમાના ----------------------------------------------------------------------------- [અબ કેવલવ્યવહારાવલમ્બી (અજ્ઞાની) જીવોંંકો પ્રવર્તન ઔર ઉસકા ફલ કહા જાતા હૈઃ–]

પરન્તુ જો કેવવ્યવહારાવલમ્બી [માત્ર વ્યવહારકા અવલમ્બન કરનેવાલે] હૈં વે વાસ્તવમેં ૧ ભિન્નસાધ્યસાધનભાવકે અવલોકન દ્વારા નિરન્તર અત્યન્ત ખેદ પાતે હુએ, [૧] પુનઃપુનઃ ધર્માદિકે શ્રદ્ધાનરૂપ અધ્યવસાનમેં ઉનકા ચિત્ત લગતા રહનેસે, [૨] બહુત શ્રુતકે [દ્રવ્યશ્રુતકે] સંસ્કારોંસે ઊઠને વાલે વિચિત્ર [અનેક પ્રકારકે] વિકલ્પોંકે જાલ દ્વારા ઉનકી ચૈતન્યવૃત્તિ ચિત્ર–વિચિત્ર હોતી હૈ ઇસલિએ ઔર [૩] સમસ્ત યતિ–આચારકે સમુદાયરૂપ તપમેં પ્રવર્તનરૂપ કર્મકાણ્ડકી ધમાલમેં વે અચલિત રહતે હૈં ઇસલિએ, [૧] કભી કિસીકો [કિસી વિષયકી] રુચિ કરતે હૈં, [૨] કભી કિસીકે [ કિસી વિષયકે] વિકલ્પ કરતે હૈં ઔર [૩] કભી કુછ આચરણ કરતે હૈં; દર્શનાચરણ કે લિએ–વે કદાચિત્ પ્રશમિત હોતે હૈ, કદાચિત્ સંવેગકો પ્રાપ્ત હોતે હૈ, કદાચિત્ અનુકંપિત હોતે હૈ, કદાચિત્ આસ્તિકયકો ધારણ કરતે હૈં, શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા ઔર મૂઢદ્રષ્ટિતાકે ઉત્થાનકો રોકનેકે લિએ નિત્ય કટિબદ્ધ રહતે હૈં, ઉપબૃંહણ, સ્થિતિ– કરણ, વાત્સલ્ય ઔર પ્રભાવનાકો ભાતે ------------------------------------------------------------------------- ૧. વાસ્તવમેં સાધ્ય ઔર સાધન અભિન્ન હોતે હૈં. જહાઁ સાધ્ય ઔર સાધન ભિન્ન કહે જાયેં વહાઁ ‘યહ સત્યાર્થ

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

૨૫૬

વારંવારમભિવર્ધિતોત્સાહા, જ્ઞાનાચરણાય સ્વાધ્યાય–કાલમવલોકયન્તો, બહુધા વિનયં પ્રપઞ્ચયન્તઃ, પ્રવિહિતદુર્ધરોપધાનાઃ, સુષ્ઠુ બહુમાનમાતન્વન્તો, નિહ્નવાપત્તિં નિતરાં નિવારયન્તોઽર્થવ્યઞ્જનતદુભયશુદ્ધૌ નિતાન્તસાવધાનાઃ, ચારિત્રાચરણાય હિંસાનૃતસ્તેયાબ્રહ્મપરિગ્રહસમસ્તવિરતિરૂપેષુ પઞ્ચમહાવ્રતેષુ તન્નિષ્ઠવૃત્તયઃ, સમ્યગ્યોગનિગ્રહલક્ષણાસુ ગુપ્તિષુ નિવાન્તં ગૃહીતોદ્યોગા ઈર્યાભાષૈષણાદાનનિક્ષેપોત્સર્ગરૂપાસુ સમિતિષ્વત્યન્તનિવેશિતપ્રયત્નાઃ, તપઆચરણાયાનશનાવમૌદર્યવૃત્તિપરિસંખ્યાનરસપરિત્યાગવિવિક્તશય્યાસનકાયકૢેશેષ્વભીક્ષ્ણમુત્સહ– માનાઃ, પ્રાયશ્ચિત્તવિનયવૈયાવૃત્ત્યવ્યુત્સર્ગસ્વાધ્યાયધ્યાનપરિકરાંકુશિતસ્વાન્તા, વીર્યાચરણાય કર્મ–કાણ્ડે સર્વશક્તયા વ્યાપ્રિયમાણાઃ, કર્મચેતનાપ્રધાનત્વાદ્દૂરનિવારિતાઽશુભકર્મપ્રવૃત્તયોઽપિ સમુપાત્ત– શુભકર્મપ્રવૃત્તયઃ, સકલક્રિયાકાણ્ડાડમ્બરોત્તીર્ણદર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈક્યપરિણતિરૂપાં જ્ઞાન ચેતનાં ----------------------------------------------------------------------------- હુએ બારમ્બાર ઉત્સાહકો બઢાતે હૈં; જ્ઞાનાચરણકે લિયે–સ્વાધ્યાયકાલકા અવલોકન કરતે હૈં, બહુ પ્રકારસે વિનયકા વિસ્તાર કરતે હૈં, દુર્ધર ઉપધાન કરતે હૈં, ભલી ભાઁતિ બહુમાનકો પ્રસારિત કરતે હૈં, નિહ્નવદોષકો અત્યન્ત નિવારતે હૈં, અર્થ, વ્યંજન ઔર તદુભયકી શુદ્ધિમેં અત્યન્ત સાવધાન રહતે હૈં; ચારિત્રાચરણકે લિયે–હિંસા, અસત્ય, સ્તેય, અબ્રહ્મ ઔર પરિગ્રહકી સર્વવિરતિરૂપ પંચમહાવ્રતોંમેં તલ્લીન વૃત્તિવાલે રહતે હૈં, સમ્યક્ યોગનિગ્રહ જિસકા લક્ષણ હૈ [–યોગકા બરાબર નિરોધ કરના જિનકા લક્ષણ હૈ] ઐસી ગુપ્તિયોંમેં અત્યન્ત ઉદ્યોગ રખતે હૈં, ઈર્યા, ભાષા, એષણા, આદાનનિક્ષેપ ઔર ઉત્સર્ગરૂપ સમિતિયોંમેં પ્રયત્નકો અત્યન્ત જોડતે હૈં; તપાચરણ કે લિયેે–અનશન, અવમૌદર્ય, વૃત્તિપરિસંખ્યાન, રસપરિત્યાગ, વિવિક્તશય્યાસન ઔર કાયક્લેશમેં સતત ઉત્સાહિત રહતે હૈં, પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ત્ય, વ્યુત્સર્ગ, સ્વાધ્યાય ઔર ધ્યાનરૂપ પરિકર દ્વારા નિજ અંતઃકરણકો અંકુશિત રખતે હૈં; વીર્યાચરણકે લિયે–કર્મકાંડમેં સર્વ શક્તિ દ્વારા વ્યાપૃત રહતે હૈં; ઐસા કરતે હુએ, કર્મચેતનાપ્રધાનપનેકે કારણ – યદ્યપિ અશુભકર્મપ્રવૃત્તિકા ઉન્હોંને અત્યન્ત નિવારણ કિયા હૈ તથાપિ– શુભકર્મપ્રવૃત્તિકો જિન્હોંને બરાબર ગ્રહણ કિયા હૈ ઐસે વે, સકલ ક્રિયાકાણ્ડકે આડમ્બરસે પાર ઉતરી હુઈ દર્શનજ્ઞાનચારિત્રકી ઐકયપરિણતિરૂપ જ્ઞાનચેતનાકો કિંચિત્ ભી ઉત્પન્ન નહીં કરતે હુએ,

------------------------------------------------------------------------- ૧. તદુભય = ઉન દોનોં [અર્થાત્ અર્થ તથા વ્યંજન દોનોં] ૨. પરિકર = સમૂહ; સામગ્રી. ૩. વ્યાપૃત = રુકે; ગુઁથે; મશગૂલ; મગ્ન.

Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મનાગપ્યસંભાવયન્તઃ પ્રભૂતપુણ્યભારમન્થરિતચિત્તવૃત્તયઃ, સુરલોકાદિકૢેશપ્રાપ્તિપરમ્પરયા સુચિરં સંસારસાગરે ભ્રમન્તીતિ. ઉક્તઞ્ચ–‘‘ચરણકરણપ્પહાણા સસમયપરમત્થમુક્કવાવારા. ચરણકરણસ્સ સારં ણિચ્છયસુદ્ધં ણ જાણંતિ’’..

-----------------------------------------------------------------------------

બહુત પુણ્યકે ભારસે મંથર હુઈ ચિત્તવૃત્તિવાલે વર્તતે હુએ, દેવલોકાદિકે ક્લેશકી પ્રાપ્તિકી પરમ્પરા દ્વારા દીર્ઘ કાલતક સંસારસાગરમેં ભ્રમણ કરતે હૈં. કહા ભી હૈ કિ – ચરણકરણપ્પહાણા સસમયપરમત્થમુક્કાવાવારા. ચરણકરણસ્સ સારં ણિચ્છયસુદ્ધં ણ જાણંતિ.. [અર્થાત્ જો ચરણપરિણામપ્રધાન હૈ ઔર સ્વસમયરૂપ પરમાર્થમેં વ્યાપારરહિત હૈં, વે ચરણપરિણામકા સાર જો નિશ્ચયશુદ્ધ [આત્મા] ઉસે નહીં જાનતે.]

[અબ કેવલનિશ્ચયાવલમ્બી [અજ્ઞાની] જીવોંકા પ્રવર્તન ઔર ઉસકા ફલ કહા જાતા હૈઃ–]

અબ, જો કેવલનિશ્ચયાવલમ્બી હૈં, સકલ ક્રિયાકર્મકાણ્ડકે આડમ્બરમેં વિરક્ત બુદ્ધિવાલે વર્તતે ------------------------------------------------------------------------- ૧. મંથર = મંદ; જડ; સુસ્ત. ૨. ઇસ ગાથાકી સંસ્કૃત છાયા ઇસ પ્રકાર હૈઃ ચરણકરણપ્રધાનાઃ સ્વસમયપરમાર્થમુક્તવ્યાપારાઃ. ચરણકરણસ્ય સારં

૩. શ્રી જયસેનાચાર્યદેવકૃત તાત્પર્યવૃત્તિ–ટીકામેં વ્યવહાર–એકાન્તકા નિમ્નાનુસાર સ્પષ્ટીકરણ કિયા ગયા હૈઃ–

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

૨૫૮

વિલોચનપુટાઃ કિમપિ સ્વબુદ્ધયાવલોક્ય યથાસુખમાસતે, તે ખલ્વવધીરિતભિન્નસાધ્યસાધનભાવા અભિન્નસાધ્યસાધનભાવમલભમાના અન્તરાલ એવ પ્રમાદકાદમ્બરીમદભરાલસચેતસો મત્તા ઇવ, મૂર્ચ્છિતા ઇવ, સુષુપ્તા ઇવ, પ્રભૂતઘૃતસિતોપલપાયસાસાદિતસૌહિત્યા ઇવ, સસુલ્બણબલ–સઞ્જનિતજાડયા ઇવ, દારુણમનોભ્રંશવિહિત મોહા ઇવ, મુદ્રિતવિશિષ્ટચૈતન્યા વનસ્પતય ઇવ,

-----------------------------------------------------------------------------

હુએ, આઁખોંકો અધમુન્દા રખકર કુછભી સ્વબુદ્ધિસે અવલોક કર યથાસુખ રહતે હૈં [અર્થાત્ સ્વમતિકલ્પનાસે કુછ ભી ભાસકી કલ્પના કરકે ઇચ્કાનુસાર– જૈસે સુખ ઉત્પન્ન હો વૈસે–રહતે હૈં], વે વાસ્તવમેં ભિન્નસાધ્યસાધનભાવકો તિરસ્કારતે હુએ, અભિન્નસાધ્યસાધનભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતે હુએ, અંતરાલમેં હી [–શુભ તથા શુદ્ધકે અતિરિક્ત શેષ તીસરી અશુભ દશામેં હી], પ્રમાદમદિરાકે મદસે ભરે હુએ આલસી ચિત્તવાલે વર્તતે હુએ, મત્ત [ઉન્મત્ત] જૈસે, મૂર્છિત જૈસે, સુષુપ્ત જૈસે, બહુત ઘી–શક્કર ખીર ખાકર તૃપ્તિકો પ્રાપ્ત હુએ [તૃપ્ત હુએ] હોં ઐસે, મોટે શરીરકે કારણ જડતા [– મંદતા, નિષ્ક્રિયતા] ઉત્પન્ન હુઈ હો ઐસે, દારુણ બુદ્ધિભ્રંશસે મૂઢતા હો ગઈ હો ઐસે, જિસકા વિશિષ્ટચૈતન્ય મુઁદ

------------------------------------------------------------------------- ૧. યથાસુખ = ઇચ્છાનુસાર; જૈસે સુખ ઉત્પન્ન હો વૈસે; યથેચ્છરૂપસે. [જિન્હેં દ્રવ્યાર્થિકનયકે [નિશ્ચયનયકે]

૨. મોક્ષમાર્ગી જ્ઞાની જીવોંકો સવિકલ્પ પ્રાથમિક દશામેં [છઠવેં ગુણસ્થાન તક] વ્યવહારનયકી અપેક્ષાસે

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મૌનીન્દ્રીં કર્મચેતનાં પુણ્યબન્ધભયેનાનવલમ્બમાના અનાસાદિતપરમનૈષ્કર્મ્યરૂપજ્ઞાનચેતનાવિશ્રાન્તયો વ્યક્તાવ્યક્તપ્રમાદતન્ત્રા અરમાગતકર્મ–ફલચેતનાપ્રધાનપ્રવૃત્તયો વનસ્પતય ઇવ કેવલં પાપમેવ બધ્નન્તિ. ઉક્તઞ્ચ–‘‘ણિચ્છયમાલમ્બંતા ણિચ્છયદો ણિચ્છયં અયાણંતા. ણાસંતિ ચરણકરણં બાહરિચરણાલસા કેઈ’’.. -----------------------------------------------------------------------------

ગયા હૈ ઐસી વનસ્પતિ જૈસે, મુનીંદ્રકી કર્મચેતનાકો પુણ્યબંધકે ભયસે નહીં અવલમ્બતે હુએ ઔર પરમ નૈષ્કર્મ્યરૂપ જ્ઞાનચેતનામેં વિશ્રાંતિકો પ્રાપ્ત નહીં હોતે હુએ, [માત્ર] વ્યક્ત–અવ્યક્ત પ્રમાદકે આધીન વર્તતે હુએ, પ્રાપ્ત હુએ હલકે [નિકૃઃષ્ટ] કર્મફલકી ચેતનાકે પ્રધાનપનેવાલી પ્રવૃત્તિ જિસે વર્તતી હૈ ઐસી વનસ્પતિકી ભાઁતિ, કેવલ પાપકો હી બાઁધતે હૈ. કહા ભી હૈ કિઃ–– ણિચ્છયમાલમ્બંતા ણિચ્છયદો ણિચ્છયં અયાણંતા. ણાસંતિ ચરણકરણં બાહરિચરણાલસા કેઈ.. [અર્થાત્ નિશ્ચયકા અવલમ્બન લેને વાલે પરન્તુ નિશ્ચયસે [વાસ્તવમેં] નિશ્ચયકો નહીં જાનને વાલે કઈ જીવ બાહ્ય ચરણમેં આલસી વર્તતે હુએ ચરણપરિણામકા નાશ કરતે હૈં.]

------------------------------------------------------------------------- ૧. કેવલનિશ્ચયાવલમ્બી જીવ પુણ્યબન્ધકે ભયસે ડરકર મંદકષાયરૂપ શુભભાવ નહીં કરતે ઔર પાપબન્ધકે

૨. ઇસ ગાથાકી સંસ્કૃત છાયા ઇસ પ્રકાર હૈેઃ નિશ્ચયમાલમ્બન્તો નિશ્ચયતો નિશ્ચયમજાનન્તઃ. નાશયન્તિ ચરણકરણં

૩. શ્રી જયસેનાચાર્યદેવરચિત ટીકામેં [વ્યવહાર–એકાન્તકા સ્પષ્ટીકરણ કરનેકે પશ્ચાત્ તુરન્ત હી] નિશ્ચયએકાન્તકા

Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

૨૬૦

યે તુ પુનરપુનર્ભવાય નિત્યવિહિતોદ્યોગમહાભાગા ભગવન્તો નિશ્ચયવ્યવહારયોરન્યત– રાનવલમ્બનેનાત્યન્તમધ્યસ્થીભૂતાઃ -----------------------------------------------------------------------------

[અબ નિશ્ચય–વ્યવહાર દોનોંકા સુમેલ રહે ઇસ પ્રકાર ભૂમિકાનુસાર પ્રવર્તન કરનેવાલે જ્ઞાની જીવોંકા પ્રવર્તન ઔર ઉસકા ફલ કહા જાતા હૈઃ–

વ્યવહારમેંસે કિસી એકકા હી અવલમ્બન નહીં લેનેસે [–કેવલનિશ્ચયાવલમ્બી યા કેવલવ્યવહારાવલમ્બી નહીં હોનેસે] અત્યન્ત મધ્યસ્થ વર્તતે હુએ, ------------------------------------------------------------------------- [યહાઁ જિન જીવોંકો ‘વ્યવહારસમ્યગ્દ્રષ્ટિ કહા હૈ વે ઉપચારસે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હૈં ઐસા નહીં સમઝના. પરન્તુ વે વાસ્તવમેં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હૈં ઐસા સમઝના. ઉન્હેં ચારિત્ર–અપેક્ષાસે મુખ્યતઃ રાગાદિ વિદ્યમાન હોનેસે સરાગ સમ્યક્ત્વવાલે કહકર ‘વ્યવહારસમ્યગ્દ્રષ્ટિ’ કહા હૈ. શ્રી જયસેનાચાર્યદેવને સ્વયં હી ૧૫૦–૧૫૧ વીં ગાથાકી ટીકામેં કહા હૈ કિ – જબ યહ જીવ આગમભાષાસે કાલાદિલબ્ધિરૂપ ઔર અધ્યાત્મભાષાસે શુદ્ધાત્માભિમુખ પરિણામરૂપ સ્વસંવેદનજ્ઞાનકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ તબ પ્રથમ તો વહ મિથ્યાત્વાદિ સાત પ્રકૃતિયોંકે ઉપશમ ઔર ક્ષયોપશમ દ્વારા સરાગ–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હોતા હૈ.] ૧. નિશ્ચય–વ્યવહારકે સુમેલકી સ્પષ્ટતાકે લિયે પૃષ્ઠ ૨૫૮કા પદ ટિપ્પણ દેખેં. ૨. મહાભાગ = મહા પવિત્ર; મહા ગુણવાન; મહા ભાગ્યશાલી. ૩. મોક્ષકે લિયે નિત્ય ઉદ્યમ કરનેવાલે મહાપવિત્ર ભગવંતોંકો [–મોક્ષમાર્ગી જ્ઞાની જીવોંકો] નિરન્તર

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

શુદ્ધચૈતન્યરૂપાત્મતત્ત્વવિશ્રાન્તિવિરચનોન્મુખાઃ પ્રમાદોદયાનુવૃત્તિ–નિવર્તિકાં ક્રિયાકાણ્ડપરિણતિંમાહાત્મ્યાન્નિવારયન્તોઽત્યન્તમુદાસીના યથાશક્તયાઽઽત્માનમાત્મ–નાઽઽત્મનિ સંચેતયમાના નિત્યોપયુક્તા નિવસન્તિ, તે ખલુ સ્વતત્ત્વવિશ્રાન્ત્યનુસારેણ ક્રમેણ કર્માણિ સંન્યસન્તોઽત્યન્તનિષ્પ્રમાદાનિતાન્તનિષ્કમ્પમૂર્તયો વનસ્પતિભિરૂપમીયમાના અપિ દૂરનિરસ્તકર્મફલાનુભૂતયઃકર્માનુભૂતિનિરુત્સુકાઃકેવલજ્ઞાનાનુભૂતિસમુપજાતતાત્ત્વિકા– નન્દનિર્ભરતરાસ્તરસા સંસારસમુદ્રમુત્તીર્ય શબ્દ–બ્રહ્મફલસ્ય શાશ્વતસ્ય ભોક્તારો ભવન્તીતિ.. ૧૭૨..

-----------------------------------------------------------------------------

શુદ્ધચૈતન્યરૂપ આત્મતત્ત્વમેં વિશ્રાંતિકે અનુસરણ કરતી હુઈ વૃત્તિકા નિવર્તન કરનેવાલી [ટાલનેવાલી] ક્રિયાકાણ્ડપરિણતિકો માહાત્મ્યમેંસે વારતે હુએ [–શુભ ક્રિયાકાણ્ડપરિણતિ હઠ રહિત સહજરૂપસે ભૂમિકાનુસાર વર્તતી હોને પર ભી અંતરંગમેં ઉસે માહાત્મ્ય નહીં દેતે હુએ], અત્યન્ત ઉદાસીન વર્તતે હુએ, યથાશક્તિ આત્માકો આત્માસે આત્મામેં સંચેતતે [અનુભવતે] હુએ નિત્ય–ઉપયુક્ત રહતે હૈં, વે [–વે મહાભાગ ભગવન્તોં], વાસ્તવમેં સ્વતત્ત્વમેં વિશ્રાંતિકે અનુસાર ક્રમશઃ કર્મકા સંન્યાસ કરતે હુએ [–સ્વતત્ત્વમેં સ્થિરતા હોતી જાયે તદનુસાર શુભ ભાવોંકો છોડતે હુએ], અત્યન્ત નિષ્પ્રમાદ વર્તતે હુએ, અત્યન્ત નિષ્કંપમૂર્તિ હોનેસે જિન્હેં વનસ્પતિકી ઉપમા દી જાતી હૈ તથાપિ જિન્હોંનેે કર્મફલાનુભૂતિ અત્યન્ત નિરસ્ત [નષ્ટ] કી હૈ ઐસે, કર્માનુભૂતિકે પ્રતિ નિરુત્સુક વર્તતે હુએ, કેવલ [માત્ર] જ્ઞાનાનુભૂતિસે ઉત્પન્ન હુએ તાત્ત્વિક આનન્દસે અત્યન્ત ભરપૂર વર્તતે હુએ, શીઘ્ર સંસારસમુદ્રકો પાર ઉતરકર, શબ્દબ્રહ્મકે શાશ્વત ફલકે [– નિર્વાણસુખકે] ભોક્તા હોતે હૈં.. ૧૭૨.. ------------------------------------------------------------------------- ૧. વિરચન = વિશેષરૂપસે રચના; રચના.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

૨૬૨

કર્તુઃ પ્રતિજ્ઞાનિર્વ્યૂઢિસૂચિકા સમાપનેયમ્ . માર્ગો હિ પરમવૈરાગ્યકરણપ્રવણા પારમેશ્વરી પરમાજ્ઞા; તસ્યા પ્રભાવનં પ્રખ્યાપનદ્વારેણ પ્રકૃષ્ટપરિણતિદ્વારેણ વા સમુદ્યોતનમ્; તદર્થમેવ પરમાગમાનુરાગવેગપ્રચલિતમનસા સંક્ષેપતઃ સમસ્તવસ્તુતત્ત્વસૂચકત્વાદતિવિસ્તૃતસ્યાપિ -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [પ્રવચનભક્તિપ્રચોદિતેન મયા] પ્રવચનકી ભક્તિસે પ્રેરિત ઐસે મૈને [માર્ગપ્રભાવનાર્થં] માર્ગકી પ્રભાવકે હેતુ [પ્રવચનસારં] પ્રવચનકે સારભૂત [પઞ્ચાસ્તિકસંગ્રહં સૂત્રમ્] ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ સૂત્ર [ભણિતમ્] કહા.

ટીકાઃ– યહ, કર્તાકી પ્રતિજ્ઞાકી પૂર્ણતા સૂચિતવાલી સમાપ્તિ હૈ [અર્થાત્ યહાઁ શાસ્ત્રકર્તા શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ અપની પ્રતિજ્ઞાકી પૂર્ણતા સૂચિત કરતે હુએ શાસ્ત્રસમાપ્તિ કરતે હૈં].

માર્ગ અર્થાત્ પરમ વૈરાગ્ય કી ઓર ઢલતી હુઈ પારમેશ્વરી પરમ આજ્ઞા [અર્થાત્ પરમ વૈરાગ્ય કરનેકી પરમેશ્વરકી પરમ આજ્ઞા]; ઉસકી પ્રભાવના અર્થાત્ પ્રખ્યાપન દ્વારા અથવા પ્રકૃષ્ટ પરિણતિ દ્વારા ઉસકા સમુદ્યોત કરના; [પરમ વૈરાગ્ય કરનેકી જિનભગવાનકી પરમ આજ્ઞાકી પ્રભાવના અર્થાત્ [૧] ઉસકી પ્રખ્યાતિ–વિજ્ઞાપન–કરને દ્વારા અથવા [૨] પરમવૈરાગ્યમય પ્રકૃષ્ટ પરિણમન દ્વારા, ઉસકા સમ્યક્ પ્રકારસે ઉદ્યોત કરના;] ઉસકે હેતુ હી [–માર્ગકી પ્રભાવનાકે લિયે હી], પરમાગમકી ઓરકે અનુરાગકે વેગસે જિસકા મન અતિ ચલિત હોતા થા ઐસે મૈંને યહ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ’ નામકા સૂત્ર કહા–જો કિ ભગવાન સર્વજ્ઞ દ્વારા ઉપજ્ઞ હોનેસે [–વીતરાગ સર્વજ્ઞ જિનભગવાનને સ્વયં જાનકર પ્રણીત કિયા હોનેસે] ‘સૂત્ર’ હૈ, ઔર જો સંક્ષેપસે સમસ્તવસ્તુતત્ત્વકા [સર્વ વસ્તુઓંકે યથાર્થ સ્વરૂપકા] પ્રતિપાદન કરતા હોનેસે, અતિ વિસ્તૃત ઐસે ભી પ્રવચનકે સારભૂત હૈં [–દ્વાદશાંગરૂપસે વિસ્તીર્ણ ઐસે ભી જિનપ્રવચનકે સારભૂત હૈં].

Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પ્રવચનસ્ય સારભૂતં પઞ્ચાસ્તિકાયસંગ્રહા–ભિધાનં ભગવત્સર્વજ્ઞોપજ્ઞત્વાત્ સૂત્રમિદમભિહિતં મયેતિ. અથૈવં શાસ્ત્રકારઃ પ્રારબ્ધસ્યાન્ત–મુપગમ્યાત્યન્તં કૃતકૃત્યો ભૂત્વા પરમનૈષ્કર્મ્યરૂપે શુદ્ધસ્વરૂપે વિશ્રાન્ત ઇતિ શ્રદ્ધીયતે.. ૧૭૩..

-----------------------------------------------------------------------------

ઇસ પ્રકાર શાસ્ત્રકાર [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ] પ્રારમ્ભ કિયે હુએ કાર્યકે અન્તકો પાકર, અત્યન્ત કૃતકૃત્ય હોકર, પરમનૈષ્કર્મ્યરૂપ શુદ્ધસ્વરૂપમેં વિશ્રાંત હુએ [–પરમ નિષ્કર્મપનેરૂપ શુદ્ધસ્વરૂપમેં સ્થિર હુએ] ઐસે શ્રદ્ધે જાતે હૈં [અર્થાત્ ઐસી હમ શ્રદ્ધા કરતે હૈં].. ૧૭૩..

ઇસ પ્રકાર [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહશાસ્ત્રકી શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત] સમયવ્યાખ્યા નામકી ટીકામેં નવપદાર્થપૂર્વક મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન નામકા દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ સમાપ્ત હુઆ. [અબ, ‘યહ ટીકા શબ્દોને કી હૈ, અમૃતચન્દ્રસૂરિને નહીં’ ઐસે અર્થકા એક અન્તિમ શ્લોક કહકર અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ ટીકાકી પૂર્ણાહુતિ કરતે હૈંઃ]

ઐસે શબ્દોંને યહ સમયકી વ્યાખ્યા [–અર્થસમયકા વ્યાખ્યાન અથવા પંચાસ્તિકાયસંગ્રહશાસ્ત્રકી ટીકા] કી હૈ; સ્વરૂપગુપ્ત [–અમૂર્તિક જ્ઞાનમાત્ર સ્વરૂપમેં ગુપ્ત] અમૃતચંદ્રસૂરિકા [ઉસમેં] કિંચિત્ ભી કર્તવ્ય નહી હૈં .. [૮]..

Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

૨૬૪

ઇતિ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહાભિધાનસ્ય સમયસ્ય વ્યાખ્યા સમાપ્તા. -----------------------------------------------------------------------------

ઇસ પ્રકાર [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત] શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક સમયકી અર્થાત્ શાસ્ત્રકી [શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત સમયવ્યાખ્યા નામકી] ટીકાકે શ્રી હિંમતલાલ જેઠાલાલ શાહ કૃત ગુજરાતી અનુવાદકા હિન્દી રૂપાન્તર સમાપ્ત હુઆ.