Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration). Gatha: 173 ; Shlok: 8 ; End.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 15 of 15

 

Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

252

dvividhan kil tAtparyam–sUtratAtparyan shAstratAtparyanycheti. tatra sUtratAtparyan pratisUtramev pratipAditam. shAstratAtparyan tvidan pratipAdyate. asya khalu pArameshvarasya shAstrasya, sakalapuruShArtha– sArabhUtamokShatattvapratipattiheto panychAstikAyaShaDdravyasvarUpapratipAdanenopadarshitasamastavastusva– bhAvasya, navapadArthaprapanychasUchanAviShkRutabandhamokShasambandhibandhamokShAyatanabandhamokShavikalpasya, samyagA– veditanishchayavyavahArarUpamokShamArgasya, sAkShanmokShakAraNabhUtaparamavItarAgatvavishrAntasamastahRudayasya, paramArthato vItarAgatvamev tAtparyamiti. tadidan vItarAgatvan vyavahAranishchayAvirodhenaivAnugamyamAnan bhavati samIhitasiddhaye -----------------------------------------------------------------------------

tAtparya dvividh hotA hai 1sUtratAtparya aur shAstratAtparya. usamen, sUtratAtparya pratyek sUtramen [pratyek gAthAmen] pratipAdit kiyA gayA hai ; aur shAstratAtparya ab pratipAdit kiyA jAtA hai–

2puruShArthommen sArabhUt aise mokShatattvakA pratipAdan karaneke liye jisamen panchAstikAy aur

sarva ShaDdravyake svarUpake pratipAdan dvArA samasta vastukA svabhAv darshAyA gayA hai, nav padArthake vistRut kathan dvArA jisamen bandha–mokShake sambandhI [svAmI], bandha–mokShake Ayatan [sthAn] aur bandha– mokShake vikalpa [bhed] pragaT kie gae hain, nishchay–vyavahArarUp mokShamArgakA jisamen samyak nirUpaN kiyA gayA hai tathA sAkShAt mokShake kAraNabhUt paramavItarAgapanemen jisakA samasta hRuday sthit hai–aise is sachamuch 3pArameshvar shAstrakA, paramArthase vItarAgapanA hI tAtparya hai.

4a

so is vItarAgapanekA vyavahAr–nishchayake virodh dvArA hI anusaraN kiyA jAe to iShTasiddhi hotI hai, parantu anyathA nahIn [arthAt vyavahAr aur nishchayakI susangatatA rahe is prakAr vItarAgapanekA anusaraN kiyA jAe tabhI ichchhitakI siddhi hotI hai, ------------------------------------------------------------------------- 1. pratyek gAthAsUtrakA tAtparya so sUtratAtparya hai aur sampUrNa shAstrakA tAtparya soe shAstratAtparya hai. 2. puruShArtha = puruSh–artha; puruSh–prayojana. [puruShArthake chAr vibhAg kie jAte hain dharma, artha, kAm aur mokSha;

parantu sarva puruSh–arthommen mokSha hI sArabhUt [tAttvik] puruSh–artha hai.]

3. pArameshvar = parameshvarake; jinabhagavAnake; bhAgavat; daivI; pavitra. 4. chhaThaven guNasthAnamen muniyogya shuddhapariNatikA nirantar honA tathA mahAvratAdisambandhI shubhabhAvonkA yathAyogyarUpase

honA vah nishchay–vyavahArake avirodhakA [sumelakA] udAharaN rhai. pAnchave guNasthAnamen us guNasthAnake yogya
shuddhapariNati nirantar honA tathA deshavratAdisambandhI shubhabhAvonkA yathAyogyarUpase honA vah bhI nishchay–vyavahArake
avirodhakA udAharaN hai.

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan

[
253

na punaranyathA. vyavahAranayen bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhaya sukhenaivAvatar–nti tIrthan prAthamikA. tathA hIdan shraddheyamidamashraddheyamayan shraddhAtedan shraddhAnamidan gneyamidamagneyamayan gnAtedan gnAnamidan charaNIyamidamacharaNIyamayan charitedan charaNamiti kartavyAkartavyakartRukarmavibhA– gAvalokanollasitapeshalotsAhA shanaishanairmohamallamunmUlayanta, kadAchidagnAnAnmadapramAdatantratayA shithilitAtmAdhikArasyAtmano ----------------------------------------------------------------------------- anya prakArase nahIn hotI].

[uparokta bAt visheSh samajhAI jAtI hai–]

anAdi kAlase bhedavAsit buddhi honeke kAraN prAthamik jIv vyavahAranayase 1bhinnasAdhyasAdhanabhAvakA avalamban lekar 2sukhase tIrthakA prArambha karate hain [arthAt sugamatAse mokShamArgakI prArambhabhUmikAkA sevan karate hain]. jaise ki ‘[1] yah shraddhey [shraddhA karaneyogya] hai, [2] yah ashraddhey hai, [3] yah shraddhA karanevAlA hai aur [4] yah shraddhAn hai; [1] yah gney [jAnaneyogya] hai, [2] yah agney hai, [3] yah gnAtA hai aur [4] yah gnAn haie; [1] yah AcharaNIy [AcharaN karaneyogya] hai, [2] yah anAcharaNIy hai, [3] yah AcharaN karanevAlA hai aur [4] yah AcharaN hai;’–is prakAr [1] kartavya [karaneyogya], [2] akartavya, [3] kartA aur [4] karmarUp vibhAgonke avalokan dvArA jinhen komal utsAh ullasit hotA hai aise ve [prAthamik jIv] dhIre–dhIre mohamallako [rAgAdiko] ukhADate jAte hain; kadAchit agnAnake kAraN [sva– samvedanagnAnake abhAvake kAraN] mad [kaShAy] aur pramAdake vash honese apanA Atma–adhikAr ------------------------------------------------------------------------- 1. mokShamArgaprApta gnAnI jIvonko prAthamik bhUmikAmen, sAdhya to paripUrNa shuddhatArUpase pariNat AtmA hai aur usakA

sAdhan vyavahAranayase [Anshik shuddhike sAth–sAth rahanevAle] bhedaratnatrayarUp parAvalambI vikalpa kahe jAte hai.
is prakAr un jIvonko vyavahAranayase sAdhya aur sAdhan bhinna prakArake kahe gae hain. [nishchayanayase sAdhya aur
sAdhan abhinna hote hain.]

2. sukhase = sugamatAse; sahajarUpase; kaThinAI binA. [jinhonne dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake

shraddhAnAdi kie hain aise samyaggnAnI jIvonko tIrthasevanakI prAthamik dashAmen [–mokShamArgasevanakI prArambhik
bhUmikAmen] Anshik shuddhike sAth–sAth shraddhAnagnAnachAritra sambandhI parAvalambI vikalpa [bhedaratnatray] hote hain,
kyonki anAdi kAlase jIvonko jo bhedavAsanAse vAsit pariNati chalI A rahI hai usakA turanta hI sarvathA
nAsh honA kaThin hai.]

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

254

nyAyyapathapravartanAy prayuktaprachaNDadaNDanItaya, puna puna doShAnusAreN dattaprAyashchittA santa–todyatA santoth tasyaivAtmano bhinnaviShayashraddhAnagnAnachAritrairadhiropyamANasanskArasya bhinnasAdhya–sAdhanabhAvasya rajakashilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitoShapariShvanggamalinavAsas iv manAngmanAgvishuddhimadhigamya nishchayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAddarshanagnAnachAritrasamAhitatva–rUpe vishrAntasakalakriyAkANDADambaranistaranggaparamachaitanyashAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyA–tmani vishrAntimAsUtrayanta krameN samupajAt samarasIbhAvA paramavItarAgabhAvamadhigamya, sAkShAnmokShamanubhavantIti.. ----------------------------------------------------------------------------- [AtmAmen adhikAr] shithil ho jAnepar apaneko nyAyamArgamen pravartit karaneke lie ve prachaNDa daNDanItikA prayog karate hain; punapuna [apane AtmAko] doShAnusAr prAyashchitta dete hue ve satat udyamavanta vartate hain; aur bhinnaviShayavAle shraddhAn–gnAn–chAritrake dvArA [–AtmAse bhinna jisake viShay hain aise bhedaratnatray dvArA] jisamen sanskAr Aropit hote jAte hain aise bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle apane AtmAmen –dhobI dvArA shilAkI satah par pachhADe jAnevAle, nirmal jal dvArA bhigoe jAnevAle aur kShAr [sAbun] lagAe jAnevAle malin vastrakI bhAnti–thoDI–thoDI vishuddhi prApta karake, usI apane AtmAko nishchayanayase bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraN, darshanagnAnachAritrakA samAhitapanA [abhedapanA] jisakA rUp hai, sakal kriyAkANDake ADambarakI nivRuttike kAraN [–abhAvake kAraN] jo nistarang paramachaitanyashAlI hai tathA jo nirbhar Anandase samRuddha hai aise bhagavAn AtmAmen vishrAnti rachate hue [arthAt darshanagnAnachAritrake aikayasvarUp, nirvikalpa paramachaitanyashAlI hai tathA bharapUr Anandayukta aise bhagavAn AtmAmen apaneko sthir karate hue], kramasha samarasIbhAv samutpanna hotA jAtA hai isalie param vItarAgabhAvako prApta karake sAkShAt mokShakA anubhav karate hain.

1
2

------------------------------------------------------------------------- 1. vyavahAr–shraddhAnagnAnachAritrake viShay AtmAse bhinna hain; kyonki vyavahArashraddhAnakA viShay nav padArtha hai,

vyavahAragnAnakA viShay ang–pUrva hai aur vyavahArachAritrakA viShay AchArAdisUtrakathit muni–AchAr hai.

2. jis prakAr dhobI pAShANashilA, pAnI aur sAbun dvArA malin vastrakI shuddhi karatA jAtA hai, usI pakAr

prAkpadavIsthit gnAnI jIv bhedaratnatray dvArA apane AtmAmen sanskArako AropaN karake usakI thoDI–thoDI
shuddhi karatA jAtA hai aisA vyavahAranase kahA jAtA hai. paramArtha aisA hai ki us bhedaratnatrayavAle gnAnI jIvako
shubh bhAvonke sAth jo shuddhAtmasvarUpakA Anshik Alamban vartatA hai vahI ugra hote–hote visheSh shuddhi karatA
jAtA hai. isalie vAstavamen to, shuddhAtmasvarUkAn Alamban karanA hI shuddhi pragaT karanekA sAdhan hai aur us
AlambanakI ugratA karanA hI shuddhikI vRuddhi karanekA sAdhan hai. sAth rahe hue shubhabhAvonko shuddhikI vRuddhikA
sAdhan kahanA vah to mAtra upachArakathan hai. shuddhikI vRuddhike upacharitasAdhanapanekA Arop bhI usI jIvake
shubhabhAvommen A sakatA hai ki jis jIvane shuddhikI vRuddhikA yathArtha sAdhan [–shuddhAtmasvarUpakA yathochit
Alamban] pragaT kiyA ho.

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan

[
255

ath ye tu kevalavyavahArAvalambinaste khalu bhinnasAdhyasAdhanabhAvAvalokanenAnavaratan nitarAn khidyamAnA muhurmuhurdharmAdishraddhAnarUpAdhyavasAyAnusyUtachetasa prabhUtashrutasanskArAdhiropitavi– chitravikalpajAlakalmAShitachaitanyavRuttaya, samastayativRuttasamudAyarUpatapapravRuttirUpakarmakANDoDDam– rAchalitA, kadAchitkinychidrochamAnA, kadAchit kinychidvikalpayanta, kadAchitkinychidAcharanta, darshanAcharaNAy kadAchitprashAmyanta, kadAchitsamvijamAnA, kadAchidanukampamAnA, kadAchidA– stikyamudvahanta, shangkAkAngkShAvichikitsAmUDhadraShTitAnAn vyutthApananirodhAy nityabaddhaparikarA, upabRunhaN sthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAn bhAvayamAnA ----------------------------------------------------------------------------- [ab kevalavyavahArAvalambI (agnAnI) jIvonnko pravartan aur usakA phal kahA jAtA hai–]

parantu jo kevavyavahArAvalambI [mAtra vyavahArakA avalamban karanevAle] hain ve vAstavamen 1 bhinnasAdhyasAdhanabhAvake avalokan dvArA nirantar atyanta khed pAte hue, [1] punapuna dharmAdike shraddhAnarUp adhyavasAnamen unakA chitta lagatA rahanese, [2] bahut shrutake [dravyashrutake] sanskAronse UThane vAle vichitra [anek prakArake] vikalponke jAl dvArA unakI chaitanyavRutti chitra–vichitra hotI hai isalie aur [3] samasta yati–AchArake samudAyarUp tapamen pravartanarUp karmakANDakI dhamAlamen ve achalit rahate hain isalie, [1] kabhI kisIko [kisI viShayakI] ruchi karate hain, [2] kabhI kisIke [ kisI viShayake] vikalpa karate hain aur [3] kabhI kuchh AcharaN karate hain; darshanAcharaN ke lie–ve kadAchit prashamit hote hai, kadAchit samvegako prApta hote hai, kadAchit anukampit hote hai, kadAchit Astikayako dhAraN karate hain, shankA, kAnkShA, vichikitsA aur mUDhadraShTitAke utthAnako rokaneke lie nitya kaTibaddha rahate hain, upabRunhaN, sthiti– karaN, vAtsalya aur prabhAvanAko bhAte ------------------------------------------------------------------------- 1. vAstavamen sAdhya aur sAdhan abhinna hote hain. jahAn sAdhya aur sAdhan bhinna kahe jAyen vahAn ‘yah satyArtha

nirUpaN nahIn hai kintu vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA hai ’ –aisA samajhanA chAhiye.
kevalavyavahArAvalambI jIv is bAtakI gaharAIse shraddhA na karate hue arthAt ‘vAstavamen shubhabhAvarUp sAdhanase hI
shuddhabhAvarUp sAdhya prApta hogA’ aisI shraddhAkA gaharAIse sevan karate hue nirantar atyanta khed prApta karate hain.
[visheShake lie 230 ven pRuShThakA pAnchavAn aur 231 ven pRuShThakA tIsarA tathA chauthA pad TippaN dekhen.]

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

256

vAramvAramabhivardhitotsAhA, gnAnAcharaNAy svAdhyAy–kAlamavalokayanto, bahudhA vinayan prapanychayanta, pravihitadurdharopadhAnA, suShThu bahumAnamAtanvanto, nihnavApattin nitarAn nivArayantorthavyanyjanatadubhayashuddhau nitAntasAvadhAnA, chAritrAcharaNAy hinsAnRutasteyAbrahmaparigrahasamastaviratirUpeShu panychamahAvrateShu tanniShThavRuttaya, samyagyoganigrahalakShaNAsu guptiShu nivAntan gRuhItodyogA IryAbhAShaiShaNAdAnanikShepotsargarUpAsu samitiShvatyantaniveshitaprayatnA, tapaAcharaNAyAnashanAvamaudaryavRuttiparisankhyAnarasaparityAgaviviktashayyAsanakAyakLruesheShvabhIkShNamutsah– mAnA, prAyashchittavinayavaiyAvRuttyavyutsargasvAdhyAyadhyAnaparikarAnkushitasvAntA, vIryAcharaNAy karma–kANDe sarvashaktayA vyApriyamANA, karmachetanApradhAnatvAddUranivAritAshubhakarmapravRuttayopi samupAtta– shubhakarmapravRuttaya, sakalakriyAkANDADambarottIrNadarshanagnAnachAritraikyapariNatirUpAn gnAn chetanAn ----------------------------------------------------------------------------- hue bArambAr utsAhako baDhAte hain; gnAnAcharaNake liye–svAdhyAyakAlakA avalokan karate hain, bahu prakArase vinayakA vistAr karate hain, durdhar upadhAn karate hain, bhalI bhAnti bahumAnako prasArit karate hain, nihnavadoShako atyanta nivArate hain, artha, vyanjan aur tadubhayakI shuddhimen atyanta sAvadhAn rahate hain; chAritrAcharaNake liye–hinsA, asatya, stey, abrahma aur parigrahakI sarvaviratirUp panchamahAvratommen tallIn vRuttivAle rahate hain, samyak yoganigrah jisakA lakShaN hai [–yogakA barAbar nirodh karanA jinakA lakShaN hai] aisI guptiyommen atyanta udyog rakhate hain, IryA, bhAShA, eShaNA, AdAnanikShep aur utsargarUp samitiyommen prayatnako atyanta joDate hain; tapAcharaN ke liyee–anashan, avamaudarya, vRuttiparisankhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan aur kAyakleshamen satat utsAhit rahate hain, prAyashchitta, vinay, vaiyAvRuttya, vyutsarga, svAdhyAy aur dhyAnarUp parikar dvArA nij antakaraNako ankushit rakhate hain; vIryAcharaNake liye–karmakAnDamen sarva shakti dvArA vyApRut rahate hain; aisA karate hue, karmachetanApradhAnapaneke kAraN – yadyapi ashubhakarmapravRuttikA unhonne atyanta nivAraN kiyA hai tathApi– shubhakarmapravRuttiko jinhonne barAbar grahaN kiyA hai aise ve, sakal kriyAkANDake ADambarase pAr utarI huI darshanagnAnachAritrakI aikayapariNatirUp gnAnachetanAko kinchit bhI utpanna nahIn karate hue,

1
2
3

------------------------------------------------------------------------- 1. tadubhay = un donon [arthAt artha tathA vyanjan donon] 2. parikar = samUh; sAmagrI. 3. vyApRut = ruke; gunthe; mashagUl; magna.


Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan

[
257

manAgapyasambhAvayanta prabhUtapuNyabhAramantharitachittavRuttaya, suralokAdikLrueshaprAptiparamparayA suchiran sansArasAgare bhramantIti. uktanycha–‘‘charaNakaraNappahANA sasamayaparamatthamukkavAvArA. charaNakaraNassa sAran Nichchhayasuddhan Na jANanti’’..

yetra kevalanishchayAvalambina sakalakriyAkarmakANDADambaraviraktabuddhayordhamIlit–

-----------------------------------------------------------------------------

1

bahut puNyake bhArase manthar huI chittavRuttivAle vartate hue, devalokAdike kleshakI prAptikI paramparA dvArA dIrgha kAlatak sansArasAgaramen bhramaN karate hain. kahA bhI hai ki – charaNakaraNappahANA sasamayaparamatthamukkAvAvArA. charaNakaraNassa sAran Nichchhayasuddhan Na jANanti.. [arthAt jo charaNapariNAmapradhAn hai aur svasamayarUp paramArthamen vyApArarahit hain, ve charaNapariNAmakA sAr jo nishchayashuddha [AtmA] use nahIn jAnate.]

2
3

[ab kevalanishchayAvalambI [agnAnI] jIvonkA pravartan aur usakA phal kahA jAtA hai–]

ab, jo kevalanishchayAvalambI hain, sakal kriyAkarmakANDake ADambaramen virakta buddhivAle vartate ------------------------------------------------------------------------- 1. manthar = mand; jaD; susta. 2. is gAthAkI sanskRit chhAyA is prakAr hai charaNakaraNapradhAnA svasamayaparamArthamuktavyApArA. charaNakaraNasya sAran

nishchayashuddhan na jAnanti..

3. shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti–TIkAmen vyavahAr–ekAntakA nimnAnusAr spaShTIkaraN kiyA gayA hai–

jo koI jIv vishuddhagnAnadarshanasvabhAvavAle shuddhAtmatattvake samyakshraddhAn–gnAn–anuShThAnarUp nishchayamokShamArgase
nirapekSha kevalashubhAnuShThAnarUp vyavahAranayako hI mokShamArga mAnate hain, ve usake dvArA devalokAdike kleshakI
paramparA prApta karate hue sansAramen paribhramaN karate hain kintu yadi shuddhAtmAnubhUtilakShaN nishchayamokShamArgako mAne
aur nishchayamokShamArgakA anuShThAn karanekI shaktike abhAvake kAraN nishchayasAdhak shubhAnuShThAn karen, to ve sarAg
samyagdraShTi hain aur paramparAse mokSha prApta karate hain. –is prakAr vyavahAr–ekAntake nirAkaraNakI mukhyatAse do
vAkya kahe gaye.

[yahAn jo ‘sarAg samyagdraShTi’ jIv kahe un jIvonko samyagdarshan to yathArtha hI pragaT huA hai
parantu chAritra–apekShAse unhen mukhyata rAg vidyamAn honese ‘sarAg samyagdraShTi’ kahA hai aisA samajhanA.
aur unhen jo shubh anuShThAn hai vah mAtra upachArase hI ‘nishchayasAdhak [nishchayake sAdhanabhUt]’ kahA gayA
hai aisA samajhanA.

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

258

vilochanapuTA kimapi svabuddhayAvalokya yathAsukhamAsate, te khalvavadhIritabhinnasAdhyasAdhanabhAvA abhinnasAdhyasAdhanabhAvamalabhamAnA antarAl ev pramAdakAdambarImadabharAlasachetaso mattA iv, mUrchchhitA iv, suShuptA iv, prabhUtaghRutasitopalapAyasAsAditasauhityA iv, sasulbaNabal–sanyjanitajADayA iv, dAruNamanobhranshavihit mohA iv, mudritavishiShTachaitanyA vanaspatay iv,

-----------------------------------------------------------------------------

1

hue, Ankhonko adhamundA rakhakar kuchhabhI svabuddhise avalok kar yathAsukh rahate hain [arthAt svamatikalpanAse kuchh bhI bhAsakI kalpanA karake ichkAnusAr– jaise sukh utpanna ho vaise–rahate hain], ve vAstavamen bhinnasAdhyasAdhanabhAvako tiraskArate hue, abhinnasAdhyasAdhanabhAvako upalabdha nahIn karate hue, antarAlamen hI [–shubh tathA shuddhake atirikta sheSh tIsarI ashubh dashAmen hI], pramAdamadirAke madase bhare hue AlasI chittavAle vartate hue, matta [unmatta] jaise, mUrchhit jaise, suShupta jaise, bahut ghI–shakkar khIr khAkar tRuptiko prApta hue [tRupta hue] hon aise, moTe sharIrake kAraN jaDatA [– mandatA, niShkriyatA] utpanna huI ho aise, dAruN buddhibhranshase mUDhatA ho gaI ho aise, jisakA vishiShTachaitanya mund

2

------------------------------------------------------------------------- 1. yathAsukh = ichchhAnusAr; jaise sukh utpanna ho vaise; yathechchharUpase. [jinhen dravyArthikanayake [nishchayanayake]

viShayabhUt shuddhAtmadravyakA samyak shraddhAn yA anubhav nahIn hai tathA usake lie utsukatA yA prayatna nahIn hai,
aisA hone par bhI jo nij kalpanAse apanemen kinchit bhAs honekI kalpanA karake nishchintarUpase svachchhandapUrvak
vartate hain. ‘gnAnI mokShamArgI jIvonko prAthamik dashAmen Anshik shuddhike sAth–sAth bhUmikAnusAr shubh bhAv bhI
hote hain’–is bAtakI shraddhA nahIn karate, unhen yahAn keval nishchayAvalambI kahA hai.]

2. mokShamArgI gnAnI jIvonko savikalpa prAthamik dashAmen [chhaThaven guNasthAn tak] vyavahAranayakI apekShAse

bhUmikAnusAr bhinnasAdhyasAdhanabhAv hotA hain arthAt bhUmikAnusAr nav padArthon sambandhI, angapUrva sambandhI aur
shrAvak–munike AchAr sambandhI shubh bhAv hote hain.–yah vAt kevalanishchayAvalambI jIv nahIn mAnatA arthAt
[Anshik shuddhike sAthakI] shubhabhAvavAlI prAthamik dashAko ve nahIn shraddhate aur svayam ashubh bhAvommen vartate hone
par bhI apanemen uchcha shuddha dashAkI kalpanA karake svachchhandI rahate hain.

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan

[
259

maunIndrIn karmachetanAn puNyabandhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamanaiShkarmyarUpagnAnachetanAvishrAntayo vyaktAvyaktapramAdatantrA aramAgatakarma–phalachetanApradhAnapravRuttayo vanaspatay iv kevalan pApamev badhnanti. uktanycha–‘‘NichchhayamAlambantA Nichchhayado Nichchhayan ayANantA. NAsanti charaNakaraNan bAharicharaNAlasA keI’’.. -----------------------------------------------------------------------------

1

gayA hai aisI vanaspati jaise, munIndrakI karmachetanAko puNyabandhake bhayase nahIn avalambate hue aur param naiShkarmyarUp gnAnachetanAmen vishrAntiko prApta nahIn hote hue, [mAtra] vyakta–avyakta pramAdake AdhIn vartate hue, prApta hue halake [nikRuShTa] karmaphalakI chetanAke pradhAnapanevAlI pravRutti jise vartatI hai aisI vanaspatikI bhAnti, keval pApako hI bAndhate hai. kahA bhI hai ki–– NichchhayamAlambantA Nichchhayado Nichchhayan ayANantA. NAsanti charaNakaraNan bAharicharaNAlasA keI.. [arthAt nishchayakA avalamban lene vAle parantu nishchayase [vAstavamen] nishchayako nahIn jAnane vAle kaI jIv bAhya charaNamen AlasI vartate hue charaNapariNAmakA nAsh karate hain.]

2
3

------------------------------------------------------------------------- 1. kevalanishchayAvalambI jIv puNyabandhake bhayase Darakar mandakaShAyarUp shubhabhAv nahIn karate aur pApabandhake

kAraNabhUt ashubhabhAvonkA sevan to karate rahate hain. is prakAr ve pApabandha hI karate hain.

2. is gAthAkI sanskRit chhAyA is prakAr haie nishchayamAlambanto nishchayato nishchayamajAnanta. nAshayanti charaNakaraNan

bAhyacharaNAlasA kepi..

3. shrI jayasenAchAryadevarachit TIkAmen [vyavahAr–ekAntakA spaShTIkaraN karaneke pashchAt turanta hI] nishchayaekAntakA

nimnAnusAr spaShTIkaraN kiyA gayA hai–

aur jo kevalanishchayAvalambI vartate hue rAgAdivikalparahit paramasamAdhirUp shuddha AtmAko upalabdha nahIn
karate hone par bhI, muniko [vyavahArase] Acharaneyogya ShaD–AvashyakAdirUp anuShThAnako tathA shrAvakako
[vyavahArase] Acharaneyogya dAnapUjAdirUp anuShThAnako dUShaN dete hain, ve bhI ubhayabhraShTa vartate hue, nishchayavyavahAr–
anuShThAnayogya avasthAntarako nahIn jAnate hue pApako hI bAndhate hain [arthAt keval nishchay–anuShThAnarUp shuddha
avasthAse bhinna aisI jo nishchay–anuShThAn aur vyavahAraanuShThAnavAlI mishra avasthA use nahIn jAnate hue pApako
hI bAndhate hain], parantu yadi shuddhAtmAnuShThAnarUp mokShamArgako aur usake sAdhakabhUt [vyavahArasAdhanarUp]
vyavahAramokShamArgako mAne, to bhale chAritramohake udayake kAraN shaktikA abhAv honese shubh–anuShThAn rahit hon
tathApi – yadyapi ve shuddhAtmabhAvanAsApekSha shubh–anuShThAnarat puruShon jaise nahIn hain tathApi–sarAg samyaktvAdi dvArA
vyavahArasamyagdraShTi hai aur paramparAse mokSha prApta karate hain.––is prakAr nishchay–ekAntake nirAkaraNakI
mukhyatAse do vAkya kahe gaye.


Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

260

ye tu punarapunarbhavAy nityavihitodyogamahAbhAgA bhagavanto nishchayavyavahArayoranyat– rAnavalambanenAtyantamadhyasthIbhUtA -----------------------------------------------------------------------------

1

[ab nishchay–vyavahAr dononkA sumel rahe is prakAr bhUmikAnusAr pravartan karanevAle gnAnI jIvonkA pravartan aur usakA phal kahA jAtA hai–

2
parantu jo, apunarbhavake [mokShake] liye nitya udyog karanevAle mahAbhAg bhagavanton, nishchay–
3

vyavahAramense kisI ekakA hI avalamban nahIn lenese [–kevalanishchayAvalambI yA kevalavyavahArAvalambI nahIn honese] atyanta madhyastha vartate hue, ------------------------------------------------------------------------- [yahAn jin jIvonko ‘vyavahArasamyagdraShTi kahA hai ve upachArase samyagdraShTi hain aisA nahIn samajhanA. parantu ve vAstavamen samyagdraShTi hain aisA samajhanA. unhen chAritra–apekShAse mukhyata rAgAdi vidyamAn honese sarAg samyaktvavAle kahakar ‘vyavahArasamyagdraShTi’ kahA hai. shrI jayasenAchAryadevane svayam hI 150–151 vIn gAthAkI TIkAmen kahA hai ki – jab yah jIv AgamabhAShAse kAlAdilabdhirUp aur adhyAtmabhAShAse shuddhAtmAbhimukh pariNAmarUp svasamvedanagnAnako prApta karatA hai tab pratham to vah mithyAtvAdi sAt prakRitiyonke upasham aur kShayopasham dvArA sarAg–samyagdraShTi hotA hai.] 1. nishchay–vyavahArake sumelakI spaShTatAke liye pRuShTha 258kA pad TippaN dekhen. 2. mahAbhAg = mahA pavitra; mahA guNavAn; mahA bhAgyashAlI. 3. mokShake liye nitya udyam karanevAle mahApavitra bhagavantonko [–mokShamArgI gnAnI jIvonko] nirantar

shuddhadravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpakA samyak avalamban vartatA honese un jIvonko us avalambanakI
taratamatAnusAr savikalpa dashAmen bhUmikAnusAr shuddhapariNati tathA shubhapariNatikA yathochit sumel [haTh rahit]
hotA hai isaliye ve jIv is shAstramen [258 ven pRuShTha par] jinhen kevalanishchayAvalambI kahA haie aise
kevalanishchayAvalambI nahIn hain tathA [259 ven pRuShTha par] jinhen kevalavyavahArAvalambI kahA hai aise
kevalavyavahArAvalambI nahIn hain.

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan

[
261

shuddhachaitanyarUpAtmatattvavishrAntivirachanonmukhA pramAdodayAnuvRutti–nivartikAn kriyAkANDapariNatimmAhAtmyAnnivArayantotyantamudAsInA yathAshaktayAtmAnamAtma–nAtmani sanchetayamAnA nityopayuktA nivasanti, te khalu svatattvavishrAntyanusAreN krameN karmANi sannyasantotyantaniShpramAdAnitAntaniShkampamUrtayo vanaspatibhirUpamIyamAnA api dUranirastakarmaphalAnubhUtayakarmAnubhUtinirutsukAkevalagnAnAnubhUtisamupajAtatAttvikA– nandanirbharatarAstarasA sansArasamudramuttIrya shabda–brahmaphalasya shAshvatasya bhoktAro bhavantIti.. 172..

maggappabhAvaNaTThan pavayaNabhattippachodideN mayA.
bhaNiyan pavayaNasAran panchatthiyasangahan suttan.. 173..

-----------------------------------------------------------------------------

1virachanakI abhimukh [unmukh] vartate hue, pramAdake udayakA

shuddhachaitanyarUp Atmatattvamen vishrAntike anusaraN karatI huI vRuttikA nivartan karanevAlI [TAlanevAlI] kriyAkANDapariNatiko mAhAtmyamense vArate hue [–shubh kriyAkANDapariNati haTh rahit sahajarUpase bhUmikAnusAr vartatI hone par bhI antarangamen use mAhAtmya nahIn dete hue], atyanta udAsIn vartate hue, yathAshakti AtmAko AtmAse AtmAmen sanchetate [anubhavate] hue nitya–upayukta rahate hain, ve [–ve mahAbhAg bhagavanton], vAstavamen svatattvamen vishrAntike anusAr kramasha karmakA sannyAs karate hue [–svatattvamen sthiratA hotI jAye tadanusAr shubh bhAvonko chhoDate hue], atyanta niShpramAd vartate hue, atyanta niShkampamUrti honese jinhen vanaspatikI upamA dI jAtI hai tathApi jinhonnee karmaphalAnubhUti atyanta nirasta [naShTa] kI hai aise, karmAnubhUtike prati nirutsuk vartate hue, keval [mAtra] gnAnAnubhUtise utpanna hue tAttvik Anandase atyanta bharapUr vartate hue, shIghra sansArasamudrako pAr utarakar, shabdabrahmake shAshvat phalake [– nirvANasukhake] bhoktA hote hain.. 172.. ------------------------------------------------------------------------- 1. virachan = visheSharUpase rachanA; rachanA.

men mArga–udyotArtha, pravachanabhaktithI prerAIne,
kahyun sarvapravachan–sArabhUt ‘panchAstisangrah’ sUtrane. 173.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

262

mArgaprabhAvanArthan pravachanabhaktiprachoditen mayA.
bhaNitan pravachanasAran panychAstikasangrahan sUtram.. 173..

kartu pratignAnirvyUDhisUchikA samApaneyam . mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pArameshvarI paramAgnA; tasyA prabhAvanan prakhyApanadvAreN prakRuShTapariNatidvAreN vA samudyotanam; tadarthamev paramAgamAnurAgavegaprachalitamanasA sankShepata samastavastutattvasUchakatvAdativistRutasyApi -----------------------------------------------------------------------------

gAthA 173

anvayArtha– [pravachanabhaktiprachoditen mayA] pravachanakI bhaktise prerit aise maine [mArgaprabhAvanArthan] mArgakI prabhAvake hetu [pravachanasAran] pravachanake sArabhUt [panychAstikasangrahan sUtram] ‘panchAstikAyasangrah’ sUtra [bhaNitam] kahA.

TIkA– yah, kartAkI pratignAkI pUrNatA sUchitavAlI samApti hai [arthAt yahAn shAstrakartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev apanI pratignAkI pUrNatA sUchit karate hue shAstrasamApti karate hain].

mArga arthAt param vairAgya kI or DhalatI huI pArameshvarI param AgnA [arthAt param vairAgya karanekI parameshvarakI param AgnA]; usakI prabhAvanA arthAt prakhyApan dvArA athavA prakRuShTa pariNati dvArA usakA samudyot karanA; [param vairAgya karanekI jinabhagavAnakI param AgnAkI prabhAvanA arthAt [1] usakI prakhyAti–vignApan–karane dvArA athavA [2] paramavairAgyamay prakRuShTa pariNaman dvArA, usakA samyak prakArase udyot karanA;] usake hetu hI [–mArgakI prabhAvanAke liye hI], paramAgamakI orake anurAgake vegase jisakA man ati chalit hotA thA aise mainne yah ‘panchAstikAyasangrah’ nAmakA sUtra kahA–jo ki bhagavAn sarvagna dvArA upagna honese [–vItarAg sarvagna jinabhagavAnane svayam jAnakar praNIt kiyA honese] ‘sUtra’ hai, aur jo sankShepase samastavastutattvakA [sarva vastuonke yathArtha svarUpakA] pratipAdan karatA honese, ati vistRut aise bhI pravachanake sArabhUt hain [–dvAdashAngarUpase vistIrNa aise bhI jinapravachanake sArabhUt hain].


Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan

[
263

pravachanasya sArabhUtan panychAstikAyasangrahA–bhidhAnan bhagavatsarvagnopagnatvAt sUtramidamabhihitan mayeti. athaivan shAstrakAra prArabdhasyAnta–mupagamyAtyantan kRutakRutyo bhUtvA paramanaiShkarmyarUpe shuddhasvarUpe vishrAnta iti shraddhIyate.. 173..

iti samayavyAkhyAyAn navapadArthapurassaramokShamArgaprapanychavarNano dvitIya shrutaskandha samApta..
svashaktisansUchitavastutattvai–
rvyAkhyA kRuteyan samayasya shabdai.
svarUpaguptasya na kinchidasti
kartavyamevAmRutachandrasUre.. 8..

-----------------------------------------------------------------------------

is prakAr shAstrakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] prArambha kiye hue kAryake antako pAkar, atyanta kRutakRutya hokar, paramanaiShkarmyarUp shuddhasvarUpamen vishrAnt hue [–param niShkarmapanerUp shuddhasvarUpamen sthir hue] aise shraddhe jAte hain [arthAt aisI ham shraddhA karate hain].. 173..

is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrahashAstrakI shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmakI TIkAmen navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan nAmakA dvitIy shrutaskandha samApta huA. [ab, ‘yah TIkA shabdone kI hai, amRutachandrasUrine nahIn’ aise arthakA ek antim shlok kahakar amRutachandrAchAryadev TIkAkI pUrNAhuti karate hain]

[shlokArtha–] apanI shaktise jinhonne vastukA tattva [–yathArtha svarUp] bhalIbhAnti kahA hai

aise shabdonne yah samayakI vyAkhyA [–arthasamayakA vyAkhyAn athavA panchAstikAyasangrahashAstrakI TIkA] kI hai; svarUpagupta [–amUrtik gnAnamAtra svarUpamen gupta] amRutachandrasUrikA [usamen] kinchit bhI kartavya nahI hain .. [8]..


Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda

264

iti panchAstikAyasangrahAbhidhAnasya samayasya vyAkhyA samAptA. -----------------------------------------------------------------------------

is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt] shrI panchAstikAyasangrah nAmak samayakI arthAt shAstrakI [shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit samayavyAkhyA nAmakI] TIkAke shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kRut gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA.

samApta