Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version
192
puNyapApayogyabhAvasvabhAvAkhyApanametat.
ih hi darshanamohanIyavipAkakaluShapariNAmatA mohaH. vichitrachAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI rAgadveShau. tasyaiv ma.ndodaye vishuddhapariNAmatA chittaprasAdapariNAmaH. evamime yasya bhAve bhavanti, tasyAvashya.n bhavati shubho.ashubho vA pariNAmaH. tatra yatra prashastarAgashchittaprasAdashcha tatra shubhaH pariNAmaH, yatra tu mohadveShAvaprashastarAgashcha tatrA.ashubh iti.. 131..
doNha.n poggalametto bhAvo kammattaNa.n patto.. 132..
dvayoH pudgalamAtro bhAvaH karmatva.n prAptaH.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, puNya–pApake yogya bhAvake svabhAvakA [–svarUpakA] kathan hai.
yahA.N, darshanamohanIyake vipAkase jo kaluShit pariNAm vah moh hai; vichitra [–anek prakArake] chAritramohanIyakA vipAk jisakA Ashray [–nimitta] hai aisI prIti–aprIti vah rAg–dveSh hai; usIke [chAritramohanIyake hI] ma.nd udayase honevAle jo vishuddha pariNAm vah 1chittaprasAdapariNAm [–manakI prasannatArUp pariNAm] hai. is prakAr yah [moh, rAg, dveSh athavA chittaprasAd] jisake bhAvame.n hai, use avashya shubh athavA ashubh pariNAm hai. usame.n, jahA.N prashasta rAg tathA chittaprasAd hai vahA.N shubh pariNAm hai aur jahA.N moh, dveSh tathA aprashasta rAg hai vahA.N ashubh pariNAm hai.. 131..
anvayArthaH– [jIvasya] jIvake [shubhapariNAmaH] shubh pariNAm [puNyam] puNya hai.n aur [ashubhaH] ashubh pariNAm [pApam iti bhavati] pAp hai.n; [dvayoH] un dono.nke dvArA [pudgalamAtraH bhAvaH] pudgalamAtra bhAv [karmatva.n prAptaH] karmapaneko prApta hote hai.n [arthAt jIvake puNya–pApabhAvake nimittase sAtA–asAtAvedanIyAdi pudgalamAtra pariNAm vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hai.n]. -------------------------------------------------------------------------- 1. prasAd = prasannatA; vishuddhatA; ujjvalatA.
tenA nimitte paudgalik pariNAm karmapaNu.n lahe. 132.
Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
puNyapApasvarUpAkhyAnametat.
jIvasya kartuH nishchayakarmatAmApannaH shubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratven kAraNI– bhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhavati bhAvapuNyam. eva.n jIvasya karturnishchayakarmatAmApanno.ashubhapariNAmo dravyapApasya nimittamAtratven kAraNIbhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapApam. pudgalasya karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakR^ititvapariNAmo jIvashubhapariNAmanimitto dravyapuNyam. pudgalasya karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakR^ititvapariNAmo jIvAshubhapariNAmanimitto dravyapApam. eva.n vyavahAranishchayAbhyAmAtmano mUrtamamUrta~ncha karma praj~nApitamiti.. 132.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, puNya–pApake svarUpakA kathan hai.
‘dravyapuNyAsrav’ke prasa.ngakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve shubhapariNAm ‘bhAvapuNya’ hai.n. [sAtAvedanIyAdi dravyapuNyAsravakA jo prasa.ng banatA hai usame.n jIvake shubhapariNAm nimittakAraN hai.n isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ prasa.ngake pIChe–pIChe usake nimittabhUt shubhapariNAmako bhI ‘bhAvapuNya’ aisA nAm hai.] is prakAr jIvarUp kartAke nishchayakarmabhUt ashubhapariNAm dravyapApako nimittamAtrarUpase kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapApAsrav’ke prasa.ngakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve ashubhapariNAm ‘bhAvapAp’ hai.n.
prakR^itirUp pariNAm]–ki jiname.n jIvake shubhapariNAm nimitta hai.n ve–dravyapuNya hai.n. pudgalarUp kartAke nishchayakarmabhUt vishiShTaprakR^itirUp pariNAm [–asAtAvedanIyAdi khAs prakR^itirUp pariNAm] – ki jiname.n jIvake ashubhapariNAm nimitta hai.n ve–dravyapAp hai.n.
is prakAr vyavahAr tathA nishchay dvArA AtmAko mUrta tathA amUrta karma darshAyA gayA. -------------------------------------------------------------------------- 1. jIv kartA hai aur shubhapariNAm usakA [ashuddhanishchayanayase] nishchayakarma hai. 2. pudgal kartA hai aur vishiShTaprakR^itirUp pariNAm usakA nishchayakarma hai [arthAt nishchayase pudgal kartA haie aur
Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version
194
jIveN suha.n dukkha.n tamhA kammANi muttANi.. 133...hrabadya
jIven sukha.n duHkha.n tasmAtkarmANi mUrtAni.. 133..
mUrtakarmasamarthanametat.
yato hi karmaNA.n phalabhUtaH sukhaduHkhahetuviShayo mUrto mUrtairindriyairjIven niyata.n bhujyate, tataH karmaNA.n mUrtatvamanumIyate. tathA hi–mUrta.n karma, mUrtasa.nba.ndhenAnubhUyamAnamUrtaphalatvAdAkhu–viShavaditi.. 133.. -----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– nishchayase jIvake amUrta shubhAshubhapariNAmarUp bhAvapuNyapAp jIvakA karma hai. shubhAshubhapariNAm dravyapuNyapApakA nimittakAraN honake kAraN mUrta aise ve pudgalapariNAmarUp [sAtA– asAtAvedanIyAdi] dravyapuNyapAp vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hai.n.. 132..
anvayArthaH– [yasmAt] kyo.nki [karmaNaH phala.n] karmakA phal [viShayaH] jo [mUrta] viShay ve [niyatam] niyamase [sparshaiH] [mUrta aisI] sparshanAdi–indriyo.n dvArA [jIven] jIvase [sukha.n duHkha.n] sukharUpase athavA duHkharUpase [bhujyate] bhoge jAte hai.n, [tasmAt] isaliye [karmANi] karma [mUrtAni] mUrta hai.n.
TIkAH– yah, mUrta karmakA samarthan hai.
karmakA phal jo sukh–duHkhake hetubhUt mUrta viShay ve niyamase mUrta indriyo.n.n dvArA jIvase bhoge jAte hai.n, isaliye karmake mUrtapanekA anumAn ho sakatA hai. vah is prakAraH– jis prakAr mUShakaviSh mUrta hai usI prakAr karma mUrta hai, kyo.nki [mUShakaviShake phalakI bhA.Nti] mUrtake sambandha dvArA anubhavame.n AnevAlA aisA mUrta usakA phal hai. [chUheke viShakA phal (–sharIrame.n sUjan AnA, bukhAr AnA Adi) mUrta haie aur mUrta sharIrake sambandha dvArA anubhavame.n AtA hai–bhogA jAtA hai, isaliye anumAn ho --------------------------------------------------------------------------
jIv bhogave duHkhe–sukhe, tethI karam te mUrta Che. 133.
Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
jIvo muttivirahido gAhadi te tehi.n uggahadi.. 134..
jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate.. 134..
mUrtakarma spR^ishati, tatastanmUrta.n ten sah snehaguNavashAdba.ndhamanubhavati. eSh mUrtayoH karmaNorba.ndh–prakAraH. ath nishchayanayenAmUrto jIvo.anAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san vishiShTatayA mUrtAni ----------------------------------------------------------------------------- sakatA hai ki chUhekA viShakA mUrta hai; usI prakAr karmakA phal (–viShay) mUrta hai aur mUrta indriyo.nke sambandha dvArA anubhavame.n AtA hai–bhogA jAtA hai, isaliye anumAn ho sakatA hai ki karma mUrta hai.] 133..
[ba.ndham anubhavati] bandhako prApta hotA hai; [mUrtivirahitaH jIvaH] mUrtatvarahit jIv [tAni gAhati] mUrtakarmo.nko avagAhatA hai aur [taiH avagAhyate] mUrtakarma jIvako avagAhate hai.n [arthAt dono.n ekadUsareme.n avagAh prApta karate hai.n].
TIkAH– yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandhaprakAr tathA amUrta jIvakA mUrtakarmake sAth jo bandhaprakAr usakI sUchanA hai.
yahA.N [is lokame.n], sa.nsArI jIvame.n anAdi sa.ntatise [–pravAhase] pravartatA huA mUrtakarma vidyamAn hai. vah, sparshAdivAlA honeke kAraN, AgAmI mUrtakarmako sparsha karatA hai; isaliye mUrta aisA vah vah usake sAth, snigdhatvaguNake vash [–apane snigdharUkShatvaparyAyake kAraN], bandhako prApta hotA hai. yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth bandhaprakAr hai. --------------------------------------------------------------------------
AtmA amUrat ne karam anyonya avagAhan lahe. 134.
Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version
196
karmANyavagAhate, tatpariNAmanimittalabdhAtmapariNAmaiH mUrtakarmabhirapi vishiShTatayA.avagAhyate cha. aya.n tvanyonyAvagAhAtmako jIvamUrtakarmaNorba.ndhaprakAraH. evamamUrtasyApi jIvasya mUrten puNyapApakarmaNA katha~nchidbandho na virudhyate.. 134..
ath AsravapadArthavyAkhyAnam.
chittamhi Natthi kalusa.n puNNa.n jIvassa Asavadi.. 135..
chitte nAsti kAluShya.n puNya.n jIvasyAsravati.. 135..
-----------------------------------------------------------------------------
punashcha [amUrta jIvakA mUrtakarmo.nke sAth bandhaprakAr is prakAr hai ki], nishchayanayase jo amUrta hai aisA jIv, anAdi mUrtakarma jisakA nimitta hai aise rAgAdipariNAm dvArA snigdha vartatA huA, mUrtakarmo.nko vishiShTarUpase avagAhatA hai [arthAt ek–dUsareko pariNAmame.n nimittamAtra ho.n aise sambandhavisheSh sahit mUrtakarmo.nke kShetrame.n vyApta hotA hai] aur us rAgAdipariNAmake nimittase jo apane [j~nAnAvaraNAdi] pariNAmako prApta hote hai.n aise mUrtakarma bhI jIvako vishiShTarUpase avagAhate hai.n [arthAt jIvake pradesho.nke sAth vishiShTatApUrvak ekakShetrAvagAhako prApta hote hai.n]. yah, jIv aur mUrtakarmakA anyonya–avagAhasvarUp bandhaprakAr hai. is prakAr amUrta aise jIvakA bhI mUrta puNyapApakarmake sAth katha.nchit [–kisI prakAr] bandha virodhako prApta nahI.n hotA.. 134..
is prakAr puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
anvayArthaH– [yasya] jis jIvako [prashastaH rAgaH] prashasta rAg hai, [anukampAsa.nshritaH pariNAmaH] anukampAyukta pariNAm haie [cha] aur [chitte kAluShya.n na asti] chittame.n kaluShatAkA abhAv hai, [jIvasya] us jIvako [puNyam Asravati] puNya Asravit hotA hai. --------------------------------------------------------------------------
manamA.n nahI.n kAluShya Che, tyA.n puNya–Asrav hoy Che. 135.
Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
puNyAsravasvarUpAkhyAnametat. prashastarAgo.anukampApariNatiH chittasyAkaluShatva~ncheti trayaH shubhA bhAvAH dravyapuNyAsravasya nimittamAtratven kAraNabhutatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapuNyAsravaH. tannimittaH shubhakarmapariNAmo yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n dravyapuNyAsrav iti.. 135..
aNugamaNa.n pi gurUNa.n pasattharAgo tti
anugamanamapi gurUNA.n prashastarAg iti bruvanti.. 136..
-----------------------------------------------------------------------------
prashasta rAg, anukampApariNati aur chittakI akaluShatA–yah tIn shubh bhAv dravyapuNyAsravako nimittamAtrarUpase kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ ke prasa.ngakA 1anusaraN karake [–anulakSha karake] ve shubh bhAv bhAvapuNyAsrav hai.n aur ve [shubh bhAv] jisakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke shubhakarmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapuNyAsrav hai.n.. 135..
cheShTA] dharmame.n yathArthatayA cheShTA [anugamanam api gurUNAm] aur guruo.nkA anugaman, [prashastarAgaH iti bruvanti] vah ‘prashasta rAg’ kahalAtA hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. sAtAvedanIyAdi pudgalapariNAmarUp dravyapuNyAsravakA jo prasa~N.hga banatA hai usame.n jIvake prashasta rAgAdi shubh bhAv
‘bhAvapuNyAsrav’ aisA nAm hai.
guruo taNu.n anugaman–e pariNAm rAg prashastanA. 136.
Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version
198
prashastarAgasvarUpAkhyAnametat.
arhatsiddhasAdhuShu bhaktiH, dharme vyavahArachAritrAnuShThAne vAsanApradhAnA cheShTA, -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, prashasta rAgake svarUpakA kathan hai.
1arhanta–siddha–sAdhuo.nke prati bhakti, dharmame.n–vyavahArachAritrake 2anuShThAname.n– 3bhAvanApradhAn cheShTA aur guruo.nkA–AchAryAdikA–rasikabhAvase 4anugaman, yah ‘prashasta rAg’ hai kyo.nki usakA viShay prashasta hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. arhanta–siddha–sAdhuo.nme.n arhanta, siddha, AchArya, upAdhyAy aur sAdhu pA.Ncho.nkA samAvesh ho jAtA hai kyo.nki
ananta chatuShTay sahit hue, ve arhanta kahalAte hai.n.
binA vaisA hI anuShThAn–aise nishchayapa.nchAchArako tathA usake sAdhak vyavahArapa.nchAchArako–ki jisakI vidhi
AchArAdishAstro.nme.n kahI hai usee–arthAt ubhay AchArako jo svaya.n Acharate hai aur dUsaro.nko usakA AcharaN
karAte hai.n, ve AchArya hai.n.
karate hai.n aur svaya.n bhAte [–anubhav karate ] hai.n, ve upAdhyAy hai.n.
nishchay–chaturvidh–ArAdhanA dvArA jo shuddha AtmasvarUpakI sAdhanA karate hai.n, ve sAdhu hai.n.] 2. anuShThAn = AcharaN; AcharanA; amalame.n lAnA. 3. bhAvanApradhAn cheShTA = bhAvapradhAn pravR^itti; shubhabhAvapradhAn vyApAra. 4. anugaman = anusaraN; Aj~nA.nkitapanA; anukUl vartana. [guruo.nke prati rasikabhAvase (ullAsase, utsAhase)
Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
gurUNAmAchAryAdInA.n rasikatvenAnugamanam–eShaH prashasto rAgaH prashastaviShayatvAt. aya.n hi sthUlalakShyatayA kevalabhaktipradhAnasyAj~nAnino bhavati. uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAn– rAganiShedhArtha.n tIvrarAgajvaravinodArtha.n vA kadAchijj~nAnino.api bhavatIti.. 136..
paDivajjadi ta.n kivayA tassesA hodi aNuka.npA.. 137..
pratipadyate ta.n kR^ipayA tasyaiShA bhavatyanukampA.. 137..
-----------------------------------------------------------------------------
aj~nAnIko hotA hai; uchcha bhUmikAme.n [–uparake guNasthAno.nme.n] sthiti prApta na kI ho tab, 2asthAnakA rAg rokaneke hetu athavA tIvra rAgajvar haThAneke hetu, kadAchit j~nAnIko bhI hotA hai.. 136..
dekhakar [yaH tu] jo jIv [duHkhitamanAH] maname.n duHkh pAtA huA [ta.n kR^ipayA pratipadyate] usake prati karuNAse vartatA hai, [tasya eShA anukampA bhavati] usakA vah bhAv anukampA hai.
kisI tR^iShAdiduHkhase pI.Dit prANIko dekhakar karuNAke kAraN usakA pratikAr [–upAy] karane kI ichChAse chittame.n AkulatA honA vah aj~nAnIkI anukampA hai. j~nAnIkI anukampA to, nIchalI bhUmikAme.n viharate hue [–svaya.n nIchale guNasthAno.nme.n vartatA ho tab], janmArNavame.n nimagna jagatake ------------------------------------------------------------------------- 1. aj~nAnIkA lakShya [–dhyey] sthUl hotA hai isaliye use keval bhaktikI hI pradhAnatA hotI hai. 2. asthAnakA = ayogya sthAnakA, ayogya viShayakI orakA ; ayogya padArtho.nkA avalamban lene vAlA.
duHkhit, tR^iShit vA kShudhit dekhI duHkh pAmI man viShe
karuNAthI varte jeh, anuka.npA sahit te jIv Che. 137.
Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version
200
anukampAsvarUpAkhyAnametat. ka~nchidudanyAdiduHkhaplutamavalokya karuNayA tatpratichikIrShAkulitachittatvamaj~nAnino.anu–kampA. j~nAninastvadhastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanimagnajagadavalokanAnmanAgmanaHkhed iti.. 137..
jIvassa kuNadi khoha.n kaluso tti ya ta.n budhA be.nti.. 138..
jIvasya karoti kShobha.n kAluShyamiti cha ta.n budhA bruvanti.. 138..
chittakaluShatvasvarUpAkhyAnametat. krodhamAnamAyAlobhAnA.n tIvrodaye chittasya kShobhaH kAluShyam. teShAmev ma.ndodaye tasya prasAdo.akAluShyam. tat kAdAchitkavishiShTakaShAyakShayopashame satyaj~nAnino bhavati. kaShAyodayAnu– vR^itterasamagravyAvartitopayogasyAvA.ntarabhUmikAsu kadAchit j~nAnino.api bhavatIti.. 138.. ----------------------------------------------------------------------------- avalokanase [arthAt sa.nsArasAgarame.n Dube hue jagatako dekhanese] maname.n ki.nchit khed honA vah hai.. 137..
anvayArthaH– [yadA] jab [krodhaH vA] krodh, [mAnaH] mAn, [mAyA] mAyA [vA] athavA [lobhaH] lobh [chittam AsAdya] chittakA Ashray pAkar [jIvasya] jIvako [kShobha.n karoti] kShobh karate haiai.n, tab [ta.n] use [budhAH] j~nAnI [kAluShyam iti cha bruvanti] ‘kaluShatA’ kahate hai.n.
TIkAH– yah, chittakI kaluShatAke svarUpakA kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- is gAthAkI AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n is prakAr vivaraN haiH– tIvra tR^iShA, tIvra kShudhA, tIvra
vyAkul hokar anukampA karatA hai; j~nAnI to svAtmabhAvanAko prApta na karatA huA [arthAt nijAtmAke
anubhavakI upalabdhi na hotI ho tab], sa.nkleshake parityAg dvArA [–ashubh bhAvako Cho.Dkar] yathAsambhav
pratikAr karatA hai tathA use duHkhI dekhakar visheSh sa.nveg aur vairAgyakI bhAvanA karatA hai.
jIvane kare je kShobh, tene kaluShatA j~nAnI kahe. 138.
Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
paraparidAvapavAdo pAvassa ya Asava.n kuNadi.. 139..
paraparitApApavAdaH pApasya chAsrava.n karoti.. 139..
pApAsravasvarUpAkhyAnametat. pramAdabahulacharyApariNatiH, kAluShyapariNatiH, viShayalaulyapariNatiH, paraparitApapariNatiH, parApavAdapariNatishcheti pa~nchAshubhA bhAvA dravyapApAsravasya nimittamAtratven kAraNabhUtatvA– ttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapApAsravaH. tannimitto.ashubhakarmapariNAmo yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n dravyapApAsrav iti.. 139.. -----------------------------------------------------------------------------
krodh, mAn, mAyA aur lobhake tIvra udayase chittakA kShobh so kaluShatA hai. unhI.nke [– krodhAdike hI] ma.nd udayase chittakI prasannatA so akaluShatA hai. vah akaluShatA, kadAchit kaShAyakA vishiShTa [–khAs prakArakA] kShayopasham hone par, aj~nAnIko hotI hai; kaShAyake udayakA anusaraN karanevAlI pariNatime.nse upayogako 1asamagrarUpase vimukh kiyA ho tab [arthAt kaShAyake udayakA anusaraN karanevAle pariNamaname.nse upayogako pUrNa vimukh na kiyA ho tab], madhyam bhUmikAo.nme.n [– madhyam guNasthAno.nme.n], kadAchit j~nAnIko bhI hotI hai.. 138..
lolatA] viShayo.nke prati lolupatA, [paraparitApApavAdaH] parako paritAp karanA tathA parake apavAd bolanA–vah [pApasya cha Asrava.n karoti] pApakA Asrav karatA hai.
bahu pramAdavAlI charyArUp pariNati [–ati pramAdase bhare hue AcharaNarUp pariNati], kaluShatArUp pariNati, viShayalolupatArUp pariNati, paraparitAparUp pariNati [–parako duHkh denerUp pariNati] aur parake apavAdarUp pariNati–yah pA.Nch ashubh bhAv dravyapApAsravako nimittamAtrarUpase ------------------------------------------------------------------------- 1. asamagrarUpase = apUrNarUpase; adhUrerUpase; a.nshataH.
paritAp ne apavAd paranA, pAp–Asravane kare. 139.
Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version
202
NANa.n cha duppautta.n moho pAvappadA ho.nti.. 140..
j~nAna.n cha duHprayukta.n mohaH pApapradA bhavanti.. 140..
pApAsravabhUtabhAvaprapa~nchAkhyAnametat. tIvramohavipAkaprabhavA AhArabhayamaithunaparigrahasa.nj~nAH, tIvrakaShAyodayAnura.njitayogapravR^itti–rUpAH kR^iShNanIlakApotaleshyAstisraH, rAgadveShodayaprakarShAdindriyAdhInatvam, ----------------------------------------------------------------------------- kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapApAsrav’ ke prasa.ngakA 1anusaraN karake [–anulakSha karake] ve ashubh bhAv bhAvapApAsrav hai.n aur ve [ashubh bhAv] jinakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke ashubhakarmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapApAsrav hai.n.. 139..
anvayArthaH– [sa.nj~nAH cha] [chAro.n] sa.nj~nAe.N, [trileshyA] tIn leshyAe.N, [indriyavashatA cha] indriyavashatA, [Artaraudre] Arta–raudradhyAn, [duHprayukta.n j~nAna.n] duHprayukta j~nAn [–duShTarUpase ashubh kAryame.n lagA huA j~nAn] [cha] aur [mohaH] moh–[pApapradAH bhavanti] yah bhAv pApaprad hai.
TIkAH– yah, pApAsravabhUt bhAvo.nke vistArakA kathan hai.
tIvra mohake vipAkase utpanna honevAlI AhAr–bhay–maithun–parigrahasa.nj~nAe.N; tIvra kaShAyake udayase 2anura.njit yogapravR^ittirUp kR^iShNa–nIl–kApot nAmakI tIn leshyAe.N; ------------------------------------------------------------------------- 1. asAtAvedanIyAdi pudgalapariNAmarUp dravyapApAsravakA jo prasa.ng banatA hai usame.n jIvake ashubh bhAv
‘bhAvapApAsrav’ aisA nAm hai.
2. anura.njit = ra.ngI huI. [kaShAyake udayase anura.njit yogapravR^itti vah leshyA hai. vahA.N, kR^iShNAdi tIn leshyAe.N
sa.nj~nA, trileshyA, indrivashatA, Artaraudra dhyAn be,
Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
rAgadveShodrekAtpriy–sa.nyogApriyaviyogavedanAmokShaNanidAnAkA.nkShaNarUpamArtam, kaShAyakrUrAshayatvAddhi.nsA.asatyasteyaviShay–sa.nrakShaNAna.ndarUpa.n raudram, naiShkarmya.n tu shubhakarmaNashchAnyatra duShTatayA prayukta.n j~nAnam, sAmAnyen darshan–chAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo mohaH, –eShaH bhAvapApAsravaprapa~ncho dravyapApAsravaprapa~nchaprado bhavatIti.. 140..
ath sa.nvarapadArthavyAkhyAnam.
jAvattAvattesi.n pihida.n pAvAsavachChidda.n.. 141..
----------------------------------------------------------------------------- rAgadveShake udayake 1prakarShake kAraN vartatA huA indriyAdhInapanA; rAgadveShake 2udrekake kAraN priyake sa.nyogakI, apriyake viyogakI, vedanAse ChuTakArAkI tathA nidAnakI ichChArUp ArtadhyAnaH kaShAy dvArA 3krUr aise pariNAmake kAraN honevAlA hi.nsAnanda, asatyAnanda, steyAnanda eva.n viShayasa.nrakShaNAnandarUp raudradhyAn; niShprayojan [–vyartha] shubh karmase anyatra [–ashubh kAryame.n] duShTarUpase lagA huA j~nAn; aur sAmAnyarUpase darshanachAritra mohanIyake udayase utpanna avivekarUp moh;– yah, bhAvapApAsravakA vistAr dravyapApAsravake vistArako pradAn karanevAlA hai [arthAt uparokta bhAvapApAsravarUp anekavidh bhAv vaise–vaise anekavidh dravyapApAsravame.n nimittabhUt hai.n].. 140..
is prakAr AsravapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
ab, sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn hai. -------------------------------------------------------------------------
2. udrek = bahulatA; adhikatA .
mArge rahI sa.nj~nA–kaShAyo–indrino nigrah kare,
pApAsaravanu.n Chidra tene teTalu.n rU.ndhAy Che. 141.
Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version
204
yAvattAvateShA.n pihita.n pApAsravaChidram.. 141..
anantaratvAtpApasyaiv sa.nvarAkhyAnametat.
mArgo hi sa.nvarastannimittamindriyANi kaShAyAH sa.nj~nAshcha yAvatA.nshen yAvanta.n vA kAla.n nigR^ihyante tAvatA.nshen tAvanta.n vA kAla.n pApAsravadvAra.n pidhIyate. indriyakaShAyasa.nj~nAH bhAvapApAsravo dravyapApAsravahetuH pUrvamuktaH. ih tannirodho bhAvapApasa.nvaro dravyapApasa.nvaraheturavadhAraNIy iti..141..
NAsavadi suha.n asuha.n samasuhadukkhassa bhikkhussa.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yaiH] jo [suShThu mArge] bhalI bhA.Nti mArgame.n rahakar [indriyakaShAyasa.nj~nAH] indriyA.N, kaShAyo.n aur sa.nj~nAo.nkA [yAvat nigR^ihItAH] jitanA nigrah karate hai.n, [tAvat] utanA [pApAsravaChidram] pApAsravakA Chidra [teShAm] unako [pihitam] bandha hotA hai.
TIkAH– pApake anantar honesee, pApake hI sa.nvarakA yah kathan hai [arthAt pApake kathanake pashchAt turanta honesee, yahA.N pApake hI sa.nvarakA kathan kiyA gayA hai].
mArga vAstavame.n sa.nvar hai; usake nimittase [–usake liye] indriyo.n, kaShAyo.n tathA sa.nj~nAo.nkA jitane a.nshame.n athavA jitane kAl nigrah kiyA jAtA hai, utane a.nshame.n athavA utane kAl pApAsravadvArA bandha hotA hai.
indriyo.n, kaShAyo.n aur sa.nj~nAo.n–bhAvapApAsrav––ko dravyapApAsravakA hetu [–nimitta] pahale [140 vI.n gAthAme.n] kahA thA; yahA.N [is gAthAme.n] unakA nirodh [–indriyo.n, kaShAyo.n aur sa.nj~nAo.nkA nirodh]–bhAvapApasa.nvar–dravya–pApasa.nvarakA hetu avadhAranA [–samajhanA].. 141.. -------------------------------------------------------------------------
Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
nAsravati shubhamashubha.n samasukhaduHkhasya bhikShoH.. 142..
sAmAnyasa.nvarasvarUpAkhyAnametat.
yasya rAgarUpo dveSharUpo moharUpo vA samagraparadravyeShu na hi vidyate bhAvaH tasya nirvikArachaitanyatvAtsamasukhaduHkhasya bhikShoH shubhamashubha~ncha karma nAsravati, kintu sa.nvriyat eva. tadatra moharAgadveShapariNAmanirodho bhAvasa.nvaraH. tannimittaH shubhAshubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n dravyasa.nvar iti.. 142.. -----------------------------------------------------------------------------
[mohaH] moh [na vidyate] nahI.n hai, [samasukhaduHkhasya bhikShoH] us samasukhaduHkh bhikShuko [– sukhaduHkhake prati samabhAvavAle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na Asravati] Asravit nahI.n hote.
TIkAH– yah, sAmAnyarUpase sa.nvarake svarUpakA kathan hai.
jise samagra paradravyo.nke prati rAgarUp, dveSharUp yA moharUp bhAv nahI.n hai, us bhikShuko – jo ki nirvikArachaitanyapaneke kAraN 1samasukhaduHkh hai usee–shubh aur ashubh karmakA Asrav nahI.n hotA, parantu sa.nvar hI hotA hai. isaliye yahA.N [aisA samajhanA ki] moharAgadveShapariNAmakA nirodh so bhAvasa.nvar hai, aur vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke shubhAshubhakarmapariNAmakA [shubhAshubhakarmarUp pariNAmakA] nirodh so dravyasa.nvar hai.. 142.. ------------------------------------------------------------------------- 1. samasukhaduHkh = jise sukhaduHkh samAn hai aiseH iShTAniShTa sa.nyogome.n jise harShashokAdi viSham pariNAm nahI.n hote
vikArarahit hai isaliye samasukhaduHkh hai.]
Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version
206
sa.nvaraNa.n tassa tadA suhAsuhakadassa
sa.nvaraNa.n tasya tadA shubhAshubhakR^itasya karmaNaH.. 143..
visheSheN sa.nvarasvarUpAkhyAnametat.
yasya yogino viratasya sarvato nivR^ittasya yoge vA~N.hmanaHkAyakarmaNi shubhapariNAmarUpa.n puNyamashubhapariNAmarUpa.n pApa~ncha yadA na bhavati tasya tadA shubhAshubhabhAvakR^itasya dravyakarmaNaH sa.nvaraH svakAraNAbhAvAtprasiddhayati. tadatra shubhAshubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasa.nvaro dravyapuNyapAp–sa.nvarasya hetuH pradhAno.avadhAraNIy iti.. 143..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yasya] jise [–jis muniko], [viratasya] virat vartate hue [yoge] yogame.n [puNya.n pApa.n cha] puNya aur pAp [yadA] jab [khalu] vAstavame.n [na asti] nahI.n hote, [tadA] tab [tasya] use [shubhAshubhakR^itasya karmaNAH] shubhAshubhabhAvakR^it karmakA [sa.nvaraNam] sa.nvar hotA hai.
TIkAH– yah, visheSharUpase sa.nvarakA svarUpakA kathan hai.
jis yogIko, virat arthAt sarvathA nivR^itta vartate hue, yogame.n–vachan, man aur kAyasambandhI kriyAme.n.n–shubhapariNAmarUp puNya aur ashubhapariNAmarUp pAp jab nahI.n hote, tab use shubhAshubhabhAvakR^it dravyakarmakA [–shubhAshubhabhAv jisakA nimitta hotA hai aise dravyakarmakA], svakAraNake abhAvake kAraN sa.nvar hotA hai. isaliye yahA.N [is gAthAme.n] shubhAshubh pariNAmakA nirodh–bhAvapuNyapApasa.nvar– dravyapuNyapApasa.nvarakA pradhAn hetu avadhAranA [–samajhanA].. 143..
is prakAr sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- pradhAn hetu = mukhya nimitta. [dravyasa.nvarame.n ‘mukhya nimitta’ jIvake shubhAshubh pariNAmakA nirodh hai. yogakA nirodh nahI.n hai. [ yahA.N yah dhyAn rakhane yogya hai ki dravyasa.nvarakA upAdAn kAraN– nishchay kAraN to pudgal svaya.n hI hai.]
tyAre shubhAshubhakR^it karamano thAy sa.nvar tehane. 143.
Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
ath nirjarApadArthavyAkhyAnam.
kammANa.n NijjaraNa.n bahugANa.n
karmaNA.n nirjaraNa.n bahukAnA.n karoti sa niyatam.. 144..
nirjarAsvarUpAkhyAnametat.
shubhAshubhapariNAmanirodhaH sa.nvaraH, shuddhopayogo yogaH. tAbhyA.n yuktastapobhiranashanAvamaudarya– vR^ittiparisa.nkhyAnarasaparityAgaviviktashayyAsanakAyakleshAdibhedAdbahira~N.hgaiH prAyashchittavinayavaiyAvR^ittya– svAdhyAyavyutsargadhyAnabhedAdantara~N.hgaishcha bahuvidhairyashcheShTate sa khalu -----------------------------------------------------------------------------
ab nirjarApadArthakA vyAkhyAn hai.
jIv [bahuvidhaiH tapobhiH cheShTate] bahuvidh tapo.n sahit pravartatA hai, [saH] vah [niyatam] niyamase [bahukAnAm karmaNAm] anek karmo.nkI [nirjaraNa.n karoti] nirjarA karatA hai.
sa.nvar arthAt shubhAshubh pariNAmakA nirodh, aur yog arthAt shuddhopayog; unase [–sa.nvar aur yogase] yukta aisA jo [puruSh], anashan, avamaudarya, vR^ittiparisa.nkhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan tathA kAyakleshAdi bhedo.nvAle bahira.ng tapo.n sahit aur prAyashchitta, vinay, vaiyAvR^ittya, svAdhyAy, vyutsarga aur dhyAn aise bhedo.nvAle a.ntara.ng tapo.n sahit–is prakAr bahuvidh 1tapo.n sahit -------------------------------------------------------------------------
usame.n vartatA huA shuddhirUp a.nsh vah nishchay–tap hai aur shubhapanerUp a.nshako vyavahAr–tap kahA jAtA hai. [mithyAdraShTiko nishchay–
yathArtha tapakA sadbhAv hI nahI.n hai, vahA.N un shubh bhAvo.nme.n Arop kisakA kiyA jAve?]
je yog–sa.nvarayukta jIv bahuvidh tapo sah pariName,
tene niyamathI nirjarA bahu karma kerI thAy Che. 144.
Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version
208
bahUnA.n karmaNA.n nirjaraNa.n karoti. tadatra karmavIryashAtanasamartho bahira~N.hgAntara~N.hgatapobhirbR^i.nhitaH shuddhopayogo bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasa.nkShayaH samupAttakarmapudgalAnA.n dravya–nirjareti.. 144..
muNiUN jhAdi Niyada.n NANa.n so sa.ndhuNodi kammaraya.n.. 145..
j~nAtvA dhyAyati niyata.n j~nAna.n sa sa.ndhunoti karmarajaH.. 145..
----------------------------------------------------------------------------- pravartatA hai, vah [puruSh] vAstavame.n bahut karmo.nkI nirjarA karatA hai. isaliye yahA.N [is gAthAme.n aisA kahA ki], karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] shAtan karaneme.n samartha aisA jo bahira.ng aur a.ntara.ng tapo.n dvArA vR^iddhiko prApta shuddhopayog so bhAvanirjarA haie aur usake prabhAvase [–vR^iddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalo.nkA ekadesh sa.nkShay so dravya nirjarA hai.. 144..
anvayArthaH– [sa.nvareN yuktaH] sa.nvarase yukta aisA [yaH] jo jIv, [AtmArtha– prasAdhakaH hi] ------------------------------------------------------------------------- 1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA. 2. vR^iddhiko prApta = ba.DhA huA; ugra huA. [sa.nvar aur shuddhopayogavAle jIvako jab ugra shuddhopayog hotA hai tab
hI hai. aisA karanevAleko, sahajadashAme.n haTh rahit jo anashanAdi sambandhI bhAv vartate hai.n uname.n.n [shubhapanerUp
a.nshake sAth] ugra–shuddhirUp a.nsh hotA hai, jisase bahut karmo.nkI nirjarA hotI hai. [mithyAdraShTiko to
shuddhAtmadravya bhAsit hI nahI.n huA hai.n, isaliye use sa.nvar nahI.n hai, shuddhopayog nahI.n hai, shuddhopayogakI vR^iddhikI
to bAt hI kahA.N rahI? isaliye use, sahaj dashA rahit–haThapUrvak–anashanAdisambandhI shubhabhAv kadAchit bhale
ho.n tathApi, mokShake hetubhUt nirjarA bilakul nahI.n hotI.]]
3. sa.nkShay = samyak prakArase kShaya.
Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
mukhyanirjarAkAraNopanyAso.ayam.
yo hi sa.nvareN shubhAshubhapariNAmaparamanirodhen yuktaH parij~nAtavastusvarUpaH paraprayojanebhyo vyAvR^ittabuddhiH kevala.n svaprayojanasAdhanodyatamanAH AtmAna.n svopalabhbhenopalabhya guNaguNinorvastu– tvenAbhedAttadev j~nAna.n sva.n svenAvichalitamanAssa.nchetayate sa khalu nitAntanissnehaH prahIN– snehAbhya~N.hgapariShva~N.hgashuddhasphaTikastambhavat pUrvopAtta.n karmarajaH sa.ndhunoti eten nirjarAmukhyatve hetutva.n dhyAnasya dyotitamiti.. 145.. ----------------------------------------------------------------------------- vAstavame.n AtmArthakA prasAdhak [svaprayojanakA prakR^iShTa sAdhak] vartatA huA, [AtmAnam j~nAtvA] AtmAko jAnakar [–anubhav karake] [j~nAna.n niyata.n dhyAyati] j~nAnako nishchalarUpase dhyAtA hai, [saH] vah [karmarajaH] karmarajako [sa.ndhunoti] khirA detA hai.
upAdey tattvako] barAbar jAnatA huA paraprayojanase jisakI buddhi vyAvR^itta huI hai aur keval svaprayojan sAdhaneme.n jisakA 2man udyat huA hai aisA vartatA huA, AtmAko svopalabdhise upalabdha
karake [–apaneko svAnubhav dvArA anubhav karake], guN–guNIkA vasturUpase abhed honeke kAraN usI
5niHsneh vartatA huA –jisako 6snehake lepakA sa.ng prakShIN huA hai aise shuddha sphaTikake sta.nbhakI
bhA.Nti–pUrvopArjit karmarajako khirA detI hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. vyAvR^itta honA = nivartanA; nivR^itta honA; vimukh honA. 2. man = mati; buddhi; bhAv; pariNAma. 3. udyat honA = tatpar honA ; laganA; udyamava.nt honA ; mu.DnA; DhalanA. 4. guNI aur guName.n vastu–apekShAse abhed hai isaliye AtmA kaho yA j~nAn kaho–dono.n ek hI hai.n. upar jisakA
nijAtmA dvArA nishchal pariNati karake usakA sa.nchetan–sa.nvedan–anubhavan karanA so dhyAn hai.
5. niHsneh = sneh rahit; moharAgadveSh rahita. 6. sneh = tel; chikanA padArtha; snigdhatA; chikanApana.
jANI, sunishchaL j~nAn dhyAve, te karamaraj nirjare. 145.
Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version
210
jassa Na vijjadi rAgo doso moho va jogaparikammo.
tasya shubhAshubhadahano dhyAnamayo jAyate agniH.. 146..
dhyAnasvarUpAbhidhAnametat.
shuddhasvarUpe.avichalitachaitanyavR^ittirhi dhyAnam. athAsyAtmalAbhavidhirabhidhIyate. yadA khalu yogI darshanachAritramohanIyavipAka.n pudgalakarmatvAt karmasu sa.nhR^itya, tadanuvR^itteH vyAvR^ittyopayogam– muhyantamarajyantamadviShanta.n chAtyantashuddha evAtmani niShkampa.n -----------------------------------------------------------------------------
isase [–is gAthAse] aisA darshAyA ki nirjarAkA mukhya hetu 1dhyAn hai.. 145..
anvayArthaH– [yasya] jise [mohaH rAgaH dveShaH] moh aur rAgadveSh [na vidyate] nahI.n hai [vA] tathA [yogaparikarma] yogo.nkA sevan nahI.n hai [arthAt man–vachan–kAyAke prati upekShA hai], [tasya] use [shubhAshubhadahanaH] shubhAshubhako jalAnevAlI [dhyAnamayaH agniH] dhyAnamay agni [jAyate] pragaT hotI hai.
TIkAH– yah, dhyAnake svarUpakA kathan hai.
shuddha svarUpame.n avichalit chaitanyapariNati so vAstavame.n dhyAn hai. vah dhyAn pragaT honekI vidhi ab kahI jAtI hai; jab vAstavame.n yogI, darshanamohanIy aur chAritramohanIyakA vipAk pudgalakarma honese us vipAkako [apanese bhinna aise achetan] karmo.nme.n sameTakar, tadanusAr pariNatise upayogako vyavR^itta karake [–us vipAkake anurUp pariNamaname.nse upayogakA nivartan karake], mohI, rAgI aur dveShI na honevAle aise us upayogako atyanta shuddha AtmAme.n hI niShkamparUpase lIn karatA ------------------------------------------------------------------------- 1. yah dhyAn shuddhabhAvarUp hai.
pragaTe shubhAshubh bALanAro dhyAn–agni tehane. 146.
Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
niveshayati, tadAsya niShkriyachaitanyarUpasvarUpavishrAntasya vA~N.hmanaHkAyAnabhAvayataH svakarmasva– vyApArayataH sakalashubhAshubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpa.n paramapuruShArthasiddhayupAyabhUta.n dhyAna.n jAyate iti. tathA choktam– ‘‘ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai i.ndatta.n. loya.ntiyadevatta.n tattha chuA Nivvudi.n ja.nti’’.. ‘‘a.nto Natthi suINa.n kAlo thoo vaya.n cha dummehA. taNNavari sikkhiyavva.n ja.n jaramaraNa.n khaya.n kuNaI’’.. 146.. ----------------------------------------------------------------------------- hai, tab us yogIko– jo ki apane niShkriy chaitanyarUp svarUpame.n vishrAnta hai, vachan–man–kAyAko nahI.n 1bhAtA aur svakarmome.n 2vyApAr nahI.n karatA use– sakal shubhAshubh karmarUp I.ndhanako jalAneme.n samartha honese agnisamAn aisA, 3paramapuruShArthasiddhike upAyabhUt dhyAn pragaT hotA hai.
[arthaH– is samay bhI triratnashuddha jIv [– is kAl bhI samyagdarshanaj~nAnachAritrarUp tIn ratno.nse shuddha aise muni] AtmAkA dhyAn karake indrapanA tathA laukAntik–devapanA prApta karate hai.n aur vahA.N se chay kar [manuShyabhav prApta karake] nirvANako prApta karate hai.n.
isaliye vahI keval sIkhane yogya hai ki jo jarA–maraNakA kShay kare.] ------------------------------------------------------------------------- in do uddhavat gAthAo.nme.nse pahalI gAthA shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt mokShaprAbhR^itakI hai. 1. bhAnA = chi.ntavan karanA; dhyAnA; anubhav karanA. 2. vyApAr = pravR^itti [svarUpavishrAnta yogIko apane pUrvopArjit karmo.nme.n pravartan nahI.n hai, kyo.nki vah mohanIyakarmake
vimukh kiyA hai.]
3. puruShArtha = puruShakA artha; puruShakA prayojan; AtmAkA prayojan; Atmaprayojana. [paramapuruShArtha arthAt AtmAkA
dhyAn haie.]