Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version
212
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArame.n nishchal pariNati vah 2dhyAn hai. yah dhyAn mokShake upAyarUp hai.
jis prakAr tho.DI–sI agni bahut–se ghAs aur kAShThakI rAshiko alpa kAlame.n jalA detI hai, usI prakAr mithyAtva–kaShAyAdi vibhAvake parityAgasvarUp mahA pavanase prajvalit huI aur apUrva– adbhUt–param–AhlAdAtmak sukhasvarUp ghR^itase si.nchI huI nishchay–Atmasa.nvedanarUp dhyAnAgni mUlottaraprakR^itibhedavAle karmarUpI indhanakI rAshiko kShaNamAtrame.n jalA detI hai.
is pa.nchamakAlame.n bhI yathAshakti dhyAn ho sakatA hai. is kAlamee.n jo vichChed hai so shukladhyAnakA hai, dharmadhyAnakA nahI.n. Aj bhI yahA.Nse jIv dharmadhyAn karake devakA bhav aur phir manuShyakA bhav pAkar mokSha prApta karate hai.n. aur bahushrutadhar hI dhyAn kar sakate hai.n aisA bhI nahI.n hai; sArabhUt alpa shrutase bhI dhyAn ho sakatA hai. isaliye mokShArthIyo.nko shuddhAtmAkA pratipAdak, sava.nranirjarAkA karanevAlA aur jarAmaraNakA haranevAlA sArabhUt upadesh grahaN karake dhyAn karaneyogya hai.
[yahA.N yah lakShame.n rakhane yogya hai ki uparokta dhyAnakA mUl samyagdarshan hai. samyagdarshanake binA dhyAn nahI.n hotA, kyo.nki nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArakI [shuddhAtmAkI] samyak pratIti binA usame.n nishchal pariNati kahA.Nse hosakatI hai? isaliye mokShake upAyabhUt dhyAn karanekI ichChA rakhanevAle jIvakoe pratham to jinokta dravyaguNaparyAyarUp vastusvarUpakI yathArtha samajhapUrvak nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArakI samyak pratItikA sarva prakArase udyam karane yogya hai; usake pashchAt hI chaitanyachamatkArame.n visheSh lInatAkA yathArtha udyam ho sakatA hai].. 146..
is prakAr nirjarApadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- 1. durmedh = alpabuddhi vAle; mandabuddhi; ThoTa. 2. muniko jo shuddhAtmasvarUpakA nishchal ugra Alamban vartatA hai use yahA.N mukhyataH ‘dhyAn’ kahA hai.
hai, kyo.n ki use bhI shuddhAtmasvarUpakA jaghanya Alamban to hotA hai.]
Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
ath ba.ndhapadArthavyAkhyAnam.
so teN havadi baddho poggalakammeN viviheNa.. 147..
sa ten bhavati baddhaH pudgalakarmaNA vividhena.. 147..
bandhasvarUpAkhyAnametat.
yadi khalvayamAtmA paropAshrayeNAnAdiraktaH karmodayaprabhAvatvAdudIrNa.n shubhamashubha.n vA bhAva.n karoti, tadA sa AtmA ten nimittabhUten bhAven pudgalakarmaNA vividhen baddho bhavati. tadatra moharAgadveShasnigdhaH shubho.ashubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandhaH, tannimitten shubhAshubhakarmatvapariNatAnA.n jIven sahAnyonyamUrchChana.n pudgalAnA.n dravyabandha iti.. 147.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yadi] yadi [AtmA] AtmA [raktaH] rakta [vikArI] vartatA huA [udIrNa.n] udit [yam shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAvako [karoti] karatA hai, to [saH] vah AtmA [ten] us bhAv dvArA [–us bhAvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaNA] vividh pudgalakarmo.nse [baddhaH bhavati] baddha hotA hai.
TIkAH– yah, bandhake svarUpakA kathan hai.
yadi vAstavame.n yah AtmA anyake [–pudgalakarmake] Ashray dvArA anAdi kAlase rakta rahakar karmodayake prabhAvayuktarUp vartanese udit [–pragaT honevAle] shubh yA ashubh bhAvako karatA hai, to vah AtmA us nimittabhUt bhAv dvArA vividh pudgalakarmase baddha hotA hai. isaliye yahA.N [aisA kahA hai ki], moharAgadveSh dvArA snigdha aise jo jIvake shubh yA ashubh pariNAm vah bhAvabandha hai aur usake [–shubhAshubh pariNAmake] nimittase shubhAshubh karmarUp pariNat pudgalo.nkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147.. -------------------------------------------------------------------------
Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version
214
bhAvaNimitto ba.ndho bhAvo radirAgadosamohajudo.. 148..
bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadveShamohayutaH.. 148..
bahira~N.hgAntara~N.hgabandhakAraNAkhyAnametat. grahaNa.n hi karmapudgalAnA.n jIvapradeshavartikarmaskandhAnupraveshaH. tat khalu yoganimittam. yogo vA~N.hmanaHkAyakarmavargaNAlamban AtmapradeshaparispandaH. bandhastu karmapudgalAnA.n vishiShTa– shaktipariNAmenAvasthAnam. sa punarjIvabhAvanimittaH. jIvabhAvaH punA ratirAgadveShamohayutaH,
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yoganimitta.n grahaNam] grahaNakA [–karmagrahaNakA] nimitta yog hai; [yogaH manovachanakAyasa.nbhUtaH] yog manavachanakAyajanit [Atmapradeshaparispa.nd] hai. [bhAvanimittaH bandhaH] bandhakA nimitta bhAv hai; [bhAvaH ratirAgadveShamohayutaH] bhAv ratirAgadveShamohase yukta [AtmapariNAm] hai.
TIkAH– yah, bandhake bahira.ng kAraN aur antara.ng kAraNakA kathan hai.
grahaN arthAt karmapudgalo.nkA jIvapradeshavartI [–jIvake pradesho.nke sAth ek kShetrame.n sthit] karmaskandhome.n pravesh; usakA nimitta yog hai. yog arthAt vachanavargaNA, manovargaNA, kAyavargaNA aur karmavargaNAkA jisame.n Alamban hotA hai aisA Atmapradesho.nkA parispanda [arthAt jIvake pradesho.nkA ka.npana.
ba.ndh arthAt karmapudgalo.nkA vishiShTa shaktirUp pariNAm sahit sthit rahanA [arthAt karmapudgalo.nkA amuk anubhAgarUp shakti sahit amuk kAl tak TikanA]; usakA nimitta jIvabhAv haie. jIvabhAv ratirAgadveShamohayukta [pariNAm] hai arthAt mohanIyake vipAkase utpanna honevAlA vikAr hai. -------------------------------------------------------------------------
Che bhAvahetuk ba.ndh, ne mohAdisa.nyut bhAv Che. 148.
Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
mohanIyavipAkasa.npAditavikAr ityarthaH. tadatra mohanIyavipAkasa.npAditavikAr ityarthaH. tadatra pudgalAnA.n grahaNahetutvAdbahira~N.hgakAraNa.n yogaH, vishiShTashaktisthitihetutvAdantara~N.hgakAraNa.n jIvabhAv eveti.. 148..
tesi.n pi ya rAgAdI tesimabhAve Na bajjha.nti.. 149..
teShAmapi cha rAgAdayasteShAmabhAve na badhyante.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
isaliye yahA.N [bandhame.n.n], bahira.ng kAraN [–nimitta] yog hai kyo.nki vah pudgalo.nke grahaNakA hetu hai, aur a.ntara.ng kAraN [–nimitta] jIvabhAv hI hai kyo.nki vah [karmapudgalo.nkI] vishiShTa shakti tathA sthitikA hetu hai.. 148..
bhAvArthaH– karmabandhaparyAyake chAr visheSh hai.nH prakR^itibandha, pradeshabandha, sthitibandha aur anubhAgabandha. isame.n sthiti–anubhAg hI atyanta mukhya visheSh hai.n, prakR^iti–pradesh to atyanta gauN visheSh hai.n; kyo.nki sthiti–anubhAg binA karmabandhaparyAy nAmamAtra hI rahatI hai. isaliye yahA.N prakR^iti–pradeshabandhakA mAtra ‘grahaN’ shabdase kathan kiyA hai aur sthiti–anubhAgabandhakA hI ‘bandha’ shabdase kahA hai.
jIvake kisI bhI pariNAmame.n vartatA huA yog karmake prakR^iti–pradeshakA arthAt ‘grahaN’ kA nimitta hotA hai aur jIvake usI pariNAmame.n vartatA huA moharAgadveShabhAv karmake sthiti–anubhAgakA arthAt ‘ba.ndh’ kA nimitta hotA hai; isaliye moharAgadveShabhAvako ‘bandha’ kA a.ntara.ng kAraN [a.ntara.ng nimitta] kahA hai aur yogako – jo ki ‘grahaN’ kA nimitta hai use–‘bandha’ kA bahira.ng kAraN [bAhya nimitta] kahA hai.. 148..
anvayArthaH– [chaturvikalpaH hetuH] [dravyamithyAtvAdi] chAr prakArake hetu [aShTavikalpasya kAraNam] ATh prakArake karmo.nke kAraN [bhaNitam] kahe gaye hai.n; [teShAm api cha] unhe.n bhI [rAgAdayaH] [jIvake] rAgAdibhAv kAraN hai.n; [teShAm abhAve] rAgAdibhAvo.nke abhAvame.n [na badhyante] jIv nahI.n.n ba.Ndhate. -------------------------------------------------------------------------
tenA.ny Che rAgAdi, jyA.n rAgAdi nahi tyA.n ba.ndh nA. 149.
Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version
216
mithyAtvAdidravyaparyAyANAmapi bahira~N.hgakAraNadyotanametat.
tantrAntare kilAShTavikalpakarmakAraNatven bandhaheturdravyaheturUpashchaturvikalpaH proktaH mithyA– tvAsa.nyamakaShAyayogA iti. teShAmapi jIvabhAvabhUtA rAgAdayo bandhahetutvasya hetavaH, yato rAgAdibhAvAnAmabhAve dravyamithyAtvAsa.nyamakaShAyayogasadbhAve.api jIvA na badhyante. tato rAgA– dInAmantara~N.hgatvAnnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
bahira.ng–kAraNapanekA prakAshan hai.
gra.nthAntarame.n [anya shAstrame.n] mithyAtva, asa.nyam, kaShAy aur yog in chAr prakArake dravyahetuo.nko [dravyapratyayo.nko] ATh prakArake karmo.nke kAraNarUpase bandhahetu kahe hai.n. unhe.n bhI bandhahetupaneke hetu jIvabhAvabhUt rAgAdik hai.n; kyo.nki 2rAgAdibhAvo.nkA abhAv hone par dravyamithyAtva, dravya–asa.nyam, dravyakaShAy aur dravyayogake sadbhAvame.n bhI jIv ba.ndhate nahI.n hai.n. isaliye rAgAdibhAvo.nko a.ntara.ng bandhahetupanA honeke kAraN 3nishchayase bandhahetupanA hai aisA nirNay karanA.. 149..
is prakAr ba.ndhapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- 1. prakAshan=prasiddha karanA; samajhanA; darshAnA. 2. jIvagat rAgAdirUp bhAvapratyayo.nkA abhAv hone par dravyapratyayo.nke vidyamAnapaneme.n bhI jIv ba.ndhate nahI.n hai.n. yadi
avakAsh hI na rahe], kyo.nki sa.nsArIyo.nko sadaiv karmodayakA vidyamAnapanA hotA hai.
3. udayagat dravyamithyAtvAdi pratyayo.nkI bhA.Nti rAgAdibhAv navIn karmabandhame.n mAtra bahira.ng nimitta nahI.n hai kintu ve
Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
AsavabhAveN viNA jAyadi kammassa du Nirodho.. 150..
pAvadi i.ndiyarahida.n avvAbAha.n suhamaNa.nta.n.. 151..
AsravabhAven vinA jAyate karmaNastu nirodhaH.. 150..
karmaNAmabhAven cha sarvaj~naH sarvalokadarshI cha.
dravyakarmamokShahetuparamasa.nvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [hetvabhAve] [moharAgadveSharUp] hetukA abhAv honese [j~nAninaH] j~nAnIko [niyamAt] niyamase [AsravanirodhaH jAyate] AsravakA nirodh hotA hai [tu] aur [AsravabhAven vinA] AsravabhAvake abhAvame.n [karmaNaH nirodhaH jAyate] karmakA nirodh hotA hai. [cha] aur [karmaNAm abhAven] karmo.nkA abhAv honese vah [sarvaj~naH sarvalokadarshI cha] sarvaj~na aur sarvalokadarshI hotA huA [indriyarahitam] indriyarahit, [avyAbAdham] avyAbAdh, [anantam sukham prApnoti] ananta sukhako prApta karatA hai.
TIkAH– yah, 1dravyakarmamokShake hetubhUt param–sa.nvararUpase bhAvamokShake svarUpakA kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. dravyakarmamokSha=dravyakarmakA sarvathA ChUT jAnAH dravyamokSha [yahA.N bhAvamokShakA svarUp dravyamokShake nimittabhUt param–
hetu–abhAve niyamathI Asravanirodhan j~nAnIne,
AsaravabhAv–abhAvamA.n karmo taNu.n rodhan bane; 150.
karmo–abhAve sarvaj~nAnI sarvadarshI thAy Che,
Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version
218
dravyakarmamokShahetuparamasa.nvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat. Asravaheturhi jIvasya moharAgadveSharUpo bhAvaH. tadabhAvo bhavati j~nAninaH. tadabhAve bhavatyAsravabhAvAbhAvaH. AsravabhAvAbhAve bhavati karmAbhAvaH. karmAbhAven bhavati sArvaj~na.n sarva– darshitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatva~ncheti. sa eSh jIvanmuktinAmA bhAvamokShaH. kathamiti chet. bhAvaH khalvatra vivakShitaH karmAvR^ittachaitanyasya kramapravartamAnaj~naptikriyArUpaH. sa khalu sa.nsAriNo.anAdimohanIyakarmodayAnuvR^ittivashAdashuddho dravyakarmAsravahetuH. sa tu j~nAnino moharAg– dveShAnuvR^ittirUpeN prahIyate. tato.asya AsravabhAvo nirudhyate. tato niruddhAsravabhAvasyAsya mohakShayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantachaitanyavIryasya shuddhaj~naptikriyArUpeNAntarmuhUrta– mativAhya yugapa~nj~nAnadarshanAvaraNAntarAyakSheyaN katha~nchich kUTasthaj~nAnatvamavApya j~naptikriyArUpe kramapravR^ittyabhAvAdbhAvakarma vinashyati. -----------------------------------------------------------------------------
AsravakA hetu vAstavame.n jIvakA moharAgadveSharUp bhAv hai. j~nAnIko usakA abhAv hotA hai. usakA abhAv hone par AsravabhAvakA abhAv hotA hai. AsravabhAvakA abhAv hone par karmakA abhAv hotA hai. karmakA abhAv hone par sarvaj~natA, sarvadarshitA aur avyAbAdh, 1indriyavyApArAtIt, ananta sukh hotA hai. yah nimnAnusAr prakAr spaShTIkaraN haieH–
yahA.N jo ‘bhAv’ 3vivakShit hai vah karmAvR^it [karmase AvR^it hue] chaitanyakI kramAnusAr pravartatI j~nAptikriyArUp hai. vah [kramAnusAr pravartatI j~naptikriyArUp bhAv] vAstavame.n sa.nsArIko anAdi kAlase mohanIyakarmake udayakA anusaraN karatI huI pariNatike kAraN ashuddha hai, dravyakarmAsravakA hetu hai. parantu vah [kramAnusAr pravartatI j~naptikriyArUp bhAv] j~nAnIko moharAgadveShavAlI pariNatirUpase hAniko prApta hotA hai isaliye use AsravabhAvako nirodh hotA hai. isaliye jise AsravabhAvakA nirodh huA hai aise us j~nAnIko mohake kShay dvArA atyanta nirvikArapanA honese, jise anAdi kAlase ananta chaitanya aur [ananta] vIrya mu.nd gayA hai aisA vah j~nAnI [kShINamoh guNasthAname.n] shuddha j~naptikriyArUpase a.ntarmuhUrta vyatIt karake yugapad j~nAnAvaraN, darshanAvaraN aur antarAyakA kShay honese katha.nchit 1kUTastha j~nAnako prApta karatA hai aur is prakAr use j~naptikriyAke rUpame.n kramapravR^ittikA abhAv honese bhAvakarmakA vinAsh hotA hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. indriyavyApArAtIt=indriyavyApAr rahita. 2. jIvanmukti = jIvit rahate hue mukti; deh hone par bhI mukti. 3. vivakShit=kathan karanA hai.
Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
tataH karmAbhAve sa hi bhagavAnsarvaj~naH sarvadarshI vyuparatendriy–vyApArAvyAbAdhAnantasukhashcha nityamevAvatiShThate. ityeSh bhAvakarmamokShaprakAraH dravyakarmamokShahetuH param–sa.nvaraprakArashcha.. 150–151..
jAyate nirjarAhetuH svabhAvasahitasya sAdhoH.. 152..
----------------------------------------------------------------------------- isaliye karmakA abhAv hone par vah vAstavame.n bhagavAn sarvaj~na, sarvadarshI tathA indriyavyApArAtIt– avyAbAdh–anantasukhavAlA sadaiv rahatA hai.
is prakAr yah [jo yahA.N kahA hai vah], 2bhAvakarmamokShakA 3prakAr tathA dravyakarmamokShakA hetubhUt param sa.nvarakA prakAr hai .. 150–151..
anvayArthaH– [svabhAvasahitasya sAdhoH] svabhAvasahit sAdhuko [–svabhAvapariNat kevalIbhagavAnako] [darshanaj~nAnasamagra.n] darshanaj~nAnase sampUrNa aur [no anyadravya– sa.nyuktam] ------------------------------------------------------------------------- 1. kUTastha=sarva kAl ek rUp rahanevAlAH achala. [j~nAnAvaraNAdi ghAtikarmo.nkA nAsh hone par j~nAn kahI.n.n sarvathA
samasta j~neyo.nko jAnatA rahatA hai, isaliye use katha.nchit kUTastha kahA hai.]
2. bhAvakarmamokSha=bhAvakarmakA sarvathA ChUT jAnA; bhAvamokSha. [j~naptikriyAme.n kramapravR^ittikA abhAv honA vah bhAvamokSha hai
3. prakAr=svarUp; rIta.
dragaj~nAnathI paripUrNa ne paradravyavirahit dhyAn je,
te nirjarAno hetu thAy svabhAvapariNat sAdhune. 152.
Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version
220
dravyakarmamokShahetuparamanirjarAkAraNadhyAnAkhyAnametat.
evamasya khalu bhAvamuktasya bhagavataH kevalinaH svarUpatR^iptatvAdvishrAntasrukhaduHkhakarma– vipAkakR^itavikriyasya prakShINAvaraNatvAdanantaj~nAnadarshanasa.npUrNashuddhaj~nAnachetanAmayatvAdatIndriyatvAt chAnyadravyasa.nyogaviyukta.n shuddhasvarUpe.avichalitachaitanyavR^ittirUpatvAtkatha~nchiddhayAnavyapadeshArhamAtmanaH svarUpa.n pUrvasa.nchitakarmaNA.n shaktishAtana.n patana.n vA vilokya nirjarAhetutvenopavarNyat iti.. 152.. ----------------------------------------------------------------------------- anyadravyase asa.nyukta aisA [dhyAna.n] dhyAn [nirjarAhetuH jAyate] nirjarAkA hetu hotA hai.
TIkAH– yah, dravyakarmamokShanake hetubhUt aisI param nirjarAke kAraNabhUt dhyAnakA kathan hai.
is prakAr vAstavame.n is [–pUvokta] bhAvamukta [–bhAvamokShavAle] bhagavAn kevalIko–ki jinhe.n svarUpatR^iptapaneke kAraN 1karmavipAkR^it sukhaduHkharUp vikriyA aTak gaI hai unhe.n –AvaraNake prakShINapaneke kAraN, ananta j~nAnadarshanase sampUrNa shuddhaj~nAnachetanAmayapaneke kAraN tathA atIndriyapaneke kAraN jo anyadravyake sa.nyog rahit hai aur shuddha svarUpame.n avichalit chaitanyavR^ittirUp honeke kAraN jo katha.nchit ‘dhyAn’ nAmake yogya hai aisA AtmAkA svarUp [–AtmAkI nij dashA] pUrvasa.nchit karmo.nkI shaktiko shAtan athavA unakA patan dekhakar nirjarAke heturUpase varNan kiyA jAtA hai.
bhAvArthaH– kevalIbhagavAnake AtmAkI dashA j~nAnadarshanAvaraNake kShayavAlI honeke kAraN, shuddhaj~nAnachetanAmay honeke kAraN tathA indriyavyApArAdi bahirdravyake Alamban rahit honeke kAraN anyadravyake sa.nsarga rahit hai aur shuddhasvarUpame.n nishchal chaitanyapariNatirUp honeke kAraN kisI prakAr ‘dhyAn’ nAmake yogya hai. unakI aisI AtmadashAkA nirjarAke nimittarUpase varNan kiyA jAtA hai kyo.nki unhe.n pUrvopArjit karmo.nkI shakti hIn hotI jAtI hai tathA ve karma khirate jAte hai.. 152.. -------------------------------------------------------------------------
hai.
Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
vavagadavedAusso muyadi bhava.n teN so mokkho.. 153..
vyapagatavedyAyuShko mu~nchati bhava.n ten sa mokShaH.. 153..
dravyamokShasvarUpAkhyAnametat. ath khalu bhagavataH kevalino bhAvamokShe sati prasiddhaparamasa.nvarasyottarakarmasantatau niruddhAyA.n paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyA.n pUrvakarmasa.ntatau kadAchitsvabhAvenaiv kadA–chitsamuddhAt vidhAnenAyuHkarmasamabhUtasthityAmAyuHkarmAnusAreNaiv nirjIryamANAyAm punarbhavAy tadbhavatyAgasamaye vedanIyAyurnAmagotrarUpANA.n jIven sahAtyantavishleShaH karmapudgalAnA.n dravyamokShaH.. 153..
–iti mokShapadArthavyAkhyAna.n samAptam. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yaH sa.nvareN yuktaH] jo sa.nvaraseyukta haie aisA [kevalaj~nAn prApta] jIv [nirjaran ath sarvakarmANi] sarva karmo.nkI nirjarA karatA huA [vyapagatavedyAyuShkaH] vedanIy aur Ayu rahit hokar [bhava.n ma~nchati] bhavako Cho.DtA hai; [ten] isaliye [is prakAr sarva karmapudgalo.nkA viyog honeke kAraN] [saH mokShaH] vah mokSha hai.
karmasa.ntati nirodhako prApta hokar aur param nirjarAke kAraNabhUt dhyAn siddha honeke kAraN karmasa.ntati– ki jisakI sthiti kadAchit svabhAvase hI Ayukarmake jitanI hotI hai aur kadAchit 3samudghAtavidhAnase Ayukarmake jitanI hotI hai
huI,e danIy–Ayu–nAm–gotrarUp karmapudgalo.nkA jIvake sAth atyanta vishleSh [viyog] vah dravyamokSha hai.. 153..
is prakAr mokShapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- 1. uttar karmasa.ntati=bAdakA karmapravAh; bhAvI karmaparamparA. 2. pUrva=pahalekI. 3. kevalIbhagavAnako vedanIy, nAm aur gotrakarmakI sthiti kabhI svabhAvase hI [arthAt kevalIsamudghAtarUp
par bhI vah sthiti ghaTakar Ayukarma jitanI honeme.n kevalIsamudghAt nimitta banatA hai.
4. apunarbhav=phirase bhav nahI.n honA. [kevalIbhagavAnako phirase bhav hue binA hI us bhavakA tyAg hotA hai;
ne AyuvedyavihIn thaI bhavane taje; te mokSha Che. 153.
Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version
222
samApta.n cha mokShamArgAvayavarUpasamyagdarshanaj~nAnaviShayabhUtanavapadArthavyAkhyAnam..
ath mokShamArgaprapa~nchasUchikA chUlikA.
chAritra.n cha tayorniyatamastitvamanindita.n bhaNitam.. 154..
----------------------------------------------------------------------------- aur mokShamArgake avayavarUp samyagdarshan tathA samyagj~nAnake viShayabhUt nav padArtho.nkA vyAkhyAn bhI samApta huA.
ab 1mokShamArgaprapa.nchasUchak chUlikA hai. 3 ------------------------------------------------------------------------- 1. mokShamArgaprapa.nchasUchak = mokShamArgakA vistAr batalAnevAlI; mokShamArgakA vistArase karanevAlI; mokShamArgakA
2. chUlikAke arthake lie pR^iShTha 151 kA padaTippaN dekhe.
dragj~nAnaniyat ani.ndh je astitva te chAritra Che. 154.
Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
mokShamArgasvarUpAkhyAnametat.
jIvasvabhAvaniyata.n charita.n mokShamArgaH. jIvasvabhAvo hi j~nAnadarshane ananyamayatvAt. ananyamayatva.n cha tayorvisheShasAmAnyachaitanyasvabhAvajIvanirvR^ittatvAt. ath tayorjIvasvarUpabhUtayo– rj~nAnadarshanayoryanniyatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavR^ittimayamastitva.n rAgAdipariNatyabhAvAdanindita.n tachcharita.n; tadev mokShamArga iti. dvividha.n hi kil sa.nsAriShu charita.n– svacharita.n paracharita.n cha; svasamayaparasamayAvityarthaH. tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpa.n svacharita.n, parabhAvAvasthitAsti– tvasvarUpa.n paracharitam. tatra yatsva– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [jIvasvabhAva.n] jIvakA svabhAv [j~nAnam] j~nAn aur [apratihat–darshanam] apratihat darshan haie– [ananyamayam] jo ki [jIvase] ananyamay hai. [tayoH] un j~nAnadarshaname.n [niyatam] niyat [astivam] astitva– [anindita.n] jo ki ani.ndit hai– [chAritra.n cha bhaNitam] use [jinendro.nne] chAritra kahA hai.
TIkAH– yah, mokShamArgake svarUpakA kathan hai.
jIvasvabhAvame.n niyat chAritra vah mokShamArga hai. jIvasvabhAv vAstavame.n j~nAn–darshan hai kyo.nki ve [jIvase] ananyamay hai.n. j~nAnadarshanakA [jIvase] ananyamayapanA honekA kAraN yah hai ki 1 visheShachaitanya aur sAmAnyachaitanya jisakA svabhAv hai aise jIvase ve niShpanna hai.n [arthAt jIv dvArA
j~nAnadarshan rache gaye hai.n]. ab jIvake svarUpabhUt aise un j~nAnadarshaname.n niyat–avasthit aisA jo utpAdavyayadhrauvyarUp vR^ittimay astitva– jo ki rAgAdipariNAmake abhAvake kAraN ani.ndit hai – vah chAritra hai; vahI mokShamArga hai.
sa.nsArIyo.nme.n chAritra vAstavame.n do prakArakA haiH– [1] svachAritra aur [2] parachAritra; [1]svasamay aur [2] parasamay aisA artha hai. vahA.N, svabhAvame.n avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah svachAritra hai aur parabhAvame.n avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah parachAritra hai. usame.nse ------------------------------------------------------------------------- 1. visheShachaitanya vah j~nAn haie aur sAmAnyachaitanya vah darshan hai. 2. niyat=avasthit; sthit; sthir; dra.DhrUp sthita. 3. vR^itti=vartanA; honA. [utpAdavyayadhrauvyarUp vR^itti vah astitva hai.]
Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version
224
bhAvAvasthitAstitvarUpa.n parabhAvAvasthitAstitvavyAvR^ittatvenAtyantamanindita.n tadatra sAkShAnmokShamArga– tvenAvadhAraNIyamiti.. 154..
jadi kuNadi saga.n samaya.n pabbhassadi kammaba.ndhAdo.. 155..
yadi kurute svaka.n samaya.n prabhrasyati karmabandhAt.. 155..
----------------------------------------------------------------------------- [arthAt do prakArake chAritrame.nse], svabhAvame.n avasthit astitvarUp chAritra–jo ki parabhAvame.n avasthit astitvase bhinna honeke kAraN atyanta ani.ndit hai vah–yahA.N sAkShAt mokShamArgarUp avadhAraNA.
[yahI chAritra ‘paramArtha’ shabdase vAchya aise mokShakA kAraN hai, anya nahI.n–aisA na jAnakar, mokShase bhinna aise asAr sa.nsArake kAraNabhUt mithyAtvarAgAdime.n lIn vartate hue apanA ananta kAl gayA; aisA jAnakar usI jIvasvabhAvaniyat chAritrakI – jo ki mokShake kAraNabhUt hai usakI – nirantar bhAvanA karanA yogya hai. is prakAr sUtratAtparya hai.] . 154..
anvayArthaH– [jIvaH] jIv, [svabhAvaniyataH] [dravya–apekShAse] svabhAvaniyat hone par bhI, [aniyataguNaparyAyaH ath parasamayaH] yadi aniyat guNaparyAyavAlA ho to parasamay hai. [yadi] yadi vah [svaka.n samaya.n kurute] [niyat guNaparyAyase pariNamit hokar] svasamayako karatA hai to [karmabandhAt] karmabandhase [prabhrasyati] ChUTatA hai. -------------------------------------------------------------------------
te jo kare svakasamayane to karmaba.ndhanathI ChUTe. 155.
Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
svasamayaparasamayopAdAnavyudAsapurassarakarmakShayadvAreN jIvasvabhAvaniyatacharitasya mokSha– mArgatvadyotanametat.
sa.nsAriNo hi jIvasya j~nAnadarshanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyo– dayAnuvR^ittiparatvenoparaktopayogasya sataH samupAttabhAvavaishvarupyatvAdaniyataguNaparyAyatva.n parasamayaH paracharitamiti yAvat. tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvR^ittiparatvamapAsyAtyantashuddhopayogasya sataH samupAttabhAvaikyarupyatvAnniyataguNaparyAyatva.n svasamayaH svacharitamiti yAvat ath khalu yadi katha~nchanodbhinnasamyagj~nAnajyotirjIvaH parasamaya.n vyudasya svasamayamupAdatte tadA karmabandhAdavashya.n bhrashyati. yato hi jIvasvabhAvaniyata.n charita.n mokShamArga iti.. 155.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– svasamayake grahaN aur parasamayake tyAgapUrvak karmakShay hotA hai– aise pratipAdan dvArA yahA.N [is gAthAme.n] ‘jIvasvabhAvame.n niyat chAritra vah mokShamArga hai’ aisA darshAyA hai.
sa.nsArI jIv, [dravya–apekShAse] j~nAnadarshaname.n avasthit honeke kAraN svabhAvame.n niyat [–nishchalarUpase sthit] hone par bhI jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNati karane ke kAraN uparakta upayogavAlA [–ashuddha upayogavAlA] hotA hai tab [svaya.n] bhAvo.nkA vishvarUpapanA [–anekarUpapanA] grahaN kiyA honakee kAraN usee jo aniyataguNaparyAyapanA hotA hai vah parasamay arthAt parachAritra hai; vahI [jIv] jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karane vAlI pariNati karanA Cho.Dkar atyanta shuddha upayogavAlA hotA hai tab [svaya.n] bhAvakA ekarUpapanA grahaN kiyA honeke kAraN use jo niyataguNaparyAyapanA hotA hai vah svasamay arthAt svachAritra hai.
ab, vAstavame.n yadi kisI bhI prakAr samyagj~nAnajyoti pragaT karake jIv parasamayako Cho.Dkar svasamayako grahaN karatA hai to karmabandhase avashya ChUTatA hai; isaliye vAstavame.n [aisA nishchit hotA hai ki] jIvasvabhAvame.n niyat chAritra vah mokShamArga hai.. 155.. ------------------------------------------------------------------------- 1. uparakta=uparAgayukta [kisI padArthame.n honevAlA. anya upAdhike anurUp vikAr [arthAt anya upAdhi jisame.n
2. aniyat=anishchit; anekarUp; vividh prakArake. 3. niyat=nishchit; ekarUp; amuk ek hI prakArake.
Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version
226
so sagacharittabhaTTho
sa svakacharitrabhraShTaH paracharitacharo bhavati jIvaH.. 156..
paracharitapravR^ittasvarUpAkhyAnametat.
yo hi mohanIyodayAnuvR^ittivashAdrajyamAnopayogaH san paradravye shubhamashubha.n vA bhAvamAdadhAti, sa svakacharitrabhraShTaH paracharitrachar ityupagIyate; yato hi svadravye shuddhopayogavR^ittiH svacharita.n, paradravye soparAgopayogavR^ittiH paracharitamiti.. 156.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yaH] jo [rAgeN] rAgase [–ra.njit arthAt malin upayogase] [paradravye] paradravyame.n [shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAv [yadi karoti] karatA hai, [saH jIvaH] vah jIv [svakacharitrabhraShTaH] svachAritrabhraShTa aisA [paracharitacharaH bhavati] parachAritrakA AcharaN karanevAlA hai.
TIkAH– yah, parachAritrame.n pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
jo [jIv] vAstavame.n mohanIyake udayakA anusaraN karanevAlIe pariNatike vash [arthAt mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNamit honeke kAraN ] ra.njit–upayogavAlA [uparaktaupayogavAlA] vartatA huA, paradravyame.n shubh yA ashubh bhAvako dhAraN karatA hai, vah [jIv] svachAritrase bhraShTa aisA parachAritrakA AcharaN karanevAlA kahA jAtA hai; kyo.nki vAstavame.n svadravyame.n .nshuddha–upayogarUp pariNati vah svachAritra hai aur paradravyame.n soparAg–upayogarUp pariNati vah parachAritra hai.. 156..
------------------------------------------------------------------------- 1. soparAg=uparAgayukta; uparakta; malin; vikArI; ashuddha [upayogame.n honevAlA, karmodayarUp upAdhike anurUp
je rAgathI paradravyamA.n karato shubhAshubh bhAvane,
te svakacharitrathI bhraShTa parachAritra AcharanAr Che. 156.
Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
so teN paracharitto havadi tti jiNA paruve.nti.. 157..
sa ten paracharitraH bhavatIti jinAH prarUpayanti.. 15.hra7..
paracharitapravR^itterbandhahetutven mokShamArgatvaniShedhanametat.
ih kil shubhoparakto bhAvaH puNyAsravaH, ashubhoparaktaH pApAsrav iti. tatra puNya.n pApa.n vA yen bhAvenAsravati yasya jIvasya yadi sa bhAvo bhavati sa jIvastadA ten paracharit iti prarupyate. tataH paracharitapravR^ittirbandhamArga ev, na mokShamArga iti.. 157.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yen bhAven] jis bhAvase [AtmanaH] AtmAko [puNya.n pApa.n vA] puNya athavA pAp [ath Asravati] Asravit hote hai.n, [ten] us bhAv dvArA [saH] vah [jIv] [paracharitraH bhavati] parachAritra hai–[iti] aisA [jinAH] jin [prarUpayanti] prarUpit karate hai.n.
TIkAH– yahA.N, parachAritrapravR^iti ba.ndhahetubhUt honese use mokShamArgapanekA niShedh kiyA gayA hai [arthAt parachAritrame.n pravartan ba.ndhakA hetu honese vah mokShamArga nahI.n hai aisA is gAthAme.n darshAyA hai].
yahA.N vAstavame.n shubhoparakta bhAv [–shubharUp vikArI bhAv] vah puNyAsrav hai aur ashubhoparakta bhAv [–ashubharUp vikArI bhAv] pApAsrav hai. vahA.N, puNya athavA pAp jis bhAvase Asravit hote hai.n, vah bhAv jab jis jIvako ho tab vah jIv us bhAv dvArA parachAritra hai– aisA [jine.ndro.n dvArA] prarUpit kiyA jAtA hai. isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] parachAritrame.n pravR^itti so ba.ndhamArga hI hai, mokShamArga nahI.n hai.. 157.. -------------------------------------------------------------------------
tenA vaDe te ‘paracharit’ nirdiShTa Che jinadevathI. 157.
Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version
228
svacharitapravR^ittasvarUpAkhyAnametat. yaH khalu niruparAgopayogatvAtsarvasa~N.hgamuktaH paradravyavyAvR^ittopayogatvAdananyamanAH AtmAna.n svabhAven j~nAnadarshanarUpeN jAnAti pashyati niyatamavasthitatven, sa khalu svaka.n charita.n charati jIvaH. yato hi drashij~naptisvarUpe puruShe tanmAtratven vartana.n svacharitamiti.. 158.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yaH] jo [sarvasa~N.hgamuktaH] sarvasa.ngamukta aur [ananyamanAH] ananyamanavAlA vartatA huA [AtmAna.n] AtmAko [svabhAven] [j~nAnadarshanarUp] svabhAv dvArA [niyata.n] niyatarUpase [– sthiratApUrvak] [jAnAti pashyati] jAnatA–dekhatA hai, [saH jIvaH] vah jIv [svakacharita.n] svachAritra [charit] AcharatA hai.
TIkAH– yah, svachAritrame.n pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
paradravyase vyAvR^itta upayogavAlA honeke kAraN ananyamanavAlA vartatA huA, AtmAko j~nAnadarshanarUp ------------------------------------------------------------------------- 1. niruparAg=uparAg rahit; nirmaL; avikArI; shuddha [niruparAg upayogavAlA jIv samasta bAhya–abhya.ntar sa.ngase shUnya hai tathApi niHsa.ng paramAtmAkI bhAvanA dvArA utpanna sundar AnandasyandI paramAnandasvarUp sukhasudhArasake AsvAdase, pUrNa–kalashakI bhA.Nti, sarva Atmapradeshame.n bharapUr hotA hai.] 2. AvR^itta=vimukh huA; pR^ithak huA; nivR^itta huA ; nivR^itta; bhinna. 3. ananyamanavAlA=jisakI pariNati anya prati nahI.n jAtI aisA. [man=chitta; pariNati; bhAv]
sau–sa.ngamukta ananyachitta svabhAvathI nij Atmane
Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
da.nsaNaNANaviyappa.n aviyappa.n charadi appAdo.. 159..
darshanaj~nAnavikalpamavikalpa.n charatyAtmanaH.. 159..
----------------------------------------------------------------------------- svabhAv dvArA niyatarUpase arthAt avasthitarUpasase jAnatA–dekhatA hai, vah jIv vAstavame.n svachAritra AcharatA hai; kyo.nki vAstavame.n dR^ishij~naptisvarUp puruShame.n [AtmAme.n] tanmAtrarUpase vartanA so svachAritra hai.
bhAvArthaH– jo jIv shuddhopayogI vartatA huA aur jisakI pariNati parakI or nahI.n jAtI aisA vartatA huA, AtmAko svabhAvabhUt j~nAnadarshanapariNAm dbArA sthiratApUrvak jAnatA–dekhatA hai, vah jIv svachAritrakA AcharaN karanevAlA hai; kyo.nki dR^ishij~naptisvarUp AtmAme.n mAtra dR^ishij~naptirUpase pariNamit hokar rahanA vah svachAritra hai.. 158..
anvayArthaH– [yaH] jo [paradravyAtmabhAvarahitAtmA] paradravyAtmak bhAvo.nse rahit svarUpavAlA vartatA huA, [darshanaj~nAnavikalpam] [nijasvabhAvabhUt] darshanaj~nAnarUp bhedako [AtmanaH avikalpa.n] AtmAse abherUp [charati] AcharatA hai, [saH] vah [svaka.n charita.n charati] svachAritrako AcharatA hai.
TIkAH– yah, shuddha svachAritrapravR^ittike mArgakA kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. dR^ishi= darshan kriyA; sAmAnya avalokana.
nij j~nAnadarshanabhedane jIvathI abhinna ja Achare. 159.
Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version
230
shuddhasvacharitapravR^ittipathapratipAdanametat.
yo hi yogIndraH samastamohavyUhabahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvabhAvarahitAtmA san, svadravya– mekamevAbhimukhyenAnuvartamAnaH svasvabhAvabhUta.n darshanaj~nAnavikalpamapyAtmano.avikalpatven charati, sa khalu svaka.n charita.n charati. eva.n hi shuddhadravyAshritamabhinnasAdhya– -----------------------------------------------------------------------------
jo yogIndra, samasta mohavyUhase bahirbhUt honeke kAraN paradravyake svabhAvarUp bhAvo.nse rahit svarUpavAle vartate hue, svadravyako ekako hI abhimukhatAse anusarate hue nijasvabhAvabhUt darshanaj~nAnabhedako bhI AtmAse abhedarUpase Acharate hai.n, ve vAstavame.n svachAritrako Acharate hai.n.
mokShamArgakA prarUpaN kiyA gayA. aur jo pahale [107 vI.n gAthAme.n] darshAyA gayA thA vah svaparahetuk ------------------------------------------------------------------------- 1. mohavyUh=mohasamUha. [jin munI.ndrane samasta mohasamUhakA nAsh kiyA honese ‘apanA svarUp paradravyake
nirvikalparUpase atyanta lIn hokar nijasvabhAvabhUt darshanaj~nAnabhedo.nko AtmAse abhedarUpase Acharate hai.n, ve munI.ndra
svachAritrakA AcharaN karanevAle hai.n.]
2. yahA.N nishchayanayakA viShay shuddhadravya arthAt shuddhaparyAyapariNat dravya hai, arthAt akale dravyakI [–paranimitta
3. jis nayame.n sAdhya aur sAdhan abhinna [arthAt ek prakArake] ho.n vah yahA.N nishchayanay haie. jaise ki,
[mokSharUp] sAdhya aur [mokShamArgarUp] sAdhan ek prakArake arthAt shuddhAtmarUp [–shuddhAtmaparyAyarUp] hai.n.
4. jin paryAyo.nme.n sva tathA par kAraN hote hai.n arthAt upAdAnakAraN tathA nimittakAraN hote hai.n ve paryAye.n
avalamban sahit] vartate hue tattvArthashraddhAn [navapadArthagat shraddhAn], tattvArthaj~nAn [navapadArthagat j~nAn] aur
pa.nchamahAvratAdirUp chAritra–yah sab svaparahetuk paryAye.n hai.n. ve yahA vyavahAranayake viShayabhUt hai.n.
Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
sAdhanabhAva.n nishchayanayamAshritya mokShamArgaprarUpaNam. yattu pUrvamudriShTa.n tatsvaparapratyayaparyAyAshrita.n bhinnasAdhyasAdhanabhAva.n vyavahAranayamAshritya prarupitam. na chaitadvipratiShiddha.n nishchayavyavahArayoH sAdhya– sAdhanabhAvatvAtsuvarNasuvarNapAShANavat. at evobhayanayAyattA pArameshvarI tIrthapravartaneti.. 159.. -----------------------------------------------------------------------------
paryAyake Ashrit, bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Ashrayase [–vyavahAranayakI apekShAse] prarUpit kiyA gayA thA. isame.n paraspar virodh AtA hai aisA bhI nahI.n hai, kyo.nki survaN aur 2
jinabhagavAnakI] tIrthapravartanA dono.n nayo.nke AdhIn hai.. 159.. ------------------------------------------------------------------------- 1. jis nayame.n sAdhya tathA sAdhan bhinna ho.n [–bhinna prarUpit kiye jAe.N] vah yahA.N vyavahAranay hai; jaise ki,
tattvArthashraddhAn [navapadArthasambandhI shraddhAn], tattvArthaj~nAn aur pa.nchamahAvratAdirUp chAritra vyavahAranayase mokShamArga hai
kyo.nki [mokSharUp] sAdhya svahetuk paryAy hai aur [tattvArthashraddhAnAdimay mokShamArgarUp] sAdhan svaparahetuk
paryAy hai.
2. jis pAShAName.n suvarNa ho use suvarNapAShAN kahA jAtA hai. jis prakAr vyavahAranayase suvarNapAShAN suvarNakA
bhAvali.ngI muniko savikalpa dashAme.n vartate hue tattvArthashraddhAn, tattvArthaj~nAn aur mahAvratAdirUp chAritra nirvikalpa
dashAme.n vartate hue shuddhAtmashraddhAnaj~nAnAnuShThAnanake sAdhan hai.n.
3. tIrtha=mArga [arthAt mokShamArga]; upAy [arthAt mokShakA upAy]; upadesh; shAsana. 4. jinabhagavAnake upadeshame.n do nayo.n dvArA nirUpaN hotA hai. vahA.N, nishchayanay dvArA to satyArtha nirUpaN kiyA
prashnaH– satyArtha nirUpaN hI karanA chAhiye; abhUtArtha upacharit nirUpaN kisaliye kiyA jAtA hai?
uttaraH– jise si.nhakA yathArtha svarUp sIdhA samajhame.n na AtA ho use si.nhake svarUpake upacharit nirUpaN
prakAr jise vastukA yathArtha svarUp sIdhA samajhame.n na AtA ho use vastusvarUpake upacharit nirUpaN dvArA
vastusvarUpakI yathArtha samajh kI or le jAte hai.n. aur lambe kathanake badaleme.n sa.nkShipta kathan karaneke lie bhI
vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai. yahA.N itanA lakShame.n rakhaneyogya hai ki – jo puruSh
billIke nirUpaNako hI si.nhakA nirUpaN mAnakar billIko hI si.nh samajh le vah to upadeshake hI yogya
nahI.n hai, usI prakAr jo puruSh upacharit nirUpaNako hI satyArtha nirUpaN mAnakar vastusvarUpako mithyA
rItise samajh baiThee vah to upadeshake hI yogya nahI.n hai.