Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version

૨૧૨

-----------------------------------------------------------------------------

ભાવાર્થઃ– નિર્વિકાર નિષ્ક્રિય ચૈતન્યચમત્કારમેં નિશ્ચલ પરિણતિ વહ ૨ધ્યાન હૈ. યહ ધ્યાન મોક્ષકે ઉપાયરૂપ હૈ.

જિસ પ્રકાર થોડી–સી અગ્નિ બહુત–સે ઘાસ ઔર કાષ્ઠકી રાશિકો અલ્પ કાલમેં જલા દેતી હૈ, ઉસી પ્રકાર મિથ્યાત્વ–કષાયાદિ વિભાવકે પરિત્યાગસ્વરૂપ મહા પવનસે પ્રજ્વલિત હુઈ ઔર અપૂર્વ– અદ્ભૂત–પરમ–આહ્લાદાત્મક સુખસ્વરૂપ ઘૃતસે સિંચી હુઈ નિશ્ચય–આત્મસંવેદનરૂપ ધ્યાનાગ્નિ મૂલોત્તરપ્રકૃતિભેદવાલે કર્મરૂપી ઇન્ધનકી રાશિકો ક્ષણમાત્રમેં જલા દેતી હૈ.

ઇસ પંચમકાલમેં ભી યથાશક્તિ ધ્યાન હો સકતા હૈ. ઇસ કાલમેેં જો વિચ્છેદ હૈ સો શુક્લધ્યાનકા હૈ, ધર્મધ્યાનકા નહીં. આજ ભી યહાઁસે જીવ ધર્મધ્યાન કરકે દેવકા ભવ ઔર ફિર મનુષ્યકા ભવ પાકર મોક્ષ પ્રાપ્ત કરતે હૈં. ઔર બહુશ્રુતધર હી ધ્યાન કર સકતે હૈં ઐસા ભી નહીં હૈ; સારભૂત અલ્પ શ્રુતસે ભી ધ્યાન હો સકતા હૈ. ઇસલિયે મોક્ષાર્થીયોંકો શુદ્ધાત્માકા પ્રતિપાદક, સવંરનિર્જરાકા કરનેવાલા ઔર જરામરણકા હરનેવાલા સારભૂત ઉપદેશ ગ્રહણ કરકે ધ્યાન કરનેયોગ્ય હૈ.

[યહાઁ યહ લક્ષમેં રખને યોગ્ય હૈ કિ ઉપરોક્ત ધ્યાનકા મૂલ સમ્યગ્દર્શન હૈ. સમ્યગ્દર્શનકે બિના ધ્યાન નહીં હોતા, ક્યોંકિ નિર્વિકાર નિષ્ક્રિય ચૈતન્યચમત્કારકી [શુદ્ધાત્માકી] સમ્યક્ પ્રતીતિ બિના ઉસમેં નિશ્ચલ પરિણતિ કહાઁસે હોસકતી હૈ? ઇસલિયે મોક્ષકે ઉપાયભૂત ધ્યાન કરનેકી ઇચ્છા રખનેવાલે જીવકોે પ્રથમ તો જિનોક્ત દ્રવ્યગુણપર્યાયરૂપ વસ્તુસ્વરૂપકી યથાર્થ સમઝપૂર્વક નિર્વિકાર નિષ્ક્રિય ચૈતન્યચમત્કારકી સમ્યક્ પ્રતીતિકા સર્વ પ્રકારસે ઉદ્યમ કરને યોગ્ય હૈ; ઉસકે પશ્ચાત્ હી ચૈતન્યચમત્કારમેં વિશેષ લીનતાકા યથાર્થ ઉદ્યમ હો સકતા હૈ].. ૧૪૬..

ઇસ પ્રકાર નિર્જરાપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. દુર્મેધ = અલ્પબુદ્ધિ વાલે; મન્દબુદ્ધિ; ઠોટ. ૨. મુનિકો જો શુદ્ધાત્મસ્વરૂપકા નિશ્ચલ ઉગ્ર આલમ્બન વર્તતા હૈ ઉસે યહાઁ મુખ્યતઃ ‘ધ્યાન’ કહા હૈ.

Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

અથ બંધપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્.

બન્ધસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

યદિ ખલ્વયમાત્મા પરોપાશ્રયેણાનાદિરક્તઃ કર્મોદયપ્રભાવત્વાદુદીર્ણં શુભમશુભં વા ભાવં કરોતિ, તદા સ આત્મા તેન નિમિત્તભૂતેન ભાવેન પુદ્ગલકર્મણા વિવિધેન બદ્ધો ભવતિ. તદત્ર મોહરાગદ્વેષસ્નિગ્ધઃ શુભોઽશુભો વા પરિણામો જીવસ્ય ભાવબન્ધઃ, તન્નિમિત્તેન શુભાશુભકર્મત્વપરિણતાનાં જીવેન સહાન્યોન્યમૂર્ચ્છનં પુદ્ગલાનાં દ્રવ્યબન્ધ ઇતિ.. ૧૪૭.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યદિ] યદિ [આત્મા] આત્મા [રક્તઃ] રક્ત [વિકારી] વર્તતા હુઆ [ઉદીર્ણં] ઉદિત [યમ્ શુભમ્ અશુભમ્ ભાવમ્] શુભ યા અશુભ ભાવકો [કરોતિ] કરતા હૈ, તો [સઃ] વહ આત્મા [તેન] ઉસ ભાવ દ્વારા [–ઉસ ભાવકે નિમિત્તસે] [વિવિધેન પુદ્ગલકર્મણા] વિવિધ પુદ્ગલકર્મોંસે [બદ્ધઃ ભવતિ] બદ્ધ હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, બન્ધકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

યદિ વાસ્તવમેં યહ આત્મા અન્યકે [–પુદ્ગલકર્મકે] આશ્રય દ્વારા અનાદિ કાલસે રક્ત રહકર કર્મોદયકે પ્રભાવયુક્તરૂપ વર્તનેસે ઉદિત [–પ્રગટ હોનેવાલે] શુભ યા અશુભ ભાવકો કરતા હૈ, તો વહ આત્મા ઉસ નિમિત્તભૂત ભાવ દ્વારા વિવિધ પુદ્ગલકર્મસે બદ્ધ હોતા હૈ. ઇસલિયે યહાઁ [ઐસા કહા હૈ કિ], મોહરાગદ્વેષ દ્વારા સ્નિગ્ધ ઐસે જો જીવકે શુભ યા અશુભ પરિણામ વહ ભાવબન્ધ હૈ ઔર ઉસકે [–શુભાશુભ પરિણામકે] નિમિત્તસે શુભાશુભ કર્મરૂપ પરિણત પુદ્ગલોંકા જીવકે સાથ અન્યોન્ય અવગાહન [–વિશિષ્ટ શક્તિ સહિત એકક્ષેત્રાવગાહસમ્બન્ધ] વહ દ્રવ્ય બન્ધ હૈ.. ૧૪૭.. -------------------------------------------------------------------------

Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version

૨૧૪

બહિરઙ્ગાન્તરઙ્ગબન્ધકારણાખ્યાનમેતત્. ગ્રહણં હિ કર્મપુદ્ગલાનાં જીવપ્રદેશવર્તિકર્મસ્કન્ધાનુપ્રવેશઃ. તત્ ખલુ યોગનિમિત્તમ્. યોગો વાઙ્મનઃકાયકર્મવર્ગણાલમ્બન આત્મપ્રદેશપરિસ્પન્દઃ. બન્ધસ્તુ કર્મપુદ્ગલાનાં વિશિષ્ટ– શક્તિપરિણામેનાવસ્થાનમ્. સ પુનર્જીવભાવનિમિત્તઃ. જીવભાવઃ પુના રતિરાગદ્વેષમોહયુતઃ,

-----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યોગનિમિત્તં ગ્રહણમ્] ગ્રહણકા [–કર્મગ્રહણકા] નિમિત્ત યોગ હૈ; [યોગઃ મનોવચનકાયસંભૂતઃ] યોગ મનવચનકાયજનિત [આત્મપ્રદેશપરિસ્પંદ] હૈ. [ભાવનિમિત્તઃ બન્ધઃ] બન્ધકા નિમિત્ત ભાવ હૈ; [ભાવઃ રતિરાગદ્વેષમોહયુતઃ] ભાવ રતિરાગદ્વેષમોહસે યુક્ત [આત્મપરિણામ] હૈ.

ટીકાઃ– યહ, બન્ધકે બહિરંગ કારણ ઔર અન્તરંગ કારણકા કથન હૈ.

ગ્રહણ અર્થાત્ કર્મપુદ્ગલોંકા જીવપ્રદેશવર્તી [–જીવકે પ્રદેશોંકે સાથ એક ક્ષેત્રમેં સ્થિત] કર્મસ્કન્ધોમેં પ્રવેશ; ઉસકા નિમિત્ત યોગ હૈ. યોગ અર્થાત્ વચનવર્ગણા, મનોવર્ગણા, કાયવર્ગણા ઔર કર્મવર્ગણાકા જિસમેં આલમ્બન હોતા હૈ ઐસા આત્મપ્રદેશોંકા પરિસ્પન્દ [અર્થાત્ જીવકે પ્રદેશોંકા કંપન.

બંધ અર્થાત્ કર્મપુદ્ગલોંકા વિશિષ્ટ શક્તિરૂપ પરિણામ સહિત સ્થિત રહના [અર્થાત્ કર્મપુદ્ગલોંકા અમુક અનુભાગરૂપ શક્તિ સહિત અમુક કાલ તક ટિકના]; ઉસકા નિમિત્ત જીવભાવ હૈે. જીવભાવ રતિરાગદ્વેષમોહયુક્ત [પરિણામ] હૈ અર્થાત્ મોહનીયકે વિપાકસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા વિકાર હૈ. -------------------------------------------------------------------------

Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મોહનીયવિપાકસંપાદિતવિકાર ઇત્યર્થઃ. તદત્ર મોહનીયવિપાકસંપાદિતવિકાર ઇત્યર્થઃ. તદત્ર પુદ્ગલાનાં ગ્રહણહેતુત્વાદ્બહિરઙ્ગકારણં યોગઃ, વિશિષ્ટશક્તિસ્થિતિહેતુત્વાદન્તરઙ્ગકારણં જીવભાવ એવેતિ.. ૧૪૮..

-----------------------------------------------------------------------------

ઇસલિયે યહાઁ [બન્ધમેંં], બહિરંગ કારણ [–નિમિત્ત] યોગ હૈ ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલોંકે ગ્રહણકા હેતુ હૈ, ઔર અંતરંગ કારણ [–નિમિત્ત] જીવભાવ હી હૈ ક્યોંકિ વહ [કર્મપુદ્ગલોંકી] વિશિષ્ટ શક્તિ તથા સ્થિતિકા હેતુ હૈ.. ૧૪૮..

ભાવાર્થઃ– કર્મબન્ધપર્યાયકે ચાર વિશેષ હૈંઃ પ્રકૃતિબન્ધ, પ્રદેશબન્ધ, સ્થિતિબન્ધ ઔર અનુભાગબન્ધ. ઇસમેં સ્થિતિ–અનુભાગ હી અત્યન્ત મુખ્ય વિશેષ હૈં, પ્રકૃતિ–પ્રદેશ તો અત્યન્ત ગૌણ વિશેષ હૈં; ક્યોંકિ સ્થિતિ–અનુભાગ બિના કર્મબન્ધપર્યાય નામમાત્ર હી રહતી હૈ. ઇસલિયે યહાઁ પ્રકૃતિ–પ્રદેશબન્ધકા માત્ર ‘ગ્રહણ’ શબ્દસે કથન કિયા હૈ ઔર સ્થિતિ–અનુભાગબન્ધકા હી ‘બન્ધ’ શબ્દસે કહા હૈ.

જીવકે કિસી ભી પરિણામમેં વર્તતા હુઆ યોગ કર્મકે પ્રકૃતિ–પ્રદેશકા અર્થાત્ ‘ગ્રહણ’ કા નિમિત્ત હોતા હૈ ઔર જીવકે ઉસી પરિણામમેં વર્તતા હુઆ મોહરાગદ્વેષભાવ કર્મકે સ્થિતિ–અનુભાગકા અર્થાત્ ‘બંધ’ કા નિમિત્ત હોતા હૈ; ઇસલિયે મોહરાગદ્વેષભાવકો ‘બન્ધ’ કા અંતરંગ કારણ [અંતરંગ નિમિત્ત] કહા હૈ ઔર યોગકો – જો કિ ‘ગ્રહણ’ કા નિમિત્ત હૈ ઉસે–‘બન્ધ’ કા બહિરંગ કારણ [બાહ્ય નિમિત્ત] કહા હૈ.. ૧૪૮..

અન્વયાર્થઃ– [ચતુર્વિકલ્પઃ હેતુઃ] [દ્રવ્યમિથ્યાત્વાદિ] ચાર પ્રકારકે હેતુ [અષ્ટવિકલ્પસ્ય કારણમ્] આઠ પ્રકારકે કર્મોંકે કારણ [ભણિતમ્] કહે ગયે હૈં; [તેષામ્ અપિ ચ] ઉન્હેં ભી [રાગાદયઃ] [જીવકે] રાગાદિભાવ કારણ હૈં; [તેષામ્ અભાવે] રાગાદિભાવોંકે અભાવમેં [ન બધ્યન્તે] જીવ નહીંં બઁધતે. -------------------------------------------------------------------------

Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version

૨૧૬

મિથ્યાત્વાદિદ્રવ્યપર્યાયાણામપિ બહિરઙ્ગકારણદ્યોતનમેતત્.

તન્ત્રાન્તરે કિલાષ્ટવિકલ્પકર્મકારણત્વેન બન્ધહેતુર્દ્રવ્યહેતુરૂપશ્ચતુર્વિકલ્પઃ પ્રોક્તઃ મિથ્યા– ત્વાસંયમકષાયયોગા ઇતિ. તેષામપિ જીવભાવભૂતા રાગાદયો બન્ધહેતુત્વસ્ય હેતવઃ, યતો રાગાદિભાવાનામભાવે દ્રવ્યમિથ્યાત્વાસંયમકષાયયોગસદ્ભાવેઽપિ જીવા ન બધ્યન્તે. તતો રાગા– દીનામન્તરઙ્ગત્વાન્નિશ્ચયેન બન્ધહેતુત્વમવસેયમિતિ.. ૧૪૯..

-----------------------------------------------------------------------------

બહિરંગ–કારણપનેકા પ્રકાશન હૈ.

ગ્રંથાન્તરમેં [અન્ય શાસ્ત્રમેં] મિથ્યાત્વ, અસંયમ, કષાય ઔર યોગ ઇન ચાર પ્રકારકે દ્રવ્યહેતુઓંકો [દ્રવ્યપ્રત્યયોંકો] આઠ પ્રકારકે કર્મોંકે કારણરૂપસે બન્ધહેતુ કહે હૈં. ઉન્હેં ભી બન્ધહેતુપનેકે હેતુ જીવભાવભૂત રાગાદિક હૈં; ક્યોંકિ ૨રાગાદિભાવોંકા અભાવ હોને પર દ્રવ્યમિથ્યાત્વ, દ્રવ્ય–અસંયમ, દ્રવ્યકષાય ઔર દ્રવ્યયોગકે સદ્ભાવમેં ભી જીવ બંધતે નહીં હૈં. ઇસલિયે રાગાદિભાવોંકો અંતરંગ બન્ધહેતુપના હોનેકે કારણ ૩નિશ્ચયસે બન્ધહેતુપના હૈ ઐસા નિર્ણય કરના.. ૧૪૯..

ઇસ પ્રકાર બંધપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. પ્રકાશન=પ્રસિદ્ધ કરના; સમઝના; દર્શાના. ૨. જીવગત રાગાદિરૂપ ભાવપ્રત્યયોંકા અભાવ હોને પર દ્રવ્યપ્રત્યયોંકે વિદ્યમાનપનેમેં ભી જીવ બંધતે નહીં હૈં. યદિ

૩. ઉદયગત દ્રવ્યમિથ્યાત્વાદિ પ્રત્યયોંકી ભાઁતિ રાગાદિભાવ નવીન કર્મબન્ધમેં માત્ર બહિરંગ નિમિત્ત નહીં હૈ કિન્તુ વે

Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

દ્રવ્યકર્મમોક્ષહેતુપરમસંવરરૂપેણ ભાવમોક્ષસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [હેત્વભાવે] [મોહરાગદ્વેષરૂપ] હેતુકા અભાવ હોનેસે [જ્ઞાનિનઃ] જ્ઞાનીકો [નિયમાત્] નિયમસે [આસ્રવનિરોધઃ જાયતે] આસ્રવકા નિરોધ હોતા હૈ [તુ] ઔર [આસ્રવભાવેન વિના] આસ્રવભાવકે અભાવમેં [કર્મણઃ નિરોધઃ જાયતે] કર્મકા નિરોધ હોતા હૈ. [ચ] ઔર [કર્મણામ્ અભાવેન] કર્મોંકા અભાવ હોનેસે વહ [સર્વજ્ઞઃ સર્વલોકદર્શી ચ] સર્વજ્ઞ ઔર સર્વલોકદર્શી હોતા હુઆ [ઇન્દ્રિયરહિતમ્] ઇન્દ્રિયરહિત, [અવ્યાબાધમ્] અવ્યાબાધ, [અનન્તમ્ સુખમ્ પ્રાપ્નોતિ] અનન્ત સુખકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, ૧દ્રવ્યકર્મમોક્ષકે હેતુભૂત પરમ–સંવરરૂપસે ભાવમોક્ષકે સ્વરૂપકા કથન હૈ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. દ્રવ્યકર્મમોક્ષ=દ્રવ્યકર્મકા સર્વથા છૂટ જાનાઃ દ્રવ્યમોક્ષ [યહાઁ ભાવમોક્ષકા સ્વરૂપ દ્રવ્યમોક્ષકે નિમિત્તભૂત પરમ–

Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version

૨૧૮

દ્રવ્યકર્મમોક્ષહેતુપરમસંવરરૂપેણ ભાવમોક્ષસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. આસ્રવહેતુર્હિ જીવસ્ય મોહરાગદ્વેષરૂપો ભાવઃ. તદભાવો ભવતિ જ્ઞાનિનઃ. તદભાવે ભવત્યાસ્રવભાવાભાવઃ. આસ્રવભાવાભાવે ભવતિ કર્માભાવઃ. કર્માભાવેન ભવતિ સાર્વજ્ઞં સર્વ– દર્શિત્વમવ્યાબાધમિન્દ્રિયવ્યાપારાતીતમનન્તસુખત્વઞ્ચેતિ. સ એષ જીવન્મુક્તિનામા ભાવમોક્ષઃ. કથમિતિ ચેત્. ભાવઃ ખલ્વત્ર વિવક્ષિતઃ કર્માવૃત્તચૈતન્યસ્ય ક્રમપ્રવર્તમાનજ્ઞપ્તિક્રિયારૂપઃ. સ ખલુ સંસારિણોઽનાદિમોહનીયકર્મોદયાનુવૃત્તિવશાદશુદ્ધો દ્રવ્યકર્માસ્રવહેતુઃ. સ તુ જ્ઞાનિનો મોહરાગ– દ્વેષાનુવૃત્તિરૂપેણ પ્રહીયતે. તતોઽસ્ય આસ્રવભાવો નિરુધ્યતે. તતો નિરુદ્ધાસ્રવભાવસ્યાસ્ય મોહક્ષયેણાત્યન્તનિર્વિકારમનાદિમુદ્રિતાનન્તચૈતન્યવીર્યસ્ય શુદ્ધજ્ઞપ્તિક્રિયારૂપેણાન્તર્મુહૂર્ત– મતિવાહ્ય યુગપઞ્જ્ઞાનદર્શનાવરણાન્તરાયક્ષેયણ કથઞ્ચિચ્ કૂટસ્થજ્ઞાનત્વમવાપ્ય જ્ઞપ્તિક્રિયારૂપે ક્રમપ્રવૃત્ત્યભાવાદ્ભાવકર્મ વિનશ્યતિ. -----------------------------------------------------------------------------

આસ્રવકા હેતુ વાસ્તવમેં જીવકા મોહરાગદ્વેષરૂપ ભાવ હૈ. જ્ઞાનીકો ઉસકા અભાવ હોતા હૈ. ઉસકા અભાવ હોને પર આસ્રવભાવકા અભાવ હોતા હૈ. આસ્રવભાવકા અભાવ હોને પર કર્મકા અભાવ હોતા હૈ. કર્મકા અભાવ હોને પર સર્વજ્ઞતા, સર્વદર્શિતા ઔર અવ્યાબાધ, ૧ઇન્દ્રિયવ્યાપારાતીત, અનન્ત સુખ હોતા હૈ. યહ નિમ્નાનુસાર પ્રકાર સ્પષ્ટીકરણ હૈેઃ–

યહાઁ જો ‘ભાવ’ ૩વિવક્ષિત હૈ વહ કર્માવૃત [કર્મસે આવૃત હુએ] ચૈતન્યકી ક્રમાનુસાર પ્રવર્તતી જ્ઞાપ્તિક્રિયારૂપ હૈ. વહ [ક્રમાનુસાર પ્રવર્તતી જ્ઞપ્તિક્રિયારૂપ ભાવ] વાસ્તવમેં સંસારીકો અનાદિ કાલસે મોહનીયકર્મકે ઉદયકા અનુસરણ કરતી હુઈ પરિણતિકે કારણ અશુદ્ધ હૈ, દ્રવ્યકર્માસ્રવકા હેતુ હૈ. પરન્તુ વહ [ક્રમાનુસાર પ્રવર્તતી જ્ઞપ્તિક્રિયારૂપ ભાવ] જ્ઞાનીકો મોહરાગદ્વેષવાલી પરિણતિરૂપસે હાનિકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસે આસ્રવભાવકો નિરોધ હોતા હૈ. ઇસલિયે જિસે આસ્રવભાવકા નિરોધ હુઆ હૈ ઐસે ઉસ જ્ઞાનીકો મોહકે ક્ષય દ્વારા અત્યન્ત નિર્વિકારપના હોનેસે, જિસે અનાદિ કાલસે અનન્ત ચૈતન્ય ઔર [અનન્ત] વીર્ય મુંદ ગયા હૈ ઐસા વહ જ્ઞાની [ક્ષીણમોહ ગુણસ્થાનમેં] શુદ્ધ જ્ઞપ્તિક્રિયારૂપસે અંતર્મુહૂર્ત વ્યતીત કરકે યુગપદ્ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ ઔર અન્તરાયકા ક્ષય હોનેસે કથંચિત્ ૧કૂટસ્થ જ્ઞાનકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ ઔર ઇસ પ્રકાર ઉસે જ્ઞપ્તિક્રિયાકે રૂપમેં ક્રમપ્રવૃત્તિકા અભાવ હોનેસે ભાવકર્મકા વિનાશ હોતા હૈ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. ઇન્દ્રિયવ્યાપારાતીત=ઇન્દ્રિયવ્યાપાર રહિત. ૨. જીવન્મુક્તિ = જીવિત રહતે હુએ મુક્તિ; દેહ હોને પર ભી મુક્તિ. ૩. વિવક્ષિત=કથન કરના હૈ.

Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

તતઃ કર્માભાવે સ હિ ભગવાન્સર્વજ્ઞઃ સર્વદર્શી વ્યુપરતેન્દ્રિય–વ્યાપારાવ્યાબાધાનન્તસુખશ્ચ નિત્યમેવાવતિષ્ઠતે. ઇત્યેષ ભાવકર્મમોક્ષપ્રકારઃ દ્રવ્યકર્મમોક્ષહેતુઃ પરમ–સંવરપ્રકારશ્ચ.. ૧૫૦–૧૫૧..

----------------------------------------------------------------------------- ઇસલિયે કર્મકા અભાવ હોને પર વહ વાસ્તવમેં ભગવાન સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી તથા ઇન્દ્રિયવ્યાપારાતીત– અવ્યાબાધ–અનન્તસુખવાલા સદૈવ રહતા હૈ.

ઇસ પ્રકાર યહ [જો યહાઁ કહા હૈ વહ], ૨ભાવકર્મમોક્ષકા ૩પ્રકાર તથા દ્રવ્યકર્મમોક્ષકા હેતુભૂત પરમ સંવરકા પ્રકાર હૈ .. ૧૫૦–૧૫૧..

અન્વયાર્થઃ– [સ્વભાવસહિતસ્ય સાધોઃ] સ્વભાવસહિત સાધુકો [–સ્વભાવપરિણત કેવલીભગવાનકો] [દર્શનજ્ઞાનસમગ્રં] દર્શનજ્ઞાનસે સમ્પૂર્ણ ઔર [નો અન્યદ્રવ્ય– સંયુક્તમ્] ------------------------------------------------------------------------- ૧. કૂટસ્થ=સર્વ કાલ એક રૂપ રહનેવાલાઃ અચલ. [જ્ઞાનાવરણાદિ ઘાતિકર્મોંકા નાશ હોને પર જ્ઞાન કહીંં સર્વથા

૨. ભાવકર્મમોક્ષ=ભાવકર્મકા સર્વથા છૂટ જાના; ભાવમોક્ષ. [જ્ઞપ્તિક્રિયામેં ક્રમપ્રવૃત્તિકા અભાવ હોના વહ ભાવમોક્ષ હૈ

૩. પ્રકાર=સ્વરૂપ; રીત.

Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version

૨૨૦

દ્રવ્યકર્મમોક્ષહેતુપરમનિર્જરાકારણધ્યાનાખ્યાનમેતત્.

એવમસ્ય ખલુ ભાવમુક્તસ્ય ભગવતઃ કેવલિનઃ સ્વરૂપતૃપ્તત્વાદ્વિશ્રાન્તસ્રુખદુઃખકર્મ– વિપાકકૃતવિક્રિયસ્ય પ્રક્ષીણાવરણત્વાદનન્તજ્ઞાનદર્શનસંપૂર્ણશુદ્ધજ્ઞાનચેતનામયત્વાદતીન્દ્રિયત્વાત્ ચાન્યદ્રવ્યસંયોગવિયુક્તં શુદ્ધસ્વરૂપેઽવિચલિતચૈતન્યવૃત્તિરૂપત્વાત્કથઞ્ચિદ્ધયાનવ્યપદેશાર્હમાત્મનઃ સ્વરૂપં પૂર્વસંચિતકર્મણાં શક્તિશાતનં પતનં વા વિલોક્ય નિર્જરાહેતુત્વેનોપવર્ણ્યત ઇતિ.. ૧૫૨.. ----------------------------------------------------------------------------- અન્યદ્રવ્યસે અસંયુક્ત ઐસા [ધ્યાનં] ધ્યાન [નિર્જરાહેતુઃ જાયતે] નિર્જરાકા હેતુ હોતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, દ્રવ્યકર્મમોક્ષનકે હેતુભૂત ઐસી પરમ નિર્જરાકે કારણભૂત ધ્યાનકા કથન હૈ.

ઇસ પ્રકાર વાસ્તવમેં ઇસ [–પૂવોક્ત] ભાવમુક્ત [–ભાવમોક્ષવાલે] ભગવાન કેવલીકો–કિ જિન્હેં સ્વરૂપતૃપ્તપનેકે કારણ ૧કર્મવિપાકૃત સુખદુઃખરૂપ વિક્રિયા અટક ગઈ હૈ ઉન્હેં –આવરણકે પ્રક્ષીણપનેકે કારણ, અનન્ત જ્ઞાનદર્શનસે સમ્પૂર્ણ શુદ્ધજ્ઞાનચેતનામયપનેકે કારણ તથા અતીન્દ્રિયપનેકે કારણ જો અન્યદ્રવ્યકે સંયોગ રહિત હૈ ઔર શુદ્ધ સ્વરૂપમેં અવિચલિત ચૈતન્યવૃત્તિરૂપ હોનેકે કારણ જો કથંચિત્ ‘ધ્યાન’ નામકે યોગ્ય હૈ ઐસા આત્માકા સ્વરૂપ [–આત્માકી નિજ દશા] પૂર્વસંચિત કર્મોંકી શક્તિકો શાતન અથવા ઉનકા પતન દેખકર નિર્જરાકે હેતુરૂપસે વર્ણન કિયા જાતા હૈ.

ભાવાર્થઃ– કેવલીભગવાનકે આત્માકી દશા જ્ઞાનદર્શનાવરણકે ક્ષયવાલી હોનેકે કારણ, શુદ્ધજ્ઞાનચેતનામય હોનેકે કારણ તથા ઇન્દ્રિયવ્યાપારાદિ બહિર્દ્રવ્યકે આલમ્બન રહિત હોનેકે કારણ અન્યદ્રવ્યકે સંસર્ગ રહિત હૈ ઔર શુદ્ધસ્વરૂપમેં નિશ્ચલ ચૈતન્યપરિણતિરૂપ હોનેકે કારણ કિસી પ્રકાર ‘ધ્યાન’ નામકે યોગ્ય હૈ. ઉનકી ઐસી આત્મદશાકા નિર્જરાકે નિમિત્તરૂપસે વર્ણન કિયા જાતા હૈ ક્યોંકિ ઉન્હેં પૂર્વોપાર્જિત કર્મોંકી શક્તિ હીન હોતી જાતી હૈ તથા વે કર્મ ખિરતે જાતે હૈ.. ૧૫૨.. -------------------------------------------------------------------------

Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

દ્રવ્યમોક્ષસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. અથ ખલુ ભગવતઃ કેવલિનો ભાવમોક્ષે સતિ પ્રસિદ્ધપરમસંવરસ્યોત્તરકર્મસન્તતૌ નિરુદ્ધાયાં પરમનિર્જરાકારણધ્યાનપ્રસિદ્ધૌ સત્યાં પૂર્વકર્મસંતતૌ કદાચિત્સ્વભાવેનૈવ કદા–ચિત્સમુદ્ધાત વિધાનેનાયુઃકર્મસમભૂતસ્થિત્યામાયુઃકર્માનુસારેણૈવ નિર્જીર્યમાણાયામ પુનર્ભવાય તદ્ભવત્યાગસમયે વેદનીયાયુર્નામગોત્રરૂપાણાં જીવેન સહાત્યન્તવિશ્લેષઃ કર્મપુદ્ગલાનાં દ્રવ્યમોક્ષઃ.. ૧૫૩..

–ઇતિ મોક્ષપદાર્થવ્યાખ્યાનં સમાપ્તમ્. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યઃ સંવરેણ યુક્તઃ] જો સંવરસેયુક્ત હૈે ઐસા [કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત] જીવ [નિર્જરન્ અથ સર્વકર્માણિ] સર્વ કર્મોંકી નિર્જરા કરતા હુઆ [વ્યપગતવેદ્યાયુષ્કઃ] વેદનીય ઔર આયુ રહિત હોકર [ભવં મઞ્ચતિ] ભવકો છોડતા હૈ; [તેન] ઇસલિયે [ઇસ પ્રકાર સર્વ કર્મપુદ્ગલોંકા વિયોગ હોનેકે કારણ] [સઃ મોક્ષઃ] વહ મોક્ષ હૈ.

કર્મસંતતિ નિરોધકો પ્રાપ્ત હોકર ઔર પરમ નિર્જરાકે કારણભૂત ધ્યાન સિદ્ધ હોનેકે કારણ કર્મસંતતિ– કિ જિસકી સ્થિતિ કદાચિત્ સ્વભાવસે હી આયુકર્મકે જિતની હોતી હૈ ઔર કદાચિત્ ૩સમુદ્ઘાતવિધાનસે આયુકર્મકે જિતની હોતી હૈ

હુઈ,ે દનીય–આયુ–નામ–ગોત્રરૂપ કર્મપુદ્ગલોંકા જીવકે સાથ અત્યન્ત વિશ્લેષ [વિયોગ] વહ દ્રવ્યમોક્ષ હૈ.. ૧૫૩..

ઇસ પ્રકાર મોક્ષપદાર્થકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. ઉત્તર કર્મસંતતિ=બાદકા કર્મપ્રવાહ; ભાવી કર્મપરમ્પરા. ૨. પૂર્વ=પહલેકી. ૩. કેવલીભગવાનકો વેદનીય, નામ ઔર ગોત્રકર્મકી સ્થિતિ કભી સ્વભાવસે હી [અર્થાત્ કેવલીસમુદ્ઘાતરૂપ

૪. અપુનર્ભવ=ફિરસે ભવ નહીં હોના. [કેવલીભગવાનકો ફિરસે ભવ હુએ બિના હી ઉસ ભવકા ત્યાગ હોતા હૈ;

Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version

૨૨૨

સમાપ્તં ચ મોક્ષમાર્ગાવયવરૂપસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનવિષયભૂતનવપદાર્થવ્યાખ્યાનમ્..

અથ મોક્ષમાર્ગપ્રપઞ્ચસૂચિકા ચૂલિકા.

----------------------------------------------------------------------------- ઔર મોક્ષમાર્ગકે અવયવરૂપ સમ્યગ્દર્શન તથા સમ્યગ્જ્ઞાનકે વિષયભૂત નવ પદાર્થોંકા વ્યાખ્યાન ભી સમાપ્ત હુઆ.

અબ ૧મોક્ષમાર્ગપ્રપંચસૂચક ચૂલિકા હૈ. ૩ ------------------------------------------------------------------------- ૧. મોક્ષમાર્ગપ્રપંચસૂચક = મોક્ષમાર્ગકા વિસ્તાર બતલાનેવાલી; મોક્ષમાર્ગકા વિસ્તારસે કરનેવાલી; મોક્ષમાર્ગકા

૨. ચૂલિકાકે અર્થકે લિએ પૃષ્ઠ ૧૫૧ કા પદટિપ્પણ દેખે.

Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

મોક્ષમાર્ગસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

જીવસ્વભાવનિયતં ચરિતં મોક્ષમાર્ગઃ. જીવસ્વભાવો હિ જ્ઞાનદર્શને અનન્યમયત્વાત્. અનન્યમયત્વં ચ તયોર્વિશેષસામાન્યચૈતન્યસ્વભાવજીવનિર્વૃત્તત્વાત્. અથ તયોર્જીવસ્વરૂપભૂતયો– ર્જ્ઞાનદર્શનયોર્યન્નિયતમવસ્થિતમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપવૃત્તિમયમસ્તિત્વં રાગાદિપરિણત્યભાવાદનિન્દિતં તચ્ચરિતં; તદેવ મોક્ષમાર્ગ ઇતિ. દ્વિવિધં હિ કિલ સંસારિષુ ચરિતં– સ્વચરિતં પરચરિતં ચ; સ્વસમયપરસમયાવિત્યર્થઃ. તત્ર સ્વભાવાવસ્થિતાસ્તિત્વસ્વરૂપં સ્વચરિતં, પરભાવાવસ્થિતાસ્તિ– ત્વસ્વરૂપં પરચરિતમ્. તત્ર યત્સ્વ– -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [જીવસ્વભાવં] જીવકા સ્વભાવ [જ્ઞાનમ્] જ્ઞાન ઔર [અપ્રતિહત–દર્શનમ્] અપ્રતિહત દર્શન હૈે– [અનન્યમયમ્] જો કિ [જીવસે] અનન્યમય હૈ. [તયોઃ] ઉન જ્ઞાનદર્શનમેં [નિયતમ્] નિયત [અસ્તિવમ્] અસ્તિત્વ– [અનિન્દિતં] જો કિ અનિંદિત હૈ– [ચારિત્રં ચ ભણિતમ્] ઉસે [જિનેન્દ્રોંને] ચારિત્ર કહા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, મોક્ષમાર્ગકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

જીવસ્વભાવમેં નિયત ચારિત્ર વહ મોક્ષમાર્ગ હૈ. જીવસ્વભાવ વાસ્તવમેં જ્ઞાન–દર્શન હૈ ક્યોંકિ વે [જીવસે] અનન્યમય હૈં. જ્ઞાનદર્શનકા [જીવસે] અનન્યમયપના હોનેકા કારણ યહ હૈ કિ ૧ વિશેષચૈતન્ય ઔર સામાન્યચૈતન્ય જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે જીવસે વે નિષ્પન્ન હૈં [અર્થાત્ જીવ દ્વારા

જ્ઞાનદર્શન રચે ગયે હૈં]. અબ જીવકે સ્વરૂપભૂત ઐસે ઉન જ્ઞાનદર્શનમેં નિયત–અવસ્થિત ઐસા જો ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપ વૃત્તિમય અસ્તિત્વ– જો કિ રાગાદિપરિણામકે અભાવકે કારણ અનિંદિત હૈ – વહ ચારિત્ર હૈ; વહી મોક્ષમાર્ગ હૈ.

સંસારીયોંમેં ચારિત્ર વાસ્તવમેં દો પ્રકારકા હૈઃ– [૧] સ્વચારિત્ર ઔર [૨] પરચારિત્ર; [૧]સ્વસમય ઔર [૨] પરસમય ઐસા અર્થ હૈ. વહાઁ, સ્વભાવમેં અવસ્થિત અસ્તિત્વસ્વરૂપ [ચારિત્ર] વહ સ્વચારિત્ર હૈ ઔર પરભાવમેં અવસ્થિત અસ્તિત્વસ્વરૂપ [ચારિત્ર] વહ પરચારિત્ર હૈ. ઉસમેંસે ------------------------------------------------------------------------- ૧. વિશેષચૈતન્ય વહ જ્ઞાન હૈે ઔર સામાન્યચૈતન્ય વહ દર્શન હૈ. ૨. નિયત=અવસ્થિત; સ્થિત; સ્થિર; દ્રઢરૂપ સ્થિત. ૩. વૃત્તિ=વર્તના; હોના. [ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપ વૃત્તિ વહ અસ્તિત્વ હૈ.]

Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version

૨૨૪

ભાવાવસ્થિતાસ્તિત્વરૂપં પરભાવાવસ્થિતાસ્તિત્વવ્યાવૃત્તત્વેનાત્યન્તમનિન્દિતં તદત્ર સાક્ષાન્મોક્ષમાર્ગ– ત્વેનાવધારણીયમિતિ.. ૧૫૪..

----------------------------------------------------------------------------- [અર્થાત્ દો પ્રકારકે ચારિત્રમેંસે], સ્વભાવમેં અવસ્થિત અસ્તિત્વરૂપ ચારિત્ર–જો કિ પરભાવમેં અવસ્થિત અસ્તિત્વસે ભિન્ન હોનેકે કારણ અત્યન્ત અનિંદિત હૈ વહ–યહાઁ સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગરૂપ અવધારણા.

[યહી ચારિત્ર ‘પરમાર્થ’ શબ્દસે વાચ્ય ઐસે મોક્ષકા કારણ હૈ, અન્ય નહીં–ઐસા ન જાનકર, મોક્ષસે ભિન્ન ઐસે અસાર સંસારકે કારણભૂત મિથ્યાત્વરાગાદિમેં લીન વર્તતે હુએ અપના અનન્ત કાલ ગયા; ઐસા જાનકર ઉસી જીવસ્વભાવનિયત ચારિત્રકી – જો કિ મોક્ષકે કારણભૂત હૈ ઉસકી – નિરન્તર ભાવના કરના યોગ્ય હૈ. ઇસ પ્રકાર સૂત્રતાત્પર્ય હૈ.] . ૧૫૪..

અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ] જીવ, [સ્વભાવનિયતઃ] [દ્રવ્ય–અપેક્ષાસે] સ્વભાવનિયત હોને પર ભી, [અનિયતગુણપર્યાયઃ અથ પરસમયઃ] યદિ અનિયત ગુણપર્યાયવાલા હો તો પરસમય હૈ. [યદિ] યદિ વહ [સ્વકં સમયં કુરુતે] [નિયત ગુણપર્યાયસે પરિણમિત હોકર] સ્વસમયકો કરતા હૈ તો [કર્મબન્ધાત્] કર્મબન્ધસે [પ્રભ્રસ્યતિ] છૂટતા હૈ. -------------------------------------------------------------------------

Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

સ્વસમયપરસમયોપાદાનવ્યુદાસપુરસ્સરકર્મક્ષયદ્વારેણ જીવસ્વભાવનિયતચરિતસ્ય મોક્ષ– માર્ગત્વદ્યોતનમેતત્.

સંસારિણો હિ જીવસ્ય જ્ઞાનદર્શનાવસ્થિતત્વાત્ સ્વભાવનિયતસ્યાપ્યનાદિમોહનીયો– દયાનુવૃત્તિપરત્વેનોપરક્તોપયોગસ્ય સતઃ સમુપાત્તભાવવૈશ્વરુપ્યત્વાદનિયતગુણપર્યાયત્વં પરસમયઃ પરચરિતમિતિ યાવત્. તસ્યૈવાનાદિમોહનીયોદયાનુવૃત્તિપરત્વમપાસ્યાત્યન્તશુદ્ધોપયોગસ્ય સતઃ સમુપાત્તભાવૈક્યરુપ્યત્વાન્નિયતગુણપર્યાયત્વં સ્વસમયઃ સ્વચરિતમિતિ યાવત્ અથ ખલુ યદિ કથઞ્ચનોદ્ભિન્નસમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિર્જીવઃ પરસમયં વ્યુદસ્ય સ્વસમયમુપાદત્તે તદા કર્મબન્ધાદવશ્યં ભ્રશ્યતિ. યતો હિ જીવસ્વભાવનિયતં ચરિતં મોક્ષમાર્ગ ઇતિ.. ૧૫૫.. -----------------------------------------------------------------------------

ટીકાઃ– સ્વસમયકે ગ્રહણ ઔર પરસમયકે ત્યાગપૂર્વક કર્મક્ષય હોતા હૈ– ઐસે પ્રતિપાદન દ્વારા યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] ‘જીવસ્વભાવમેં નિયત ચારિત્ર વહ મોક્ષમાર્ગ હૈ’ ઐસા દર્શાયા હૈ.

સંસારી જીવ, [દ્રવ્ય–અપેક્ષાસે] જ્ઞાનદર્શનમેં અવસ્થિત હોનેકે કારણ સ્વભાવમેં નિયત [–નિશ્ચલરૂપસે સ્થિત] હોને પર ભી જબ અનાદિ મોહનીયકે ઉદયકા અનુસરણ કરકે પરિણતિ કરને કે કારણ ઉપરક્ત ઉપયોગવાલા [–અશુદ્ધ ઉપયોગવાલા] હોતા હૈ તબ [સ્વયં] ભાવોંકા વિશ્વરૂપપના [–અનેકરૂપપના] ગ્રહણ કિયા હોનકેે કારણ ઉસેે જો અનિયતગુણપર્યાયપના હોતા હૈ વહ પરસમય અર્થાત્ પરચારિત્ર હૈ; વહી [જીવ] જબ અનાદિ મોહનીયકે ઉદયકા અનુસરણ કરને વાલી પરિણતિ કરના છોડકર અત્યન્ત શુદ્ધ ઉપયોગવાલા હોતા હૈ તબ [સ્વયં] ભાવકા એકરૂપપના ગ્રહણ કિયા હોનેકે કારણ ઉસે જો નિયતગુણપર્યાયપના હોતા હૈ વહ સ્વસમય અર્થાત્ સ્વચારિત્ર હૈ.

અબ, વાસ્તવમેં યદિ કિસી ભી પ્રકાર સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ કરકે જીવ પરસમયકો છોડકર સ્વસમયકો ગ્રહણ કરતા હૈ તો કર્મબન્ધસે અવશ્ય છૂટતા હૈ; ઇસલિયે વાસ્તવમેં [ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ] જીવસ્વભાવમેં નિયત ચારિત્ર વહ મોક્ષમાર્ગ હૈ.. ૧૫૫.. ------------------------------------------------------------------------- ૧. ઉપરક્ત=ઉપરાગયુક્ત [કિસી પદાર્થમેં હોનેવાલા. અન્ય ઉપાધિકે અનુરૂપ વિકાર [અર્થાત્ અન્ય ઉપાધિ જિસમેં

૨. અનિયત=અનિશ્ચિત; અનેકરૂપ; વિવિધ પ્રકારકે. ૩. નિયત=નિશ્ચિત; એકરૂપ; અમુક એક હી પ્રકારકે.

Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version

૨૨૬

પરચરિતપ્રવૃત્તસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.

યો હિ મોહનીયોદયાનુવૃત્તિવશાદ્રજ્યમાનોપયોગઃ સન્ પરદ્રવ્યે શુભમશુભં વા ભાવમાદધાતિ, સ સ્વકચરિત્રભ્રષ્ટઃ પરચરિત્રચર ઇત્યુપગીયતે; યતો હિ સ્વદ્રવ્યે શુદ્ધોપયોગવૃત્તિઃ સ્વચરિતં, પરદ્રવ્યે સોપરાગોપયોગવૃત્તિઃ પરચરિતમિતિ.. ૧૫૬.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યઃ] જો [રાગેણ] રાગસે [–રંજિત અર્થાત્ મલિન ઉપયોગસે] [પરદ્રવ્યે] પરદ્રવ્યમેં [શુભમ્ અશુભમ્ ભાવમ્] શુભ યા અશુભ ભાવ [યદિ કરોતિ] કરતા હૈ, [સઃ જીવઃ] વહ જીવ [સ્વકચરિત્રભ્રષ્ટઃ] સ્વચારિત્રભ્રષ્ટ ઐસા [પરચરિતચરઃ ભવતિ] પરચારિત્રકા આચરણ કરનેવાલા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, પરચારિત્રમેં પ્રવર્તન કરનેવાલેકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

જો [જીવ] વાસ્તવમેં મોહનીયકે ઉદયકા અનુસરણ કરનેવાલીે પરિણતિકે વશ [અર્થાત્ મોહનીયકે ઉદયકા અનુસરણ કરકે પરિણમિત હોનેકે કારણ ] રંજિત–ઉપયોગવાલા [ઉપરક્તઉપયોગવાલા] વર્તતા હુઆ, પરદ્રવ્યમેં શુભ યા અશુભ ભાવકો ધારણ કરતા હૈ, વહ [જીવ] સ્વચારિત્રસે ભ્રષ્ટ ઐસા પરચારિત્રકા આચરણ કરનેવાલા કહા જાતા હૈ; ક્યોંકિ વાસ્તવમેં સ્વદ્રવ્યમેં ંશુદ્ધ–ઉપયોગરૂપ પરિણતિ વહ સ્વચારિત્ર હૈ ઔર પરદ્રવ્યમેં સોપરાગ–ઉપયોગરૂપ પરિણતિ વહ પરચારિત્ર હૈ.. ૧૫૬..

------------------------------------------------------------------------- ૧. સોપરાગ=ઉપરાગયુક્ત; ઉપરક્ત; મલિન; વિકારી; અશુદ્ધ [ઉપયોગમેં હોનેવાલા, કર્મોદયરૂપ ઉપાધિકે અનુરૂપ

Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

પરચરિતપ્રવૃત્તેર્બન્ધહેતુત્વેન મોક્ષમાર્ગત્વનિષેધનમેતત્.

ઇહ કિલ શુભોપરક્તો ભાવઃ પુણ્યાસ્રવઃ, અશુભોપરક્તઃ પાપાસ્રવ ઇતિ. તત્ર પુણ્યં પાપં વા યેન ભાવેનાસ્રવતિ યસ્ય જીવસ્ય યદિ સ ભાવો ભવતિ સ જીવસ્તદા તેન પરચરિત ઇતિ પ્રરુપ્યતે. તતઃ પરચરિતપ્રવૃત્તિર્બન્ધમાર્ગ એવ, ન મોક્ષમાર્ગ ઇતિ.. ૧૫૭.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યેન ભાવેન] જિસ ભાવસે [આત્મનઃ] આત્માકો [પુણ્યં પાપં વા] પુણ્ય અથવા પાપ [અથ આસ્રવતિ] આસ્રવિત હોતે હૈં, [તેન] ઉસ ભાવ દ્વારા [સઃ] વહ [જીવ] [પરચરિત્રઃ ભવતિ] પરચારિત્ર હૈ–[ઇતિ] ઐસા [જિનાઃ] જિન [પ્રરૂપયન્તિ] પ્રરૂપિત કરતે હૈં.

ટીકાઃ– યહાઁ, પરચારિત્રપ્રવૃતિ બંધહેતુભૂત હોનેસે ઉસે મોક્ષમાર્ગપનેકા નિષેધ કિયા ગયા હૈ [અર્થાત્ પરચારિત્રમેં પ્રવર્તન બંધકા હેતુ હોનેસે વહ મોક્ષમાર્ગ નહીં હૈ ઐસા ઇસ ગાથામેં દર્શાયા હૈ].

યહાઁ વાસ્તવમેં શુભોપરક્ત ભાવ [–શુભરૂપ વિકારી ભાવ] વહ પુણ્યાસ્રવ હૈ ઔર અશુભોપરક્ત ભાવ [–અશુભરૂપ વિકારી ભાવ] પાપાસ્રવ હૈ. વહાઁ, પુણ્ય અથવા પાપ જિસ ભાવસે આસ્રવિત હોતે હૈં, વહ ભાવ જબ જિસ જીવકો હો તબ વહ જીવ ઉસ ભાવ દ્વારા પરચારિત્ર હૈ– ઐસા [જિનેંદ્રોં દ્વારા] પ્રરૂપિત કિયા જાતા હૈ. ઇસલિયે [ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ] પરચારિત્રમેં પ્રવૃત્તિ સો બંધમાર્ગ હી હૈ, મોક્ષમાર્ગ નહીં હૈ.. ૧૫૭.. -------------------------------------------------------------------------

Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version

૨૨૮

સ્વચરિતપ્રવૃત્તસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્. યઃ ખલુ નિરુપરાગોપયોગત્વાત્સર્વસઙ્ગમુક્તઃ પરદ્રવ્યવ્યાવૃત્તોપયોગત્વાદનન્યમનાઃ આત્માનં સ્વભાવેન જ્ઞાનદર્શનરૂપેણ જાનાતિ પશ્યતિ નિયતમવસ્થિતત્વેન, સ ખલુ સ્વકં ચરિતં ચરતિ જીવઃ. યતો હિ દ્રશિજ્ઞપ્તિસ્વરૂપે પુરુષે તન્માત્રત્વેન વર્તનં સ્વચરિતમિતિ.. ૧૫૮.. -----------------------------------------------------------------------------

અન્વયાર્થઃ– [યઃ] જો [સર્વસઙ્ગમુક્તઃ] સર્વસંગમુક્ત ઔર [અનન્યમનાઃ] અનન્યમનવાલા વર્તતા હુઆ [આત્માનં] આત્માકો [સ્વભાવેન] [જ્ઞાનદર્શનરૂપ] સ્વભાવ દ્વારા [નિયતં] નિયતરૂપસે [– સ્થિરતાપૂર્વક] [જાનાતિ પશ્યતિ] જાનતા–દેખતા હૈ, [સઃ જીવઃ] વહ જીવ [સ્વકચરિતં] સ્વચારિત્ર [ચરિત] આચરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, સ્વચારિત્રમેં પ્રવર્તન કરનેવાલેકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.

પરદ્રવ્યસે વ્યાવૃત્ત ઉપયોગવાલા હોનેકે કારણ અનન્યમનવાલા વર્તતા હુઆ, આત્માકો જ્ઞાનદર્શનરૂપ ------------------------------------------------------------------------- ૧. નિરુપરાગ=ઉપરાગ રહિત; નિર્મળ; અવિકારી; શુદ્ધ [નિરુપરાગ ઉપયોગવાલા જીવ સમસ્ત બાહ્ય–અભ્યંતર સંગસે શૂન્ય હૈ તથાપિ નિઃસંગ પરમાત્માકી ભાવના દ્વારા ઉત્પન્ન સુન્દર આનન્દસ્યન્દી પરમાનન્દસ્વરૂપ સુખસુધારસકે આસ્વાદસે, પૂર્ણ–કલશકી ભાઁતિ, સર્વ આત્મપ્રદેશમેં ભરપૂર હોતા હૈ.] ૨. આવૃત્ત=વિમુખ હુઆ; પૃથક હુઆ; નિવૃત્ત હુઆ ; નિવૃત્ત; ભિન્ન. ૩. અનન્યમનવાલા=જિસકી પરિણતિ અન્ય પ્રતિ નહીં જાતી ઐસા. [મન=ચિત્ત; પરિણતિ; ભાવ]

Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

----------------------------------------------------------------------------- સ્વભાવ દ્વારા નિયતરૂપસે અર્થાત્ અવસ્થિતરૂપસસે જાનતા–દેખતા હૈ, વહ જીવ વાસ્તવમેં સ્વચારિત્ર આચરતા હૈ; ક્યોંકિ વાસ્તવમેં દૃશિજ્ઞપ્તિસ્વરૂપ પુરુષમેં [આત્મામેં] તન્માત્રરૂપસે વર્તના સો સ્વચારિત્ર હૈ.

ભાવાર્થઃ– જો જીવ શુદ્ધોપયોગી વર્તતા હુઆ ઔર જિસકી પરિણતિ પરકી ઓર નહીં જાતી ઐસા વર્તતા હુઆ, આત્માકો સ્વભાવભૂત જ્ઞાનદર્શનપરિણામ દ્બારા સ્થિરતાપૂર્વક જાનતા–દેખતા હૈ, વહ જીવ સ્વચારિત્રકા આચરણ કરનેવાલા હૈ; ક્યોંકિ દૃશિજ્ઞપ્તિસ્વરૂપ આત્મામેં માત્ર દૃશિજ્ઞપ્તિરૂપસે પરિણમિત હોકર રહના વહ સ્વચારિત્ર હૈ.. ૧૫૮..

અન્વયાર્થઃ– [યઃ] જો [પરદ્રવ્યાત્મભાવરહિતાત્મા] પરદ્રવ્યાત્મક ભાવોંસે રહિત સ્વરૂપવાલા વર્તતા હુઆ, [દર્શનજ્ઞાનવિકલ્પમ્] [નિજસ્વભાવભૂત] દર્શનજ્ઞાનરૂપ ભેદકો [આત્મનઃ અવિકલ્પં] આત્માસે અભેરૂપ [ચરતિ] આચરતા હૈ, [સઃ] વહ [સ્વકં ચરિતં ચરતિ] સ્વચારિત્રકો આચરતા હૈ.

ટીકાઃ– યહ, શુદ્ધ સ્વચારિત્રપ્રવૃત્તિકે માર્ગકા કથન હૈ. ------------------------------------------------------------------------- ૧. દૃશિ= દર્શન ક્રિયા; સામાન્ય અવલોકન.

Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version

૨૩૦

શુદ્ધસ્વચરિતપ્રવૃત્તિપથપ્રતિપાદનમેતત્.

યો હિ યોગીન્દ્રઃ સમસ્તમોહવ્યૂહબહિર્ભૂતત્વાત્પરદ્રવ્યસ્વભાવભાવરહિતાત્મા સન્, સ્વદ્રવ્ય– મેકમેવાભિમુખ્યેનાનુવર્તમાનઃ સ્વસ્વભાવભૂતં દર્શનજ્ઞાનવિકલ્પમપ્યાત્મનોઽવિકલ્પત્વેન ચરતિ, સ ખલુ સ્વકં ચરિતં ચરતિ. એવં હિ શુદ્ધદ્રવ્યાશ્રિતમભિન્નસાધ્ય– -----------------------------------------------------------------------------

જો યોગીન્દ્ર, સમસ્ત મોહવ્યૂહસે બહિર્ભૂત હોનેકે કારણ પરદ્રવ્યકે સ્વભાવરૂપ ભાવોંસે રહિત સ્વરૂપવાલે વર્તતે હુએ, સ્વદ્રવ્યકો એકકો હી અભિમુખતાસે અનુસરતે હુએ નિજસ્વભાવભૂત દર્શનજ્ઞાનભેદકો ભી આત્માસે અભેદરૂપસે આચરતે હૈં, વે વાસ્તવમેં સ્વચારિત્રકો આચરતે હૈં.

મોક્ષમાર્ગકા પ્રરૂપણ કિયા ગયા. ઔર જો પહલે [૧૦૭ વીં ગાથામેં] દર્શાયા ગયા થા વહ સ્વપરહેતુક ------------------------------------------------------------------------- ૧. મોહવ્યૂહ=મોહસમૂહ. [જિન મુનીંદ્રને સમસ્ત મોહસમૂહકા નાશ કિયા હોનેસે ‘અપના સ્વરૂપ પરદ્રવ્યકે

૨. યહાઁ નિશ્ચયનયકા વિષય શુદ્ધદ્રવ્ય અર્થાત્ શુદ્ધપર્યાયપરિણત દ્રવ્ય હૈ, અર્થાત્ અકલે દ્રવ્યકી [–પરનિમિત્ત

૩. જિસ નયમેં સાધ્ય ઔર સાધન અભિન્ન [અર્થાત્ એક પ્રકારકે] હોં વહ યહાઁ નિશ્ચયનય હૈે. જૈસે કિ,

૪. જિન પર્યાયોંમેં સ્વ તથા પર કારણ હોતે હૈં અર્થાત્ ઉપાદાનકારણ તથા નિમિત્તકારણ હોતે હૈં વે પર્યાયેં

Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version

કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] નવપદાર્થપૂર્વક–મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન

સાધનભાવં નિશ્ચયનયમાશ્રિત્ય મોક્ષમાર્ગપ્રરૂપણમ્. યત્તુ પૂર્વમુદ્રિષ્ટં તત્સ્વપરપ્રત્યયપર્યાયાશ્રિતં ભિન્નસાધ્યસાધનભાવં વ્યવહારનયમાશ્રિત્ય પ્રરુપિતમ્. ન ચૈતદ્વિપ્રતિષિદ્ધં નિશ્ચયવ્યવહારયોઃ સાધ્ય– સાધનભાવત્વાત્સુવર્ણસુવર્ણપાષાણવત્. અત એવોભયનયાયત્તા પારમેશ્વરી તીર્થપ્રવર્તનેતિ.. ૧૫૯.. -----------------------------------------------------------------------------

પર્યાયકે આશ્રિત, ભિન્નસાધ્યસાધનભાવવાલે વ્યવહારનયકે આશ્રયસે [–વ્યવહારનયકી અપેક્ષાસે] પ્રરૂપિત કિયા ગયા થા. ઇસમેં પરસ્પર વિરોધ આતા હૈ ઐસા ભી નહીં હૈ, ક્યોંકિ સુર્વણ ઔર ૨

જિનભગવાનકી] તીર્થપ્રવર્તના દોનોં નયોંકે આધીન હૈ.. ૧૫૯.. ------------------------------------------------------------------------- ૧. જિસ નયમેં સાધ્ય તથા સાધન ભિન્ન હોં [–ભિન્ન પ્રરૂપિત કિયે જાએઁ] વહ યહાઁ વ્યવહારનય હૈ; જૈસે કિ,

૨. જિસ પાષાણમેં સુવર્ણ હો ઉસે સુવર્ણપાષાણ કહા જાતા હૈ. જિસ પ્રકાર વ્યવહારનયસે સુવર્ણપાષાણ સુવર્ણકા

૩. તીર્થ=માર્ગ [અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગ]; ઉપાય [અર્થાત્ મોક્ષકા ઉપાય]; ઉપદેશ; શાસન. ૪. જિનભગવાનકે ઉપદેશમેં દો નયોં દ્વારા નિરૂપણ હોતા હૈ. વહાઁ, નિશ્ચયનય દ્વારા તો સત્યાર્થ નિરૂપણ કિયા