Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version
212
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArtha– nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkAramen nishchal pariNati vah 2dhyAn hai. yah dhyAn mokShake upAyarUp hai.
jis prakAr thoDI–sI agni bahut–se ghAs aur kAShThakI rAshiko alpa kAlamen jalA detI hai, usI prakAr mithyAtva–kaShAyAdi vibhAvake parityAgasvarUp mahA pavanase prajvalit huI aur apUrva– adbhUt–param–AhlAdAtmak sukhasvarUp ghRutase sinchI huI nishchay–AtmasamvedanarUp dhyAnAgni mUlottaraprakRitibhedavAle karmarUpI indhanakI rAshiko kShaNamAtramen jalA detI hai.
is panchamakAlamen bhI yathAshakti dhyAn ho sakatA hai. is kAlameen jo vichchhed hai so shukladhyAnakA hai, dharmadhyAnakA nahIn. Aj bhI yahAnse jIv dharmadhyAn karake devakA bhav aur phir manuShyakA bhav pAkar mokSha prApta karate hain. aur bahushrutadhar hI dhyAn kar sakate hain aisA bhI nahIn hai; sArabhUt alpa shrutase bhI dhyAn ho sakatA hai. isaliye mokShArthIyonko shuddhAtmAkA pratipAdak, savanranirjarAkA karanevAlA aur jarAmaraNakA haranevAlA sArabhUt upadesh grahaN karake dhyAn karaneyogya hai.
[yahAn yah lakShamen rakhane yogya hai ki uparokta dhyAnakA mUl samyagdarshan hai. samyagdarshanake binA dhyAn nahIn hotA, kyonki nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArakI [shuddhAtmAkI] samyak pratIti binA usamen nishchal pariNati kahAnse hosakatI hai? isaliye mokShake upAyabhUt dhyAn karanekI ichchhA rakhanevAle jIvakoe pratham to jinokta dravyaguNaparyAyarUp vastusvarUpakI yathArtha samajhapUrvak nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArakI samyak pratItikA sarva prakArase udyam karane yogya hai; usake pashchAt hI chaitanyachamatkAramen visheSh lInatAkA yathArtha udyam ho sakatA hai].. 146..
is prakAr nirjarApadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- 1. durmedh = alpabuddhi vAle; mandabuddhi; ThoTa. 2. muniko jo shuddhAtmasvarUpakA nishchal ugra Alamban vartatA hai use yahAn mukhyata ‘dhyAn’ kahA hai.
hai, kyon ki use bhI shuddhAtmasvarUpakA jaghanya Alamban to hotA hai.]
Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
ath bandhapadArthavyAkhyAnam.
so teN havadi baddho poggalakammeN viviheNa.. 147..
sa ten bhavati baddha pudgalakarmaNA vividhena.. 147..
bandhasvarUpAkhyAnametat.
yadi khalvayamAtmA paropAshrayeNAnAdirakta karmodayaprabhAvatvAdudIrNan shubhamashubhan vA bhAvan karoti, tadA sa AtmA ten nimittabhUten bhAven pudgalakarmaNA vividhen baddho bhavati. tadatra moharAgadveShasnigdha shubhoshubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandha, tannimitten shubhAshubhakarmatvapariNatAnAn jIven sahAnyonyamUrchchhanan pudgalAnAn dravyabandha iti.. 147.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [yadi] yadi [AtmA] AtmA [rakta] rakta [vikArI] vartatA huA [udIrNan] udit [yam shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAvako [karoti] karatA hai, to [sa] vah AtmA [ten] us bhAv dvArA [–us bhAvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaNA] vividh pudgalakarmonse [baddha bhavati] baddha hotA hai.
TIkA– yah, bandhake svarUpakA kathan hai.
yadi vAstavamen yah AtmA anyake [–pudgalakarmake] Ashray dvArA anAdi kAlase rakta rahakar karmodayake prabhAvayuktarUp vartanese udit [–pragaT honevAle] shubh yA ashubh bhAvako karatA hai, to vah AtmA us nimittabhUt bhAv dvArA vividh pudgalakarmase baddha hotA hai. isaliye yahAn [aisA kahA hai ki], moharAgadveSh dvArA snigdha aise jo jIvake shubh yA ashubh pariNAm vah bhAvabandha hai aur usake [–shubhAshubh pariNAmake] nimittase shubhAshubh karmarUp pariNat pudgalonkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147.. -------------------------------------------------------------------------
Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version
214
bhAvaNimitto bandho bhAvo radirAgadosamohajudo.. 148..
bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadveShamohayuta.. 148..
bahiranggAntaranggabandhakAraNAkhyAnametat. grahaNan hi karmapudgalAnAn jIvapradeshavartikarmaskandhAnupravesha. tat khalu yoganimittam. yogo vAngmanakAyakarmavargaNAlamban Atmapradeshaparispanda. bandhastu karmapudgalAnAn vishiShTa– shaktipariNAmenAvasthAnam. sa punarjIvabhAvanimitta. jIvabhAva punA ratirAgadveShamohayuta,
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [yoganimittan grahaNam] grahaNakA [–karmagrahaNakA] nimitta yog hai; [yoga manovachanakAyasambhUta] yog manavachanakAyajanit [Atmapradeshaparispand] hai. [bhAvanimitta bandha] bandhakA nimitta bhAv hai; [bhAva ratirAgadveShamohayuta] bhAv ratirAgadveShamohase yukta [AtmapariNAm] hai.
TIkA– yah, bandhake bahirang kAraN aur antarang kAraNakA kathan hai.
grahaN arthAt karmapudgalonkA jIvapradeshavartI [–jIvake pradeshonke sAth ek kShetramen sthit] karmaskandhomen pravesh; usakA nimitta yog hai. yog arthAt vachanavargaNA, manovargaNA, kAyavargaNA aur karmavargaNAkA jisamen Alamban hotA hai aisA AtmapradeshonkA parispanda [arthAt jIvake pradeshonkA kampana.
bandh arthAt karmapudgalonkA vishiShTa shaktirUp pariNAm sahit sthit rahanA [arthAt karmapudgalonkA amuk anubhAgarUp shakti sahit amuk kAl tak TikanA]; usakA nimitta jIvabhAv haie. jIvabhAv ratirAgadveShamohayukta [pariNAm] hai arthAt mohanIyake vipAkase utpanna honevAlA vikAr hai. -------------------------------------------------------------------------
chhe bhAvahetuk bandh, ne mohAdisanyut bhAv chhe. 148.
Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
mohanIyavipAkasampAditavikAr ityartha. tadatra mohanIyavipAkasampAditavikAr ityartha. tadatra pudgalAnAn grahaNahetutvAdbahiranggakAraNan yoga, vishiShTashaktisthitihetutvAdantaranggakAraNan jIvabhAv eveti.. 148..
tesin pi ya rAgAdI tesimabhAve Na bajjhanti.. 149..
teShAmapi cha rAgAdayasteShAmabhAve na badhyante.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
isaliye yahAn [bandhamenn], bahirang kAraN [–nimitta] yog hai kyonki vah pudgalonke grahaNakA hetu hai, aur antarang kAraN [–nimitta] jIvabhAv hI hai kyonki vah [karmapudgalonkI] vishiShTa shakti tathA sthitikA hetu hai.. 148..
bhAvArtha– karmabandhaparyAyake chAr visheSh hain prakRitibandha, pradeshabandha, sthitibandha aur anubhAgabandha. isamen sthiti–anubhAg hI atyanta mukhya visheSh hain, prakRiti–pradesh to atyanta gauN visheSh hain; kyonki sthiti–anubhAg binA karmabandhaparyAy nAmamAtra hI rahatI hai. isaliye yahAn prakRiti–pradeshabandhakA mAtra ‘grahaN’ shabdase kathan kiyA hai aur sthiti–anubhAgabandhakA hI ‘bandha’ shabdase kahA hai.
jIvake kisI bhI pariNAmamen vartatA huA yog karmake prakRiti–pradeshakA arthAt ‘grahaN’ kA nimitta hotA hai aur jIvake usI pariNAmamen vartatA huA moharAgadveShabhAv karmake sthiti–anubhAgakA arthAt ‘bandh’ kA nimitta hotA hai; isaliye moharAgadveShabhAvako ‘bandha’ kA antarang kAraN [antarang nimitta] kahA hai aur yogako – jo ki ‘grahaN’ kA nimitta hai use–‘bandha’ kA bahirang kAraN [bAhya nimitta] kahA hai.. 148..
anvayArtha– [chaturvikalpa hetu] [dravyamithyAtvAdi] chAr prakArake hetu [aShTavikalpasya kAraNam] ATh prakArake karmonke kAraN [bhaNitam] kahe gaye hain; [teShAm api cha] unhen bhI [rAgAdaya] [jIvake] rAgAdibhAv kAraN hain; [teShAm abhAve] rAgAdibhAvonke abhAvamen [na badhyante] jIv nahInn bandhate. -------------------------------------------------------------------------
tenAy chhe rAgAdi, jyAn rAgAdi nahi tyAn bandh nA. 149.
Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version
216
mithyAtvAdidravyaparyAyANAmapi bahiranggakAraNadyotanametat.
tantrAntare kilAShTavikalpakarmakAraNatven bandhaheturdravyaheturUpashchaturvikalpa prokta mithyA– tvAsanyamakaShAyayogA iti. teShAmapi jIvabhAvabhUtA rAgAdayo bandhahetutvasya hetava, yato rAgAdibhAvAnAmabhAve dravyamithyAtvAsanyamakaShAyayogasadbhAvepi jIvA na badhyante. tato rAgA– dInAmantaranggatvAnnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
bahirang–kAraNapanekA prakAshan hai.
granthAntaramen [anya shAstramen] mithyAtva, asanyam, kaShAy aur yog in chAr prakArake dravyahetuonko [dravyapratyayonko] ATh prakArake karmonke kAraNarUpase bandhahetu kahe hain. unhen bhI bandhahetupaneke hetu jIvabhAvabhUt rAgAdik hain; kyonki 2rAgAdibhAvonkA abhAv hone par dravyamithyAtva, dravya–asanyam, dravyakaShAy aur dravyayogake sadbhAvamen bhI jIv bandhate nahIn hain. isaliye rAgAdibhAvonko antarang bandhahetupanA honeke kAraN 3nishchayase bandhahetupanA hai aisA nirNay karanA.. 149..
is prakAr bandhapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- 1. prakAshan=prasiddha karanA; samajhanA; darshAnA. 2. jIvagat rAgAdirUp bhAvapratyayonkA abhAv hone par dravyapratyayonke vidyamAnapanemen bhI jIv bandhate nahIn hain. yadi
avakAsh hI na rahe], kyonki sansArIyonko sadaiv karmodayakA vidyamAnapanA hotA hai.
3. udayagat dravyamithyAtvAdi pratyayonkI bhAnti rAgAdibhAv navIn karmabandhamen mAtra bahirang nimitta nahIn hai kintu ve
Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
AsavabhAveN viNA jAyadi kammassa du Nirodho.. 150..
pAvadi indiyarahidan avvAbAhan suhamaNantan.. 151..
AsravabhAven vinA jAyate karmaNastu nirodha.. 150..
karmaNAmabhAven cha sarvagna sarvalokadarshI cha.
dravyakarmamokShahetuparamasamvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [hetvabhAve] [moharAgadveSharUp] hetukA abhAv honese [gnAnina] gnAnIko [niyamAt] niyamase [Asravanirodha jAyate] AsravakA nirodh hotA hai [tu] aur [AsravabhAven vinA] AsravabhAvake abhAvamen [karmaNa nirodha jAyate] karmakA nirodh hotA hai. [cha] aur [karmaNAm abhAven] karmonkA abhAv honese vah [sarvagna sarvalokadarshI cha] sarvagna aur sarvalokadarshI hotA huA [indriyarahitam] indriyarahit, [avyAbAdham] avyAbAdh, [anantam sukham prApnoti] ananta sukhako prApta karatA hai.
TIkA– yah, 1dravyakarmamokShake hetubhUt param–samvararUpase bhAvamokShake svarUpakA kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. dravyakarmamokSha=dravyakarmakA sarvathA chhUT jAnA dravyamokSha [yahAn bhAvamokShakA svarUp dravyamokShake nimittabhUt param–
hetu–abhAve niyamathI Asravanirodhan gnAnIne,
AsaravabhAv–abhAvamAn karmo taNun rodhan bane; 150.
karmo–abhAve sarvagnAnI sarvadarshI thAy chhe,
Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version
218
dravyakarmamokShahetuparamasamvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat. Asravaheturhi jIvasya moharAgadveSharUpo bhAva. tadabhAvo bhavati gnAnina. tadabhAve bhavatyAsravabhAvAbhAva. AsravabhAvAbhAve bhavati karmAbhAva. karmAbhAven bhavati sArvagnan sarva– darshitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatvanycheti. sa eSh jIvanmuktinAmA bhAvamokSha. kathamiti chet. bhAva khalvatra vivakShita karmAvRuttachaitanyasya kramapravartamAnagnaptikriyArUpa. sa khalu sansAriNonAdimohanIyakarmodayAnuvRuttivashAdashuddho dravyakarmAsravahetu. sa tu gnAnino moharAg– dveShAnuvRuttirUpeN prahIyate. tatosya AsravabhAvo nirudhyate. tato niruddhAsravabhAvasyAsya mohakShayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantachaitanyavIryasya shuddhagnaptikriyArUpeNAntarmuhUrta– mativAhya yugapanygnAnadarshanAvaraNAntarAyakSheyaN kathanychich kUTasthagnAnatvamavApya gnaptikriyArUpe kramapravRuttyabhAvAdbhAvakarma vinashyati. -----------------------------------------------------------------------------
AsravakA hetu vAstavamen jIvakA moharAgadveSharUp bhAv hai. gnAnIko usakA abhAv hotA hai. usakA abhAv hone par AsravabhAvakA abhAv hotA hai. AsravabhAvakA abhAv hone par karmakA abhAv hotA hai. karmakA abhAv hone par sarvagnatA, sarvadarshitA aur avyAbAdh, 1indriyavyApArAtIt, ananta sukh hotA hai. yah nimnAnusAr prakAr spaShTIkaraN haie–
yahAn jo ‘bhAv’ 3vivakShit hai vah karmAvRut [karmase AvRut hue] chaitanyakI kramAnusAr pravartatI gnAptikriyArUp hai. vah [kramAnusAr pravartatI gnaptikriyArUp bhAv] vAstavamen sansArIko anAdi kAlase mohanIyakarmake udayakA anusaraN karatI huI pariNatike kAraN ashuddha hai, dravyakarmAsravakA hetu hai. parantu vah [kramAnusAr pravartatI gnaptikriyArUp bhAv] gnAnIko moharAgadveShavAlI pariNatirUpase hAniko prApta hotA hai isaliye use AsravabhAvako nirodh hotA hai. isaliye jise AsravabhAvakA nirodh huA hai aise us gnAnIko mohake kShay dvArA atyanta nirvikArapanA honese, jise anAdi kAlase ananta chaitanya aur [ananta] vIrya mund gayA hai aisA vah gnAnI [kShINamoh guNasthAnamen] shuddha gnaptikriyArUpase antarmuhUrta vyatIt karake yugapad gnAnAvaraN, darshanAvaraN aur antarAyakA kShay honese kathanchit 1kUTastha gnAnako prApta karatA hai aur is prakAr use gnaptikriyAke rUpamen kramapravRuttikA abhAv honese bhAvakarmakA vinAsh hotA hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. indriyavyApArAtIt=indriyavyApAr rahita. 2. jIvanmukti = jIvit rahate hue mukti; deh hone par bhI mukti. 3. vivakShit=kathan karanA hai.
Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
tata karmAbhAve sa hi bhagavAnsarvagna sarvadarshI vyuparatendriy–vyApArAvyAbAdhAnantasukhashcha nityamevAvatiShThate. ityeSh bhAvakarmamokShaprakAra dravyakarmamokShahetu param–samvaraprakArashcha.. 150–151..
jAyate nirjarAhetu svabhAvasahitasya sAdho.. 152..
----------------------------------------------------------------------------- isaliye karmakA abhAv hone par vah vAstavamen bhagavAn sarvagna, sarvadarshI tathA indriyavyApArAtIt– avyAbAdh–anantasukhavAlA sadaiv rahatA hai.
is prakAr yah [jo yahAn kahA hai vah], 2bhAvakarmamokShakA 3prakAr tathA dravyakarmamokShakA hetubhUt param samvarakA prakAr hai .. 150–151..
anvayArtha– [svabhAvasahitasya sAdho] svabhAvasahit sAdhuko [–svabhAvapariNat kevalIbhagavAnako] [darshanagnAnasamagran] darshanagnAnase sampUrNa aur [no anyadravya– sanyuktam] ------------------------------------------------------------------------- 1. kUTastha=sarva kAl ek rUp rahanevAlA achala. [gnAnAvaraNAdi ghAtikarmonkA nAsh hone par gnAn kahInn sarvathA
samasta gneyonko jAnatA rahatA hai, isaliye use kathanchit kUTastha kahA hai.]
2. bhAvakarmamokSha=bhAvakarmakA sarvathA chhUT jAnA; bhAvamokSha. [gnaptikriyAmen kramapravRuttikA abhAv honA vah bhAvamokSha hai
3. prakAr=svarUp; rIta.
dragagnAnathI paripUrNa ne paradravyavirahit dhyAn je,
te nirjarAno hetu thAy svabhAvapariNat sAdhune. 152.
Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version
220
dravyakarmamokShahetuparamanirjarAkAraNadhyAnAkhyAnametat.
evamasya khalu bhAvamuktasya bhagavata kevalina svarUpatRuptatvAdvishrAntasrukhadukhakarma– vipAkakRutavikriyasya prakShINAvaraNatvAdanantagnAnadarshanasampUrNashuddhagnAnachetanAmayatvAdatIndriyatvAt chAnyadravyasanyogaviyuktan shuddhasvarUpevichalitachaitanyavRuttirUpatvAtkathanychiddhayAnavyapadeshArhamAtmana svarUpan pUrvasanchitakarmaNAn shaktishAtanan patanan vA vilokya nirjarAhetutvenopavarNyat iti.. 152.. ----------------------------------------------------------------------------- anyadravyase asanyukta aisA [dhyAnan] dhyAn [nirjarAhetu jAyate] nirjarAkA hetu hotA hai.
TIkA– yah, dravyakarmamokShanake hetubhUt aisI param nirjarAke kAraNabhUt dhyAnakA kathan hai.
is prakAr vAstavamen is [–pUvokta] bhAvamukta [–bhAvamokShavAle] bhagavAn kevalIko–ki jinhen svarUpatRuptapaneke kAraN 1karmavipAkRut sukhadukharUp vikriyA aTak gaI hai unhen –AvaraNake prakShINapaneke kAraN, ananta gnAnadarshanase sampUrNa shuddhagnAnachetanAmayapaneke kAraN tathA atIndriyapaneke kAraN jo anyadravyake sanyog rahit hai aur shuddha svarUpamen avichalit chaitanyavRuttirUp honeke kAraN jo kathanchit ‘dhyAn’ nAmake yogya hai aisA AtmAkA svarUp [–AtmAkI nij dashA] pUrvasanchit karmonkI shaktiko shAtan athavA unakA patan dekhakar nirjarAke heturUpase varNan kiyA jAtA hai.
bhAvArtha– kevalIbhagavAnake AtmAkI dashA gnAnadarshanAvaraNake kShayavAlI honeke kAraN, shuddhagnAnachetanAmay honeke kAraN tathA indriyavyApArAdi bahirdravyake Alamban rahit honeke kAraN anyadravyake sansarga rahit hai aur shuddhasvarUpamen nishchal chaitanyapariNatirUp honeke kAraN kisI prakAr ‘dhyAn’ nAmake yogya hai. unakI aisI AtmadashAkA nirjarAke nimittarUpase varNan kiyA jAtA hai kyonki unhen pUrvopArjit karmonkI shakti hIn hotI jAtI hai tathA ve karma khirate jAte hai.. 152.. -------------------------------------------------------------------------
hai.
Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
vavagadavedAusso muyadi bhavan teN so mokkho.. 153..
vyapagatavedyAyuShko munychati bhavan ten sa mokSha.. 153..
dravyamokShasvarUpAkhyAnametat. ath khalu bhagavata kevalino bhAvamokShe sati prasiddhaparamasamvarasyottarakarmasantatau niruddhAyAn paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyAn pUrvakarmasantatau kadAchitsvabhAvenaiv kadA–chitsamuddhAt vidhAnenAyukarmasamabhUtasthityAmAyukarmAnusAreNaiv nirjIryamANAyAm punarbhavAy tadbhavatyAgasamaye vedanIyAyurnAmagotrarUpANAn jIven sahAtyantavishleSha karmapudgalAnAn dravyamokSha.. 153..
–iti mokShapadArthavyAkhyAnan samAptam. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [ya samvareN yukta] jo samvaraseyukta haie aisA [kevalagnAn prApta] jIv [nirjaran ath sarvakarmANi] sarva karmonkI nirjarA karatA huA [vyapagatavedyAyuShka] vedanIy aur Ayu rahit hokar [bhavan manychati] bhavako chhoDatA hai; [ten] isaliye [is prakAr sarva karmapudgalonkA viyog honeke kAraN] [sa mokSha] vah mokSha hai.
karmasantati nirodhako prApta hokar aur param nirjarAke kAraNabhUt dhyAn siddha honeke kAraN karmasantati– ki jisakI sthiti kadAchit svabhAvase hI Ayukarmake jitanI hotI hai aur kadAchit 3samudghAtavidhAnase Ayukarmake jitanI hotI hai
huI,e danIy–Ayu–nAm–gotrarUp karmapudgalonkA jIvake sAth atyanta vishleSh [viyog] vah dravyamokSha hai.. 153..
is prakAr mokShapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. ------------------------------------------------------------------------- 1. uttar karmasantati=bAdakA karmapravAh; bhAvI karmaparamparA. 2. pUrva=pahalekI. 3. kevalIbhagavAnako vedanIy, nAm aur gotrakarmakI sthiti kabhI svabhAvase hI [arthAt kevalIsamudghAtarUp
par bhI vah sthiti ghaTakar Ayukarma jitanI honemen kevalIsamudghAt nimitta banatA hai.
4. apunarbhav=phirase bhav nahIn honA. [kevalIbhagavAnako phirase bhav hue binA hI us bhavakA tyAg hotA hai;
ne AyuvedyavihIn thaI bhavane taje; te mokSha chhe. 153.
Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version
222
samAptan cha mokShamArgAvayavarUpasamyagdarshanagnAnaviShayabhUtanavapadArthavyAkhyAnam..
ath mokShamArgaprapanychasUchikA chUlikA.
chAritran cha tayorniyatamastitvamaninditan bhaNitam.. 154..
----------------------------------------------------------------------------- aur mokShamArgake avayavarUp samyagdarshan tathA samyaggnAnake viShayabhUt nav padArthonkA vyAkhyAn bhI samApta huA.
ab 1mokShamArgaprapanchasUchak chUlikA hai. 3 ------------------------------------------------------------------------- 1. mokShamArgaprapanchasUchak = mokShamArgakA vistAr batalAnevAlI; mokShamArgakA vistArase karanevAlI; mokShamArgakA
2. chUlikAke arthake lie pRuShTha 151 kA padaTippaN dekhe.
draggnAnaniyat anindh je astitva te chAritra chhe. 154.
Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
mokShamArgasvarUpAkhyAnametat.
jIvasvabhAvaniyatan charitan mokShamArga. jIvasvabhAvo hi gnAnadarshane ananyamayatvAt. ananyamayatvan cha tayorvisheShasAmAnyachaitanyasvabhAvajIvanirvRuttatvAt. ath tayorjIvasvarUpabhUtayo– rgnAnadarshanayoryanniyatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavRuttimayamastitvan rAgAdipariNatyabhAvAdaninditan tachcharitan; tadev mokShamArga iti. dvividhan hi kil sansAriShu charitan– svacharitan paracharitan cha; svasamayaparasamayAvityartha. tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpan svacharitan, parabhAvAvasthitAsti– tvasvarUpan paracharitam. tatra yatsva– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [jIvasvabhAvan] jIvakA svabhAv [gnAnam] gnAn aur [apratihat–darshanam] apratihat darshan haie– [ananyamayam] jo ki [jIvase] ananyamay hai. [tayo] un gnAnadarshanamen [niyatam] niyat [astivam] astitva– [aninditan] jo ki anindit hai– [chAritran cha bhaNitam] use [jinendronne] chAritra kahA hai.
TIkA– yah, mokShamArgake svarUpakA kathan hai.
jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai. jIvasvabhAv vAstavamen gnAn–darshan hai kyonki ve [jIvase] ananyamay hain. gnAnadarshanakA [jIvase] ananyamayapanA honekA kAraN yah hai ki 1 visheShachaitanya aur sAmAnyachaitanya jisakA svabhAv hai aise jIvase ve niShpanna hain [arthAt jIv dvArA
gnAnadarshan rache gaye hain]. ab jIvake svarUpabhUt aise un gnAnadarshanamen niyat–avasthit aisA jo utpAdavyayadhrauvyarUp vRuttimay astitva– jo ki rAgAdipariNAmake abhAvake kAraN anindit hai – vah chAritra hai; vahI mokShamArga hai.
sansArIyommen chAritra vAstavamen do prakArakA hai– [1] svachAritra aur [2] parachAritra; [1]svasamay aur [2] parasamay aisA artha hai. vahAn, svabhAvamen avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah svachAritra hai aur parabhAvamen avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah parachAritra hai. usamense ------------------------------------------------------------------------- 1. visheShachaitanya vah gnAn haie aur sAmAnyachaitanya vah darshan hai. 2. niyat=avasthit; sthit; sthir; draDharUp sthita. 3. vRutti=vartanA; honA. [utpAdavyayadhrauvyarUp vRutti vah astitva hai.]
Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version
224
bhAvAvasthitAstitvarUpan parabhAvAvasthitAstitvavyAvRuttatvenAtyantamaninditan tadatra sAkShAnmokShamArga– tvenAvadhAraNIyamiti.. 154..
jadi kuNadi sagan samayan pabbhassadi kammabandhAdo.. 155..
yadi kurute svakan samayan prabhrasyati karmabandhAt.. 155..
----------------------------------------------------------------------------- [arthAt do prakArake chAritramense], svabhAvamen avasthit astitvarUp chAritra–jo ki parabhAvamen avasthit astitvase bhinna honeke kAraN atyanta anindit hai vah–yahAn sAkShAt mokShamArgarUp avadhAraNA.
[yahI chAritra ‘paramArtha’ shabdase vAchya aise mokShakA kAraN hai, anya nahIn–aisA na jAnakar, mokShase bhinna aise asAr sansArake kAraNabhUt mithyAtvarAgAdimen lIn vartate hue apanA ananta kAl gayA; aisA jAnakar usI jIvasvabhAvaniyat chAritrakI – jo ki mokShake kAraNabhUt hai usakI – nirantar bhAvanA karanA yogya hai. is prakAr sUtratAtparya hai.] . 154..
anvayArtha– [jIva] jIv, [svabhAvaniyata] [dravya–apekShAse] svabhAvaniyat hone par bhI, [aniyataguNaparyAya ath parasamaya] yadi aniyat guNaparyAyavAlA ho to parasamay hai. [yadi] yadi vah [svakan samayan kurute] [niyat guNaparyAyase pariNamit hokar] svasamayako karatA hai to [karmabandhAt] karmabandhase [prabhrasyati] chhUTatA hai. -------------------------------------------------------------------------
te jo kare svakasamayane to karmabandhanathI chhUTe. 155.
Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
svasamayaparasamayopAdAnavyudAsapurassarakarmakShayadvAreN jIvasvabhAvaniyatacharitasya mokSha– mArgatvadyotanametat.
sansAriNo hi jIvasya gnAnadarshanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyo– dayAnuvRuttiparatvenoparaktopayogasya sata samupAttabhAvavaishvarupyatvAdaniyataguNaparyAyatvan parasamaya paracharitamiti yAvat. tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvRuttiparatvamapAsyAtyantashuddhopayogasya sata samupAttabhAvaikyarupyatvAnniyataguNaparyAyatvan svasamaya svacharitamiti yAvat ath khalu yadi kathanychanodbhinnasamyaggnAnajyotirjIva parasamayan vyudasya svasamayamupAdatte tadA karmabandhAdavashyan bhrashyati. yato hi jIvasvabhAvaniyatan charitan mokShamArga iti.. 155.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkA– svasamayake grahaN aur parasamayake tyAgapUrvak karmakShay hotA hai– aise pratipAdan dvArA yahAn [is gAthAmen] ‘jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai’ aisA darshAyA hai.
sansArI jIv, [dravya–apekShAse] gnAnadarshanamen avasthit honeke kAraN svabhAvamen niyat [–nishchalarUpase sthit] hone par bhI jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNati karane ke kAraN uparakta upayogavAlA [–ashuddha upayogavAlA] hotA hai tab [svayam] bhAvonkA vishvarUpapanA [–anekarUpapanA] grahaN kiyA honakee kAraN usee jo aniyataguNaparyAyapanA hotA hai vah parasamay arthAt parachAritra hai; vahI [jIv] jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karane vAlI pariNati karanA chhoDakar atyanta shuddha upayogavAlA hotA hai tab [svayam] bhAvakA ekarUpapanA grahaN kiyA honeke kAraN use jo niyataguNaparyAyapanA hotA hai vah svasamay arthAt svachAritra hai.
ab, vAstavamen yadi kisI bhI prakAr samyaggnAnajyoti pragaT karake jIv parasamayako chhoDakar svasamayako grahaN karatA hai to karmabandhase avashya chhUTatA hai; isaliye vAstavamen [aisA nishchit hotA hai ki] jIvasvabhAvamen niyat chAritra vah mokShamArga hai.. 155.. ------------------------------------------------------------------------- 1. uparakta=uparAgayukta [kisI padArthamen honevAlA. anya upAdhike anurUp vikAr [arthAt anya upAdhi jisamen
2. aniyat=anishchit; anekarUp; vividh prakArake. 3. niyat=nishchit; ekarUp; amuk ek hI prakArake.
Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version
226
so sagacharittabhaTTho
sa svakacharitrabhraShTa paracharitacharo bhavati jIva.. 156..
paracharitapravRuttasvarUpAkhyAnametat.
yo hi mohanIyodayAnuvRuttivashAdrajyamAnopayoga san paradravye shubhamashubhan vA bhAvamAdadhAti, sa svakacharitrabhraShTa paracharitrachar ityupagIyate; yato hi svadravye shuddhopayogavRutti svacharitan, paradravye soparAgopayogavRutti paracharitamiti.. 156.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [ya] jo [rAgeN] rAgase [–ranjit arthAt malin upayogase] [paradravye] paradravyamen [shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAv [yadi karoti] karatA hai, [sa jIva] vah jIv [svakacharitrabhraShTa] svachAritrabhraShTa aisA [paracharitachara bhavati] parachAritrakA AcharaN karanevAlA hai.
TIkA– yah, parachAritramen pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
jo [jIv] vAstavamen mohanIyake udayakA anusaraN karanevAlIe pariNatike vash [arthAt mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNamit honeke kAraN ] ranjit–upayogavAlA [uparaktaupayogavAlA] vartatA huA, paradravyamen shubh yA ashubh bhAvako dhAraN karatA hai, vah [jIv] svachAritrase bhraShTa aisA parachAritrakA AcharaN karanevAlA kahA jAtA hai; kyonki vAstavamen svadravyamen nshuddha–upayogarUp pariNati vah svachAritra hai aur paradravyamen soparAg–upayogarUp pariNati vah parachAritra hai.. 156..
------------------------------------------------------------------------- 1. soparAg=uparAgayukta; uparakta; malin; vikArI; ashuddha [upayogamen honevAlA, karmodayarUp upAdhike anurUp
je rAgathI paradravyamAn karato shubhAshubh bhAvane,
te svakacharitrathI bhraShTa parachAritra AcharanAr chhe. 156.
Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
so teN paracharitto havadi tti jiNA paruventi.. 157..
sa ten paracharitra bhavatIti jinA prarUpayanti.. 15ra7..
paracharitapravRutterbandhahetutven mokShamArgatvaniShedhanametat.
ih kil shubhoparakto bhAva puNyAsrava, ashubhoparakta pApAsrav iti. tatra puNyan pApan vA yen bhAvenAsravati yasya jIvasya yadi sa bhAvo bhavati sa jIvastadA ten paracharit iti prarupyate. tata paracharitapravRuttirbandhamArga ev, na mokShamArga iti.. 157.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [yen bhAven] jis bhAvase [Atmana] AtmAko [puNyan pApan vA] puNya athavA pAp [ath Asravati] Asravit hote hain, [ten] us bhAv dvArA [sa] vah [jIv] [paracharitra bhavati] parachAritra hai–[iti] aisA [jinA] jin [prarUpayanti] prarUpit karate hain.
TIkA– yahAn, parachAritrapravRuti bandhahetubhUt honese use mokShamArgapanekA niShedh kiyA gayA hai [arthAt parachAritramen pravartan bandhakA hetu honese vah mokShamArga nahIn hai aisA is gAthAmen darshAyA hai].
yahAn vAstavamen shubhoparakta bhAv [–shubharUp vikArI bhAv] vah puNyAsrav hai aur ashubhoparakta bhAv [–ashubharUp vikArI bhAv] pApAsrav hai. vahAn, puNya athavA pAp jis bhAvase Asravit hote hain, vah bhAv jab jis jIvako ho tab vah jIv us bhAv dvArA parachAritra hai– aisA [jinendron dvArA] prarUpit kiyA jAtA hai. isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] parachAritramen pravRutti so bandhamArga hI hai, mokShamArga nahIn hai.. 157.. -------------------------------------------------------------------------
tenA vaDe te ‘paracharit’ nirdiShTa chhe jinadevathI. 157.
Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version
228
svacharitapravRuttasvarUpAkhyAnametat. ya khalu niruparAgopayogatvAtsarvasanggamukta paradravyavyAvRuttopayogatvAdananyamanA AtmAnan svabhAven gnAnadarshanarUpeN jAnAti pashyati niyatamavasthitatven, sa khalu svakan charitan charati jIva. yato hi drashignaptisvarUpe puruShe tanmAtratven vartanan svacharitamiti.. 158.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [ya] jo [sarvasanggamukta] sarvasangamukta aur [ananyamanA] ananyamanavAlA vartatA huA [AtmAnan] AtmAko [svabhAven] [gnAnadarshanarUp] svabhAv dvArA [niyatan] niyatarUpase [– sthiratApUrvak] [jAnAti pashyati] jAnatA–dekhatA hai, [sa jIva] vah jIv [svakacharitan] svachAritra [charit] AcharatA hai.
TIkA– yah, svachAritramen pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
paradravyase vyAvRutta upayogavAlA honeke kAraN ananyamanavAlA vartatA huA, AtmAko gnAnadarshanarUp ------------------------------------------------------------------------- 1. niruparAg=uparAg rahit; nirmaL; avikArI; shuddha [niruparAg upayogavAlA jIv samasta bAhya–abhyantar sangase shUnya hai tathApi nisang paramAtmAkI bhAvanA dvArA utpanna sundar AnandasyandI paramAnandasvarUp sukhasudhArasake AsvAdase, pUrNa–kalashakI bhAnti, sarva Atmapradeshamen bharapUr hotA hai.] 2. AvRutta=vimukh huA; pRuthak huA; nivRutta huA ; nivRutta; bhinna. 3. ananyamanavAlA=jisakI pariNati anya prati nahIn jAtI aisA. [man=chitta; pariNati; bhAv]
sau–sangamukta ananyachitta svabhAvathI nij Atmane
Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
dansaNaNANaviyappan aviyappan charadi appAdo.. 159..
darshanagnAnavikalpamavikalpan charatyAtmana.. 159..
----------------------------------------------------------------------------- svabhAv dvArA niyatarUpase arthAt avasthitarUpasase jAnatA–dekhatA hai, vah jIv vAstavamen svachAritra AcharatA hai; kyonki vAstavamen dRushignaptisvarUp puruShamen [AtmAmen] tanmAtrarUpase vartanA so svachAritra hai.
bhAvArtha– jo jIv shuddhopayogI vartatA huA aur jisakI pariNati parakI or nahIn jAtI aisA vartatA huA, AtmAko svabhAvabhUt gnAnadarshanapariNAm dbArA sthiratApUrvak jAnatA–dekhatA hai, vah jIv svachAritrakA AcharaN karanevAlA hai; kyonki dRushignaptisvarUp AtmAmen mAtra dRushignaptirUpase pariNamit hokar rahanA vah svachAritra hai.. 158..
anvayArtha– [ya] jo [paradravyAtmabhAvarahitAtmA] paradravyAtmak bhAvonse rahit svarUpavAlA vartatA huA, [darshanagnAnavikalpam] [nijasvabhAvabhUt] darshanagnAnarUp bhedako [Atmana avikalpan] AtmAse abherUp [charati] AcharatA hai, [sa] vah [svakan charitan charati] svachAritrako AcharatA hai.
TIkA– yah, shuddha svachAritrapravRuttike mArgakA kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. dRushi= darshan kriyA; sAmAnya avalokana.
nij gnAnadarshanabhedane jIvathI abhinna ja Achare. 159.
Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version
230
shuddhasvacharitapravRuttipathapratipAdanametat.
yo hi yogIndra samastamohavyUhabahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvabhAvarahitAtmA san, svadravya– mekamevAbhimukhyenAnuvartamAna svasvabhAvabhUtan darshanagnAnavikalpamapyAtmanovikalpatven charati, sa khalu svakan charitan charati. evan hi shuddhadravyAshritamabhinnasAdhya– -----------------------------------------------------------------------------
jo yogIndra, samasta mohavyUhase bahirbhUt honeke kAraN paradravyake svabhAvarUp bhAvonse rahit svarUpavAle vartate hue, svadravyako ekako hI abhimukhatAse anusarate hue nijasvabhAvabhUt darshanagnAnabhedako bhI AtmAse abhedarUpase Acharate hain, ve vAstavamen svachAritrako Acharate hain.
mokShamArgakA prarUpaN kiyA gayA. aur jo pahale [107 vIn gAthAmen] darshAyA gayA thA vah svaparahetuk ------------------------------------------------------------------------- 1. mohavyUh=mohasamUha. [jin munIndrane samasta mohasamUhakA nAsh kiyA honese ‘apanA svarUp paradravyake
nirvikalparUpase atyanta lIn hokar nijasvabhAvabhUt darshanagnAnabhedonko AtmAse abhedarUpase Acharate hain, ve munIndra
svachAritrakA AcharaN karanevAle hain.]
2. yahAn nishchayanayakA viShay shuddhadravya arthAt shuddhaparyAyapariNat dravya hai, arthAt akale dravyakI [–paranimitta
3. jis nayamen sAdhya aur sAdhan abhinna [arthAt ek prakArake] hon vah yahAn nishchayanay haie. jaise ki,
[mokSharUp] sAdhya aur [mokShamArgarUp] sAdhan ek prakArake arthAt shuddhAtmarUp [–shuddhAtmaparyAyarUp] hain.
4. jin paryAyommen sva tathA par kAraN hote hain arthAt upAdAnakAraN tathA nimittakAraN hote hain ve paryAyen
avalamban sahit] vartate hue tattvArthashraddhAn [navapadArthagat shraddhAn], tattvArthagnAn [navapadArthagat gnAn] aur
panchamahAvratAdirUp chAritra–yah sab svaparahetuk paryAyen hain. ve yahA vyavahAranayake viShayabhUt hain.
Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapanchavarNan
sAdhanabhAvan nishchayanayamAshritya mokShamArgaprarUpaNam. yattu pUrvamudriShTan tatsvaparapratyayaparyAyAshritan bhinnasAdhyasAdhanabhAvan vyavahAranayamAshritya prarupitam. na chaitadvipratiShiddhan nishchayavyavahArayo sAdhya– sAdhanabhAvatvAtsuvarNasuvarNapAShANavat. at evobhayanayAyattA pArameshvarI tIrthapravartaneti.. 159.. -----------------------------------------------------------------------------
paryAyake Ashrit, bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Ashrayase [–vyavahAranayakI apekShAse] prarUpit kiyA gayA thA. isamen paraspar virodh AtA hai aisA bhI nahIn hai, kyonki survaN aur 2
jinabhagavAnakI] tIrthapravartanA donon nayonke AdhIn hai.. 159.. ------------------------------------------------------------------------- 1. jis nayamen sAdhya tathA sAdhan bhinna hon [–bhinna prarUpit kiye jAen] vah yahAn vyavahAranay hai; jaise ki,
tattvArthashraddhAn [navapadArthasambandhI shraddhAn], tattvArthagnAn aur panchamahAvratAdirUp chAritra vyavahAranayase mokShamArga hai
kyonki [mokSharUp] sAdhya svahetuk paryAy hai aur [tattvArthashraddhAnAdimay mokShamArgarUp] sAdhan svaparahetuk
paryAy hai.
2. jis pAShANamen suvarNa ho use suvarNapAShAN kahA jAtA hai. jis prakAr vyavahAranayase suvarNapAShAN suvarNakA
bhAvalingI muniko savikalpa dashAmen vartate hue tattvArthashraddhAn, tattvArthagnAn aur mahAvratAdirUp chAritra nirvikalpa
dashAmen vartate hue shuddhAtmashraddhAnagnAnAnuShThAnanake sAdhan hain.
3. tIrtha=mArga [arthAt mokShamArga]; upAy [arthAt mokShakA upAy]; upadesh; shAsana. 4. jinabhagavAnake upadeshamen do nayon dvArA nirUpaN hotA hai. vahAn, nishchayanay dvArA to satyArtha nirUpaN kiyA
prashna– satyArtha nirUpaN hI karanA chAhiye; abhUtArtha upacharit nirUpaN kisaliye kiyA jAtA hai?
uttara– jise sinhakA yathArtha svarUp sIdhA samajhamen na AtA ho use sinhake svarUpake upacharit nirUpaN
prakAr jise vastukA yathArtha svarUp sIdhA samajhamen na AtA ho use vastusvarUpake upacharit nirUpaN dvArA
vastusvarUpakI yathArtha samajh kI or le jAte hain. aur lambe kathanake badalemen sankShipta kathan karaneke lie bhI
vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai. yahAn itanA lakShamen rakhaneyogya hai ki – jo puruSh
billIke nirUpaNako hI sinhakA nirUpaN mAnakar billIko hI sinh samajh le vah to upadeshake hI yogya
nahIn hai, usI prakAr jo puruSh upacharit nirUpaNako hI satyArtha nirUpaN mAnakar vastusvarUpako mithyA
rItise samajh baiThee vah to upadeshake hI yogya nahIn hai.