Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version
212
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– nirvikār niṣhkriy chaitanyachamatkāramen nishchal pariṇati vah 2dhyān hai. yah dhyān mokṣhake upāyarūp hai.
jis prakār thoṛī–sī agni bahut–se ghās aur kāṣhṭhakī rāshiko alpa kālamen jalā detī hai, usī prakār mithyātva–kaṣhāyādi vibhāvake parityāgasvarūp mahā pavanase prajvalit huī aur apūrva– adbhūt–param–āhlādātmak sukhasvarūp ghr̥utase siñchī huī nishchay–ātmasamvedanarūp dhyānāgni mūlottaraprakr̥itibhedavāle karmarūpī indhanakī rāshiko kṣhaṇamātramen jalā detī hai.
is pañchamakālamen bhī yathāshakti dhyān ho sakatā hai. is kālameen jo vichchhed hai so shukladhyānakā hai, dharmadhyānakā nahī̃n. āj bhī yahān̐se jīv dharmadhyān karake devakā bhav aur phir manuṣhyakā bhav pākar mokṣha prāpta karate haĩn. aur bahushrutadhar hī dhyān kar sakate hain aisā bhī nahīn hai; sārabhūt alpa shrutase bhī dhyān ho sakatā hai. isaliye mokṣhārthīyoṅko shuddhātmākā pratipādak, savanranirjarākā karanevālā aur jarāmaraṇakā haranevālā sārabhūt upadesh grahaṇ karake dhyān karaneyogya hai.
[yahān̐ yah lakṣhamen rakhane yogya hai ki uparokta dhyānakā mūl samyagdarshan hai. samyagdarshanake binā dhyān nahīn hotā, kyoṅki nirvikār niṣhkriy chaitanyachamatkārakī [shuddhātmākī] samyak pratīti binā usamen nishchal pariṇati kahān̐se hosakatī hai? isaliye mokṣhake upāyabhūt dhyān karanekī ichchhā rakhanevāle jīvakoe pratham to jinokta dravyaguṇaparyāyarūp vastusvarūpakī yathārtha samajhapūrvak nirvikār niṣhkriy chaitanyachamatkārakī samyak pratītikā sarva prakārase udyam karane yogya hai; usake pashchāt hī chaitanyachamatkāramen visheṣh līnatākā yathārtha udyam ho sakatā hai].. 146..
is prakār nirjarāpadārthakā vyākhyān samāpta huā. ------------------------------------------------------------------------- 1. durmedh = alpabuddhi vāle; mandabuddhi; ṭhoṭa. 2. muniko jo shuddhātmasvarūpakā nishchal ugra ālamban vartatā hai use yahān̐ mukhyataḥ ‘dhyān’ kahā hai.
hai, kyon ki use bhī shuddhātmasvarūpakā jaghanya ālamban to hotā hai.]
Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
ath bandhapadārthavyākhyānam.
so teṇ havadi baddho poggalakammeṇ viviheṇa.. 147..
sa ten bhavati baddhaḥ pudgalakarmaṇā vividhena.. 147..
bandhasvarūpākhyānametat.
yadi khalvayamātmā paropāshrayeṇānādiraktaḥ karmodayaprabhāvatvādudīrṇan shubhamashubhan vā bhāvan karoti, tadā sa ātmā ten nimittabhūten bhāven pudgalakarmaṇā vividhen baddho bhavati. tadatra moharāgadveṣhasnigdhaḥ shubho‘shubho vā pariṇāmo jīvasya bhāvabandhaḥ, tannimitten shubhāshubhakarmatvapariṇatānān jīven sahānyonyamūrchchhanan pudgalānān dravyabandha iti.. 147.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [ātmā] ātmā [raktaḥ] rakta [vikārī] vartatā huā [udīrṇan] udit [yam shubham ashubham bhāvam] shubh yā ashubh bhāvako [karoti] karatā hai, to [saḥ] vah ātmā [ten] us bhāv dvārā [–us bhāvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaṇā] vividh pudgalakarmonse [baddhaḥ bhavati] baddha hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, bandhake svarūpakā kathan hai.
yadi vāstavamen yah ātmā anyake [–pudgalakarmake] āshray dvārā anādi kālase rakta rahakar karmodayake prabhāvayuktarūp vartanese udit [–pragaṭ honevāle] shubh yā ashubh bhāvako karatā hai, to vah ātmā us nimittabhūt bhāv dvārā vividh pudgalakarmase baddha hotā hai. isaliye yahān̐ [aisā kahā hai ki], moharāgadveṣh dvārā snigdha aise jo jīvake shubh yā ashubh pariṇām vah bhāvabandha hai aur usake [–shubhāshubh pariṇāmake] nimittase shubhāshubh karmarūp pariṇat pudgaloṅkā jīvake sāth anyonya avagāhan [–vishiṣhṭa shakti sahit ekakṣhetrāvagāhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147.. -------------------------------------------------------------------------
Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version
214
bhāvaṇimitto bandho bhāvo radirāgadosamohajudo.. 148..
bhāvanimitto bandho bhāvo ratirāgadveṣhamohayutaḥ.. 148..
bahiraṅgāntaraṅgabandhakāraṇākhyānametat. grahaṇan hi karmapudgalānān jīvapradeshavartikarmaskandhānupraveshaḥ. tat khalu yoganimittam. yogo vāṅmanaḥkāyakarmavargaṇālamban ātmapradeshaparispandaḥ. bandhastu karmapudgalānān vishiṣhṭa– shaktipariṇāmenāvasthānam. sa punarjīvabhāvanimittaḥ. jīvabhāvaḥ punā ratirāgadveṣhamohayutaḥ,
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yoganimittan grahaṇam] grahaṇakā [–karmagrahaṇakā] nimitta yog hai; [yogaḥ manovachanakāyasambhūtaḥ] yog manavachanakāyajanit [ātmapradeshaparispand] hai. [bhāvanimittaḥ bandhaḥ] bandhakā nimitta bhāv hai; [bhāvaḥ ratirāgadveṣhamohayutaḥ] bhāv ratirāgadveṣhamohase yukta [ātmapariṇām] hai.
ṭīkāḥ– yah, bandhake bahiraṅg kāraṇ aur antaraṅg kāraṇakā kathan hai.
grahaṇ arthāt karmapudgaloṅkā jīvapradeshavartī [–jīvake pradeshoṅke sāth ek kṣhetramen sthit] karmaskandhomen pravesh; usakā nimitta yog hai. yog arthāt vachanavargaṇā, manovargaṇā, kāyavargaṇā aur karmavargaṇākā jisamen ālamban hotā hai aisā ātmapradeshoṅkā parispanda [arthāt jīvake pradeshoṅkā kampana.
bandh arthāt karmapudgaloṅkā vishiṣhṭa shaktirūp pariṇām sahit sthit rahanā [arthāt karmapudgaloṅkā amuk anubhāgarūp shakti sahit amuk kāl tak ṭikanā]; usakā nimitta jīvabhāv haie. jīvabhāv ratirāgadveṣhamohayukta [pariṇām] hai arthāt mohanīyake vipākase utpanna honevālā vikār hai. -------------------------------------------------------------------------
chhe bhāvahetuk bandh, ne mohādisanyut bhāv chhe. 148.
Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
mohanīyavipākasampāditavikār ityarthaḥ. tadatra mohanīyavipākasampāditavikār ityarthaḥ. tadatra pudgalānān grahaṇahetutvādbahiraṅgakāraṇan yogaḥ, vishiṣhṭashaktisthitihetutvādantaraṅgakāraṇan jīvabhāv eveti.. 148..
tesin pi ya rāgādī tesimabhāve ṇa bajjhanti.. 149..
teṣhāmapi cha rāgādayasteṣhāmabhāve na badhyante.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
isaliye yahān̐ [bandhamenn], bahiraṅg kāraṇ [–nimitta] yog hai kyoṅki vah pudgaloṅke grahaṇakā hetu hai, aur antaraṅg kāraṇ [–nimitta] jīvabhāv hī hai kyoṅki vah [karmapudgaloṅkī] vishiṣhṭa shakti tathā sthitikā hetu hai.. 148..
bhāvārthaḥ– karmabandhaparyāyake chār visheṣh hainḥ prakr̥itibandha, pradeshabandha, sthitibandha aur anubhāgabandha. isamen sthiti–anubhāg hī atyanta mukhya visheṣh hain, prakr̥iti–pradesh to atyanta gauṇ visheṣh hain; kyoṅki sthiti–anubhāg binā karmabandhaparyāy nāmamātra hī rahatī hai. isaliye yahān̐ prakr̥iti–pradeshabandhakā mātra ‘grahaṇ’ shabdase kathan kiyā hai aur sthiti–anubhāgabandhakā hī ‘bandha’ shabdase kahā hai.
jīvake kisī bhī pariṇāmamen vartatā huā yog karmake prakr̥iti–pradeshakā arthāt ‘grahaṇ’ kā nimitta hotā hai aur jīvake usī pariṇāmamen vartatā huā moharāgadveṣhabhāv karmake sthiti–anubhāgakā arthāt ‘bandh’ kā nimitta hotā hai; isaliye moharāgadveṣhabhāvako ‘bandha’ kā antaraṅg kāraṇ [antaraṅg nimitta] kahā hai aur yogako – jo ki ‘grahaṇ’ kā nimitta hai use–‘bandha’ kā bahiraṅg kāraṇ [bāhya nimitta] kahā hai.. 148..
anvayārthaḥ– [chaturvikalpaḥ hetuḥ] [dravyamithyātvādi] chār prakārake hetu [aṣhṭavikalpasya kāraṇam] āṭh prakārake karmoṅke kāraṇ [bhaṇitam] kahe gaye hain; [teṣhām api cha] unhen bhī [rāgādayaḥ] [jīvake] rāgādibhāv kāraṇ hain; [teṣhām abhāve] rāgādibhāvoṅke abhāvamen [na badhyante] jīv nahīnn ban̐dhate. -------------------------------------------------------------------------
tenāy chhe rāgādi, jyān rāgādi nahi tyān bandh nā. 149.
Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version
216
mithyātvādidravyaparyāyāṇāmapi bahiraṅgakāraṇadyotanametat.
tantrāntare kilāṣhṭavikalpakarmakāraṇatven bandhaheturdravyaheturūpashchaturvikalpaḥ proktaḥ mithyā– tvāsanyamakaṣhāyayogā iti. teṣhāmapi jīvabhāvabhūtā rāgādayo bandhahetutvasya hetavaḥ, yato rāgādibhāvānāmabhāve dravyamithyātvāsanyamakaṣhāyayogasadbhāve‘pi jīvā na badhyante. tato rāgā– dīnāmantaraṅgatvānnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
bahiraṅg–kāraṇapanekā prakāshan hai.
granthāntaramen [anya shāstramen] mithyātva, asanyam, kaṣhāy aur yog in chār prakārake dravyahetuoṅko [dravyapratyayoṅko] āṭh prakārake karmoṅke kāraṇarūpase bandhahetu kahe haĩn. unhen bhī bandhahetupaneke hetu jīvabhāvabhūt rāgādik hain; kyoṅki 2rāgādibhāvoṅkā abhāv hone par dravyamithyātva, dravya–asanyam, dravyakaṣhāy aur dravyayogake sadbhāvamen bhī jīv bandhate nahīn haĩn. isaliye rāgādibhāvoṅko antaraṅg bandhahetupanā honeke kāraṇ 3nishchayase bandhahetupanā hai aisā nirṇay karanā.. 149..
is prakār bandhapadārthakā vyākhyān samāpta huā. ------------------------------------------------------------------------- 1. prakāshan=prasiddha karanā; samajhanā; darshānā. 2. jīvagat rāgādirūp bhāvapratyayoṅkā abhāv hone par dravyapratyayoṅke vidyamānapanemen bhī jīv bandhate nahīn haĩn. yadi
avakāsh hī na rahe], kyoṅki sansārīyoṅko sadaiv karmodayakā vidyamānapanā hotā hai.
3. udayagat dravyamithyātvādi pratyayoṅkī bhān̐ti rāgādibhāv navīn karmabandhamen mātra bahiraṅg nimitta nahīn hai kintu ve
Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
āsavabhāveṇ viṇā jāyadi kammassa du ṇirodho.. 150..
pāvadi indiyarahidan avvābāhan suhamaṇantan.. 151..
āsravabhāven vinā jāyate karmaṇastu nirodhaḥ.. 150..
karmaṇāmabhāven cha sarvagnaḥ sarvalokadarshī cha.
dravyakarmamokṣhahetuparamasamvararūpeṇ bhāvamokṣhasvarūpākhyānametat. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [hetvabhāve] [moharāgadveṣharūp] hetukā abhāv honese [gnāninaḥ] gnānīko [niyamāt] niyamase [āsravanirodhaḥ jāyate] āsravakā nirodh hotā hai [tu] aur [āsravabhāven vinā] āsravabhāvake abhāvamen [karmaṇaḥ nirodhaḥ jāyate] karmakā nirodh hotā hai. [cha] aur [karmaṇām abhāven] karmoṅkā abhāv honese vah [sarvagnaḥ sarvalokadarshī cha] sarvagna aur sarvalokadarshī hotā huā [indriyarahitam] indriyarahit, [avyābādham] avyābādh, [anantam sukham prāpnoti] ananta sukhako prāpta karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, 1dravyakarmamokṣhake hetubhūt param–samvararūpase bhāvamokṣhake svarūpakā kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. dravyakarmamokṣha=dravyakarmakā sarvathā chhūṭ jānāḥ dravyamokṣha [yahān̐ bhāvamokṣhakā svarūp dravyamokṣhake nimittabhūt param–
hetu–abhāve niyamathī āsravanirodhan gnānīne,
āsaravabhāv–abhāvamān karmo taṇun rodhan bane; 150.
karmo–abhāve sarvagnānī sarvadarshī thāy chhe,
Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version
218
dravyakarmamokṣhahetuparamasamvararūpeṇ bhāvamokṣhasvarūpākhyānametat. āsravaheturhi jīvasya moharāgadveṣharūpo bhāvaḥ. tadabhāvo bhavati gnāninaḥ. tadabhāve bhavatyāsravabhāvābhāvaḥ. āsravabhāvābhāve bhavati karmābhāvaḥ. karmābhāven bhavati sārvagnan sarva– darshitvamavyābādhamindriyavyāpārātītamanantasukhatvañcheti. sa eṣh jīvanmuktināmā bhāvamokṣhaḥ. kathamiti chet. bhāvaḥ khalvatra vivakṣhitaḥ karmāvr̥uttachaitanyasya kramapravartamānagnaptikriyārūpaḥ. sa khalu sansāriṇo‘nādimohanīyakarmodayānuvr̥uttivashādashuddho dravyakarmāsravahetuḥ. sa tu gnānino moharāg– dveṣhānuvr̥uttirūpeṇ prahīyate. tato‘sya āsravabhāvo nirudhyate. tato niruddhāsravabhāvasyāsya mohakṣhayeṇātyantanirvikāramanādimudritānantachaitanyavīryasya shuddhagnaptikriyārūpeṇāntarmuhūrta– mativāhya yugapañgnānadarshanāvaraṇāntarāyakṣheyaṇ kathañchich kūṭasthagnānatvamavāpya gnaptikriyārūpe kramapravr̥uttyabhāvādbhāvakarma vinashyati. -----------------------------------------------------------------------------
āsravakā hetu vāstavamen jīvakā moharāgadveṣharūp bhāv hai. gnānīko usakā abhāv hotā hai. usakā abhāv hone par āsravabhāvakā abhāv hotā hai. āsravabhāvakā abhāv hone par karmakā abhāv hotā hai. karmakā abhāv hone par sarvagnatā, sarvadarshitā aur avyābādh, 1indriyavyāpārātīt, ananta sukh hotā hai. yah nimnānusār prakār spaṣhṭīkaraṇ haieḥ–
yahān̐ jo ‘bhāv’ 3vivakṣhit hai vah karmāvr̥ut [karmase āvr̥ut hue] chaitanyakī kramānusār pravartatī gnāptikriyārūp hai. vah [kramānusār pravartatī gnaptikriyārūp bhāv] vāstavamen sansārīko anādi kālase mohanīyakarmake udayakā anusaraṇ karatī huī pariṇatike kāraṇ ashuddha hai, dravyakarmāsravakā hetu hai. parantu vah [kramānusār pravartatī gnaptikriyārūp bhāv] gnānīko moharāgadveṣhavālī pariṇatirūpase hāniko prāpta hotā hai isaliye use āsravabhāvako nirodh hotā hai. isaliye jise āsravabhāvakā nirodh huā hai aise us gnānīko mohake kṣhay dvārā atyanta nirvikārapanā honese, jise anādi kālase ananta chaitanya aur [ananta] vīrya mund gayā hai aisā vah gnānī [kṣhīṇamoh guṇasthānamen] shuddha gnaptikriyārūpase antarmuhūrta vyatīt karake yugapad gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ aur antarāyakā kṣhay honese kathañchit 1kūṭastha gnānako prāpta karatā hai aur is prakār use gnaptikriyāke rūpamen kramapravr̥uttikā abhāv honese bhāvakarmakā vināsh hotā hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. indriyavyāpārātīt=indriyavyāpār rahita. 2. jīvanmukti = jīvit rahate hue mukti; deh hone par bhī mukti. 3. vivakṣhit=kathan karanā hai.
Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
tataḥ karmābhāve sa hi bhagavānsarvagnaḥ sarvadarshī vyuparatendriy–vyāpārāvyābādhānantasukhashcha nityamevāvatiṣhṭhate. ityeṣh bhāvakarmamokṣhaprakāraḥ dravyakarmamokṣhahetuḥ param–samvaraprakārashcha.. 150–151..
jāyate nirjarāhetuḥ svabhāvasahitasya sādhoḥ.. 152..
----------------------------------------------------------------------------- isaliye karmakā abhāv hone par vah vāstavamen bhagavān sarvagna, sarvadarshī tathā indriyavyāpārātīt– avyābādh–anantasukhavālā sadaiv rahatā hai.
is prakār yah [jo yahān̐ kahā hai vah], 2bhāvakarmamokṣhakā 3prakār tathā dravyakarmamokṣhakā hetubhūt param samvarakā prakār hai .. 150–151..
anvayārthaḥ– [svabhāvasahitasya sādhoḥ] svabhāvasahit sādhuko [–svabhāvapariṇat kevalībhagavānako] [darshanagnānasamagran] darshanagnānase sampūrṇa aur [no anyadravya– sanyuktam] ------------------------------------------------------------------------- 1. kūṭastha=sarva kāl ek rūp rahanevālāḥ achala. [gnānāvaraṇādi ghātikarmoṅkā nāsh hone par gnān kahīnn sarvathā
samasta gneyoṅko jānatā rahatā hai, isaliye use kathañchit kūṭastha kahā hai.]
2. bhāvakarmamokṣha=bhāvakarmakā sarvathā chhūṭ jānā; bhāvamokṣha. [gnaptikriyāmen kramapravr̥uttikā abhāv honā vah bhāvamokṣha hai
3. prakār=svarūp; rīta.
dragagnānathī paripūrṇa ne paradravyavirahit dhyān je,
te nirjarāno hetu thāy svabhāvapariṇat sādhune. 152.
Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version
220
dravyakarmamokṣhahetuparamanirjarākāraṇadhyānākhyānametat.
evamasya khalu bhāvamuktasya bhagavataḥ kevalinaḥ svarūpatr̥uptatvādvishrāntasrukhaduḥkhakarma– vipākakr̥utavikriyasya prakṣhīṇāvaraṇatvādanantagnānadarshanasampūrṇashuddhagnānachetanāmayatvādatīndriyatvāt chānyadravyasanyogaviyuktan shuddhasvarūpe‘vichalitachaitanyavr̥uttirūpatvātkathañchiddhayānavyapadeshārhamātmanaḥ svarūpan pūrvasañchitakarmaṇān shaktishātanan patanan vā vilokya nirjarāhetutvenopavarṇyat iti.. 152.. ----------------------------------------------------------------------------- anyadravyase asanyukta aisā [dhyānan] dhyān [nirjarāhetuḥ jāyate] nirjarākā hetu hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, dravyakarmamokṣhanake hetubhūt aisī param nirjarāke kāraṇabhūt dhyānakā kathan hai.
is prakār vāstavamen is [–pūvokta] bhāvamukta [–bhāvamokṣhavāle] bhagavān kevalīko–ki jinhen svarūpatr̥uptapaneke kāraṇ 1karmavipākr̥ut sukhaduḥkharūp vikriyā aṭak gaī hai unhen –āvaraṇake prakṣhīṇapaneke kāraṇ, ananta gnānadarshanase sampūrṇa shuddhagnānachetanāmayapaneke kāraṇ tathā atīndriyapaneke kāraṇ jo anyadravyake sanyog rahit hai aur shuddha svarūpamen avichalit chaitanyavr̥uttirūp honeke kāraṇ jo kathañchit ‘dhyān’ nāmake yogya hai aisā ātmākā svarūp [–ātmākī nij dashā] pūrvasañchit karmoṅkī shaktiko shātan athavā unakā patan dekhakar nirjarāke heturūpase varṇan kiyā jātā hai.
bhāvārthaḥ– kevalībhagavānake ātmākī dashā gnānadarshanāvaraṇake kṣhayavālī honeke kāraṇ, shuddhagnānachetanāmay honeke kāraṇ tathā indriyavyāpārādi bahirdravyake ālamban rahit honeke kāraṇ anyadravyake sansarga rahit hai aur shuddhasvarūpamen nishchal chaitanyapariṇatirūp honeke kāraṇ kisī prakār ‘dhyān’ nāmake yogya hai. unakī aisī ātmadashākā nirjarāke nimittarūpase varṇan kiyā jātā hai kyoṅki unhen pūrvopārjit karmoṅkī shakti hīn hotī jātī hai tathā ve karma khirate jāte hai.. 152.. -------------------------------------------------------------------------
hai.
Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
vavagadavedāusso muyadi bhavan teṇ so mokkho.. 153..
vyapagatavedyāyuṣhko muñchati bhavan ten sa mokṣhaḥ.. 153..
dravyamokṣhasvarūpākhyānametat. ath khalu bhagavataḥ kevalino bhāvamokṣhe sati prasiddhaparamasamvarasyottarakarmasantatau niruddhāyān paramanirjarākāraṇadhyānaprasiddhau satyān pūrvakarmasantatau kadāchitsvabhāvenaiv kadā–chitsamuddhāt vidhānenāyuḥkarmasamabhūtasthityāmāyuḥkarmānusāreṇaiv nirjīryamāṇāyām punarbhavāy tadbhavatyāgasamaye vedanīyāyurnāmagotrarūpāṇān jīven sahātyantavishleṣhaḥ karmapudgalānān dravyamokṣhaḥ.. 153..
–iti mokṣhapadārthavyākhyānan samāptam. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaḥ samvareṇ yuktaḥ] jo samvaraseyukta haie aisā [kevalagnān prāpta] jīv [nirjaran ath sarvakarmāṇi] sarva karmoṅkī nirjarā karatā huā [vyapagatavedyāyuṣhkaḥ] vedanīy aur āyu rahit hokar [bhavan mañchati] bhavako chhoṛatā hai; [ten] isaliye [is prakār sarva karmapudgaloṅkā viyog honeke kāraṇ] [saḥ mokṣhaḥ] vah mokṣha hai.
karmasantati nirodhako prāpta hokar aur param nirjarāke kāraṇabhūt dhyān siddha honeke kāraṇ karmasantati– ki jisakī sthiti kadāchit svabhāvase hī āyukarmake jitanī hotī hai aur kadāchit 3samudghātavidhānase āyukarmake jitanī hotī hai
huī,e danīy–āyu–nām–gotrarūp karmapudgaloṅkā jīvake sāth atyanta vishleṣh [viyog] vah dravyamokṣha hai.. 153..
is prakār mokṣhapadārthakā vyākhyān samāpta huā. ------------------------------------------------------------------------- 1. uttar karmasantati=bādakā karmapravāh; bhāvī karmaparamparā. 2. pūrva=pahalekī. 3. kevalībhagavānako vedanīy, nām aur gotrakarmakī sthiti kabhī svabhāvase hī [arthāt kevalīsamudghātarūp
par bhī vah sthiti ghaṭakar āyukarma jitanī honemen kevalīsamudghāt nimitta banatā hai.
4. apunarbhav=phirase bhav nahīn honā. [kevalībhagavānako phirase bhav hue binā hī us bhavakā tyāg hotā hai;
ne āyuvedyavihīn thaī bhavane taje; te mokṣha chhe. 153.
Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version
222
samāptan cha mokṣhamārgāvayavarūpasamyagdarshanagnānaviṣhayabhūtanavapadārthavyākhyānam..
ath mokṣhamārgaprapañchasūchikā chūlikā.
chāritran cha tayorniyatamastitvamaninditan bhaṇitam.. 154..
----------------------------------------------------------------------------- aur mokṣhamārgake avayavarūp samyagdarshan tathā samyaggnānake viṣhayabhūt nav padārthoṅkā vyākhyān bhī samāpta huā.
ab 1mokṣhamārgaprapañchasūchak chūlikā hai. 3 ------------------------------------------------------------------------- 1. mokṣhamārgaprapañchasūchak = mokṣhamārgakā vistār batalānevālī; mokṣhamārgakā vistārase karanevālī; mokṣhamārgakā
2. chūlikāke arthake lie pr̥uṣhṭha 151 kā padaṭippaṇ dekhe.
draggnānaniyat anindh je astitva te chāritra chhe. 154.
Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
mokṣhamārgasvarūpākhyānametat.
jīvasvabhāvaniyatan charitan mokṣhamārgaḥ. jīvasvabhāvo hi gnānadarshane ananyamayatvāt. ananyamayatvan cha tayorvisheṣhasāmānyachaitanyasvabhāvajīvanirvr̥uttatvāt. ath tayorjīvasvarūpabhūtayo– rgnānadarshanayoryanniyatamavasthitamutpādavyayadhrauvyarūpavr̥uttimayamastitvan rāgādipariṇatyabhāvādaninditan tachcharitan; tadev mokṣhamārga iti. dvividhan hi kil sansāriṣhu charitan– svacharitan paracharitan cha; svasamayaparasamayāvityarthaḥ. tatra svabhāvāvasthitāstitvasvarūpan svacharitan, parabhāvāvasthitāsti– tvasvarūpan paracharitam. tatra yatsva– -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [jīvasvabhāvan] jīvakā svabhāv [gnānam] gnān aur [apratihat–darshanam] apratihat darshan haie– [ananyamayam] jo ki [jīvase] ananyamay hai. [tayoḥ] un gnānadarshanamen [niyatam] niyat [astivam] astitva– [aninditan] jo ki anindit hai– [chāritran cha bhaṇitam] use [jinendronne] chāritra kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, mokṣhamārgake svarūpakā kathan hai.
jīvasvabhāvamen niyat chāritra vah mokṣhamārga hai. jīvasvabhāv vāstavamen gnān–darshan hai kyoṅki ve [jīvase] ananyamay haĩn. gnānadarshanakā [jīvase] ananyamayapanā honekā kāraṇ yah hai ki 1 visheṣhachaitanya aur sāmānyachaitanya jisakā svabhāv hai aise jīvase ve niṣhpanna hain [arthāt jīv dvārā
gnānadarshan rache gaye hain]. ab jīvake svarūpabhūt aise un gnānadarshanamen niyat–avasthit aisā jo utpādavyayadhrauvyarūp vr̥uttimay astitva– jo ki rāgādipariṇāmake abhāvake kāraṇ anindit hai – vah chāritra hai; vahī mokṣhamārga hai.
sansārīyommen chāritra vāstavamen do prakārakā haiḥ– [1] svachāritra aur [2] parachāritra; [1]svasamay aur [2] parasamay aisā artha hai. vahān̐, svabhāvamen avasthit astitvasvarūp [chāritra] vah svachāritra hai aur parabhāvamen avasthit astitvasvarūp [chāritra] vah parachāritra hai. usamense ------------------------------------------------------------------------- 1. visheṣhachaitanya vah gnān haie aur sāmānyachaitanya vah darshan hai. 2. niyat=avasthit; sthit; sthir; drarḥarūp sthita. 3. vr̥utti=vartanā; honā. [utpādavyayadhrauvyarūp vr̥utti vah astitva hai.]
Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version
224
bhāvāvasthitāstitvarūpan parabhāvāvasthitāstitvavyāvr̥uttatvenātyantamaninditan tadatra sākṣhānmokṣhamārga– tvenāvadhāraṇīyamiti.. 154..
jadi kuṇadi sagan samayan pabbhassadi kammabandhādo.. 155..
yadi kurute svakan samayan prabhrasyati karmabandhāt.. 155..
----------------------------------------------------------------------------- [arthāt do prakārake chāritramense], svabhāvamen avasthit astitvarūp chāritra–jo ki parabhāvamen avasthit astitvase bhinna honeke kāraṇ atyanta anindit hai vah–yahān̐ sākṣhāt mokṣhamārgarūp avadhāraṇā.
[yahī chāritra ‘paramārtha’ shabdase vāchya aise mokṣhakā kāraṇ hai, anya nahīn–aisā na jānakar, mokṣhase bhinna aise asār sansārake kāraṇabhūt mithyātvarāgādimen līn vartate hue apanā ananta kāl gayā; aisā jānakar usī jīvasvabhāvaniyat chāritrakī – jo ki mokṣhake kāraṇabhūt hai usakī – nirantar bhāvanā karanā yogya hai. is prakār sūtratātparya hai.] . 154..
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv, [svabhāvaniyataḥ] [dravya–apekṣhāse] svabhāvaniyat hone par bhī, [aniyataguṇaparyāyaḥ ath parasamayaḥ] yadi aniyat guṇaparyāyavālā ho to parasamay hai. [yadi] yadi vah [svakan samayan kurute] [niyat guṇaparyāyase pariṇamit hokar] svasamayako karatā hai to [karmabandhāt] karmabandhase [prabhrasyati] chhūṭatā hai. -------------------------------------------------------------------------
te jo kare svakasamayane to karmabandhanathī chhūṭe. 155.
Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
svasamayaparasamayopādānavyudāsapurassarakarmakṣhayadvāreṇ jīvasvabhāvaniyatacharitasya mokṣha– mārgatvadyotanametat.
sansāriṇo hi jīvasya gnānadarshanāvasthitatvāt svabhāvaniyatasyāpyanādimohanīyo– dayānuvr̥uttiparatvenoparaktopayogasya sataḥ samupāttabhāvavaishvarupyatvādaniyataguṇaparyāyatvan parasamayaḥ paracharitamiti yāvat. tasyaivānādimohanīyodayānuvr̥uttiparatvamapāsyātyantashuddhopayogasya sataḥ samupāttabhāvaikyarupyatvānniyataguṇaparyāyatvan svasamayaḥ svacharitamiti yāvat ath khalu yadi kathañchanodbhinnasamyaggnānajyotirjīvaḥ parasamayan vyudasya svasamayamupādatte tadā karmabandhādavashyan bhrashyati. yato hi jīvasvabhāvaniyatan charitan mokṣhamārga iti.. 155.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– svasamayake grahaṇ aur parasamayake tyāgapūrvak karmakṣhay hotā hai– aise pratipādan dvārā yahān̐ [is gāthāmen] ‘jīvasvabhāvamen niyat chāritra vah mokṣhamārga hai’ aisā darshāyā hai.
sansārī jīv, [dravya–apekṣhāse] gnānadarshanamen avasthit honeke kāraṇ svabhāvamen niyat [–nishchalarūpase sthit] hone par bhī jab anādi mohanīyake udayakā anusaraṇ karake pariṇati karane ke kāraṇ uparakta upayogavālā [–ashuddha upayogavālā] hotā hai tab [svayam] bhāvoṅkā vishvarūpapanā [–anekarūpapanā] grahaṇ kiyā honakee kāraṇ usee jo aniyataguṇaparyāyapanā hotā hai vah parasamay arthāt parachāritra hai; vahī [jīv] jab anādi mohanīyake udayakā anusaraṇ karane vālī pariṇati karanā chhoṛakar atyanta shuddha upayogavālā hotā hai tab [svayam] bhāvakā ekarūpapanā grahaṇ kiyā honeke kāraṇ use jo niyataguṇaparyāyapanā hotā hai vah svasamay arthāt svachāritra hai.
ab, vāstavamen yadi kisī bhī prakār samyaggnānajyoti pragaṭ karake jīv parasamayako chhoṛakar svasamayako grahaṇ karatā hai to karmabandhase avashya chhūṭatā hai; isaliye vāstavamen [aisā nishchit hotā hai ki] jīvasvabhāvamen niyat chāritra vah mokṣhamārga hai.. 155.. ------------------------------------------------------------------------- 1. uparakta=uparāgayukta [kisī padārthamen honevālā. anya upādhike anurūp vikār [arthāt anya upādhi jisamen
2. aniyat=anishchit; anekarūp; vividh prakārake. 3. niyat=nishchit; ekarūp; amuk ek hī prakārake.
Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version
226
so sagacharittabhaṭṭho
sa svakacharitrabhraṣhṭaḥ paracharitacharo bhavati jīvaḥ.. 156..
paracharitapravr̥uttasvarūpākhyānametat.
yo hi mohanīyodayānuvr̥uttivashādrajyamānopayogaḥ san paradravye shubhamashubhan vā bhāvamādadhāti, sa svakacharitrabhraṣhṭaḥ paracharitrachar ityupagīyate; yato hi svadravye shuddhopayogavr̥uttiḥ svacharitan, paradravye soparāgopayogavr̥uttiḥ paracharitamiti.. 156.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [rāgeṇ] rāgase [–rañjit arthāt malin upayogase] [paradravye] paradravyamen [shubham ashubham bhāvam] shubh yā ashubh bhāv [yadi karoti] karatā hai, [saḥ jīvaḥ] vah jīv [svakacharitrabhraṣhṭaḥ] svachāritrabhraṣhṭa aisā [paracharitacharaḥ bhavati] parachāritrakā ācharaṇ karanevālā hai.
ṭīkāḥ– yah, parachāritramen pravartan karanevāleke svarūpakā kathan hai.
jo [jīv] vāstavamen mohanīyake udayakā anusaraṇ karanevālīe pariṇatike vash [arthāt mohanīyake udayakā anusaraṇ karake pariṇamit honeke kāraṇ ] rañjit–upayogavālā [uparaktaupayogavālā] vartatā huā, paradravyamen shubh yā ashubh bhāvako dhāraṇ karatā hai, vah [jīv] svachāritrase bhraṣhṭa aisā parachāritrakā ācharaṇ karanevālā kahā jātā hai; kyoṅki vāstavamen svadravyamen nshuddha–upayogarūp pariṇati vah svachāritra hai aur paradravyamen soparāg–upayogarūp pariṇati vah parachāritra hai.. 156..
------------------------------------------------------------------------- 1. soparāg=uparāgayukta; uparakta; malin; vikārī; ashuddha [upayogamen honevālā, karmodayarūp upādhike anurūp
je rāgathī paradravyamān karato shubhāshubh bhāvane,
te svakacharitrathī bhraṣhṭa parachāritra ācharanār chhe. 156.
Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
so teṇ paracharitto havadi tti jiṇā paruventi.. 157..
sa ten paracharitraḥ bhavatīti jināḥ prarūpayanti.. 15ra7..
paracharitapravr̥utterbandhahetutven mokṣhamārgatvaniṣhedhanametat.
ih kil shubhoparakto bhāvaḥ puṇyāsravaḥ, ashubhoparaktaḥ pāpāsrav iti. tatra puṇyan pāpan vā yen bhāvenāsravati yasya jīvasya yadi sa bhāvo bhavati sa jīvastadā ten paracharit iti prarupyate. tataḥ paracharitapravr̥uttirbandhamārga ev, na mokṣhamārga iti.. 157.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yen bhāven] jis bhāvase [ātmanaḥ] ātmāko [puṇyan pāpan vā] puṇya athavā pāp [ath āsravati] āsravit hote hain, [ten] us bhāv dvārā [saḥ] vah [jīv] [paracharitraḥ bhavati] parachāritra hai–[iti] aisā [jināḥ] jin [prarūpayanti] prarūpit karate haĩn.
ṭīkāḥ– yahān̐, parachāritrapravr̥uti bandhahetubhūt honese use mokṣhamārgapanekā niṣhedh kiyā gayā hai [arthāt parachāritramen pravartan bandhakā hetu honese vah mokṣhamārga nahīn hai aisā is gāthāmen darshāyā hai].
yahān̐ vāstavamen shubhoparakta bhāv [–shubharūp vikārī bhāv] vah puṇyāsrav hai aur ashubhoparakta bhāv [–ashubharūp vikārī bhāv] pāpāsrav hai. vahān̐, puṇya athavā pāp jis bhāvase āsravit hote hain, vah bhāv jab jis jīvako ho tab vah jīv us bhāv dvārā parachāritra hai– aisā [jinendron dvārā] prarūpit kiyā jātā hai. isaliye [aisā nishchit hotā hai ki] parachāritramen pravr̥utti so bandhamārga hī hai, mokṣhamārga nahīn hai.. 157.. -------------------------------------------------------------------------
tenā vaḍe te ‘paracharit’ nirdiṣhṭa chhe jinadevathī. 157.
Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version
228
svacharitapravr̥uttasvarūpākhyānametat. yaḥ khalu niruparāgopayogatvātsarvasaṅgamuktaḥ paradravyavyāvr̥uttopayogatvādananyamanāḥ ātmānan svabhāven gnānadarshanarūpeṇ jānāti pashyati niyatamavasthitatven, sa khalu svakan charitan charati jīvaḥ. yato hi drashignaptisvarūpe puruṣhe tanmātratven vartanan svacharitamiti.. 158.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [sarvasaṅgamuktaḥ] sarvasaṅgamukta aur [ananyamanāḥ] ananyamanavālā vartatā huā [ātmānan] ātmāko [svabhāven] [gnānadarshanarūp] svabhāv dvārā [niyatan] niyatarūpase [– sthiratāpūrvak] [jānāti pashyati] jānatā–dekhatā hai, [saḥ jīvaḥ] vah jīv [svakacharitan] svachāritra [charit] ācharatā hai.
ṭīkāḥ– yah, svachāritramen pravartan karanevāleke svarūpakā kathan hai.
paradravyase vyāvr̥utta upayogavālā honeke kāraṇ ananyamanavālā vartatā huā, ātmāko gnānadarshanarūp ------------------------------------------------------------------------- 1. niruparāg=uparāg rahit; nirmaḷ; avikārī; shuddha [niruparāg upayogavālā jīv samasta bāhya–abhyantar saṅgase shūnya hai tathāpi niḥsaṅg paramātmākī bhāvanā dvārā utpanna sundar ānandasyandī paramānandasvarūp sukhasudhārasake āsvādase, pūrṇa–kalashakī bhān̐ti, sarva ātmapradeshamen bharapūr hotā hai.] 2. āvr̥utta=vimukh huā; pr̥uthak huā; nivr̥utta huā ; nivr̥utta; bhinna. 3. ananyamanavālā=jisakī pariṇati anya prati nahīn jātī aisā. [man=chitta; pariṇati; bhāv]
sau–saṅgamukta ananyachitta svabhāvathī nij ātmane
Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
dansaṇaṇāṇaviyappan aviyappan charadi appādo.. 159..
darshanagnānavikalpamavikalpan charatyātmanaḥ.. 159..
----------------------------------------------------------------------------- svabhāv dvārā niyatarūpase arthāt avasthitarūpasase jānatā–dekhatā hai, vah jīv vāstavamen svachāritra ācharatā hai; kyoṅki vāstavamen dr̥ushignaptisvarūp puruṣhamen [ātmāmen] tanmātrarūpase vartanā so svachāritra hai.
bhāvārthaḥ– jo jīv shuddhopayogī vartatā huā aur jisakī pariṇati parakī or nahīn jātī aisā vartatā huā, ātmāko svabhāvabhūt gnānadarshanapariṇām dbārā sthiratāpūrvak jānatā–dekhatā hai, vah jīv svachāritrakā ācharaṇ karanevālā hai; kyoṅki dr̥ushignaptisvarūp ātmāmen mātra dr̥ushignaptirūpase pariṇamit hokar rahanā vah svachāritra hai.. 158..
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [paradravyātmabhāvarahitātmā] paradravyātmak bhāvonse rahit svarūpavālā vartatā huā, [darshanagnānavikalpam] [nijasvabhāvabhūt] darshanagnānarūp bhedako [ātmanaḥ avikalpan] ātmāse abherūp [charati] ācharatā hai, [saḥ] vah [svakan charitan charati] svachāritrako ācharatā hai.
ṭīkāḥ– yah, shuddha svachāritrapravr̥uttike mārgakā kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. dr̥ushi= darshan kriyā; sāmānya avalokana.
nij gnānadarshanabhedane jīvathī abhinna ja āchare. 159.
Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version
230
shuddhasvacharitapravr̥uttipathapratipādanametat.
yo hi yogīndraḥ samastamohavyūhabahirbhūtatvātparadravyasvabhāvabhāvarahitātmā san, svadravya– mekamevābhimukhyenānuvartamānaḥ svasvabhāvabhūtan darshanagnānavikalpamapyātmano‘vikalpatven charati, sa khalu svakan charitan charati. evan hi shuddhadravyāshritamabhinnasādhya– -----------------------------------------------------------------------------
jo yogīndra, samasta mohavyūhase bahirbhūt honeke kāraṇ paradravyake svabhāvarūp bhāvonse rahit svarūpavāle vartate hue, svadravyako ekako hī abhimukhatāse anusarate hue nijasvabhāvabhūt darshanagnānabhedako bhī ātmāse abhedarūpase ācharate hain, ve vāstavamen svachāritrako ācharate haĩn.
mokṣhamārgakā prarūpaṇ kiyā gayā. aur jo pahale [107 vīn gāthāmen] darshāyā gayā thā vah svaparahetuk ------------------------------------------------------------------------- 1. mohavyūh=mohasamūha. [jin munīndrane samasta mohasamūhakā nāsh kiyā honese ‘apanā svarūp paradravyake
nirvikalparūpase atyanta līn hokar nijasvabhāvabhūt darshanagnānabhedoṅko ātmāse abhedarūpase ācharate hain, ve munīndra
svachāritrakā ācharaṇ karanevāle haĩn.]
2. yahān̐ nishchayanayakā viṣhay shuddhadravya arthāt shuddhaparyāyapariṇat dravya hai, arthāt akale dravyakī [–paranimitta
3. jis nayamen sādhya aur sādhan abhinna [arthāt ek prakārake] hon vah yahān̐ nishchayanay haie. jaise ki,
[mokṣharūp] sādhya aur [mokṣhamārgarūp] sādhan ek prakārake arthāt shuddhātmarūp [–shuddhātmaparyāyarūp] haĩn.
4. jin paryāyommen sva tathā par kāraṇ hote hain arthāt upādānakāraṇ tathā nimittakāraṇ hote hain ve paryāyen
avalamban sahit] vartate hue tattvārthashraddhān [navapadārthagat shraddhān], tattvārthagnān [navapadārthagat gnān] aur
pañchamahāvratādirūp chāritra–yah sab svaparahetuk paryāyen haĩn. ve yahā vyavahāranayake viṣhayabhūt haĩn.
Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
sādhanabhāvan nishchayanayamāshritya mokṣhamārgaprarūpaṇam. yattu pūrvamudriṣhṭan tatsvaparapratyayaparyāyāshritan bhinnasādhyasādhanabhāvan vyavahāranayamāshritya prarupitam. na chaitadvipratiṣhiddhan nishchayavyavahārayoḥ sādhya– sādhanabhāvatvātsuvarṇasuvarṇapāṣhāṇavat. at evobhayanayāyattā pārameshvarī tīrthapravartaneti.. 159.. -----------------------------------------------------------------------------
paryāyake āshrit, bhinnasādhyasādhanabhāvavāle vyavahāranayake āshrayase [–vyavahāranayakī apekṣhāse] prarūpit kiyā gayā thā. isamen paraspar virodh ātā hai aisā bhī nahīn hai, kyoṅki survaṇ aur 2
jinabhagavānakī] tīrthapravartanā donon nayoṅke ādhīn hai.. 159.. ------------------------------------------------------------------------- 1. jis nayamen sādhya tathā sādhan bhinna hon [–bhinna prarūpit kiye jāen̐] vah yahān̐ vyavahāranay hai; jaise ki,
tattvārthashraddhān [navapadārthasambandhī shraddhān], tattvārthagnān aur pañchamahāvratādirūp chāritra vyavahāranayase mokṣhamārga hai
kyoṅki [mokṣharūp] sādhya svahetuk paryāy hai aur [tattvārthashraddhānādimay mokṣhamārgarūp] sādhan svaparahetuk
paryāy hai.
2. jis pāṣhāṇamen suvarṇa ho use suvarṇapāṣhāṇ kahā jātā hai. jis prakār vyavahāranayase suvarṇapāṣhāṇ suvarṇakā
bhāvaliṅgī muniko savikalpa dashāmen vartate hue tattvārthashraddhān, tattvārthagnān aur mahāvratādirūp chāritra nirvikalpa
dashāmen vartate hue shuddhātmashraddhānagnānānuṣhṭhānanake sādhan haĩn.
3. tīrtha=mārga [arthāt mokṣhamārga]; upāy [arthāt mokṣhakā upāy]; upadesh; shāsana. 4. jinabhagavānake upadeshamen do nayon dvārā nirūpaṇ hotā hai. vahān̐, nishchayanay dvārā to satyārtha nirūpaṇ kiyā
prashnaḥ– satyārtha nirūpaṇ hī karanā chāhiye; abhūtārtha upacharit nirūpaṇ kisaliye kiyā jātā hai?
uttaraḥ– jise sinhakā yathārtha svarūp sīdhā samajhamen na ātā ho use sinhake svarūpake upacharit nirūpaṇ
prakār jise vastukā yathārtha svarūp sīdhā samajhamen na ātā ho use vastusvarūpake upacharit nirūpaṇ dvārā
vastusvarūpakī yathārtha samajh kī or le jāte haĩn. aur lambe kathanake badalemen saṅkṣhipta kathan karaneke lie bhī
vyavahāranay dvārā upacharit nirūpaṇ kiyā jātā hai. yahān̐ itanā lakṣhamen rakhaneyogya hai ki – jo puruṣh
billīke nirūpaṇako hī sinhakā nirūpaṇ mānakar billīko hī sinh samajh le vah to upadeshake hī yogya
nahīn hai, usī prakār jo puruṣh upacharit nirūpaṇako hī satyārtha nirūpaṇ mānakar vastusvarūpako mithyā
rītise samajh baiṭhee vah to upadeshake hī yogya nahīn hai.