Page 121 of 256
PDF/HTML Page 161 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]    

खलु स्वरूपेणानन्तपरमाणूनामेकस्कन्धो नाम पर्यायः । बहिरङ्गसाधनीभूतमहास्कन्धेभ्यः तथाविधपरिणामेन समुत्पद्यमानत्वात् स्कन्धप्रभवः, यतो हि परस्पराभिहतेषु महा- स्कन्धेषु शब्दः समुपजायते । किञ्च स्वभावनिर्वृत्ताभिरेवानन्तपरमाणुमयीभिः शब्द- योग्यवर्गणाभिरन्योन्यमनुप्रविश्य समन्ततोऽभिव्याप्य पूरितेऽपि सकले लोके यत्र यत्र बहिरङ्गकारणसामग्री समुदेति तत्र तत्र ताः शब्दत्वेन स्वयं व्यपरिणमन्त इति शब्दस्य te (shabda) niyatapaṇe utpādya chhe.

ā lokamān, bāhya shravaṇendriy vaḍe ¹avalambit, bhāvendriy vaḍe jaṇāvāyogya evo je dhvani te shabda chhe. te (shabda) kharekhar svarūpe anant paramāṇuonā ekaskandharūp paryāy chhe. bahiraṅg sādhanabhūt ( – bāhya-kāraṇabhūt) mahāskandho dvārā tathāvidh pariṇāme (shabdapariṇāme) ūpajato hovāthī te skandhajanya chhe, kāraṇ ke mahāskandho paraspar athaḍātān shabda utpanna thāy chhe. vaḷī ā vāt visheṣh samajāvavāmān āve chheḥ — ekabījāmān praveshīne sarvatra vyāpīne rahelī evī je svabhāvaniṣhpanna ja ( – potānā svabhāvathī ja banelī), anantaparamāṇumayī shabdayogya-vargaṇāo temanāthī ākho lok bharelo hovā chhatān jyān jyān bahiraṅgakāraṇasāmagrī udit thāy chhe tyān tyān te vargaṇāo ²shabdapaṇe svayam 1. shabda shravaṇendriyano viṣhay chhe tethī te mūrta chhe. keṭalāk loko māne chhe tem shabda ākāshano guṇ

nathī, kāraṇ ke amūrta ākāshano amūrta guṇ indriyano viṣhay thaī shake nahi. 2. shabdanā be prakār chheḥ (1) prāyogik ane (2) vaishrasik. puruṣhādinā prayogathī utpanna thato

vargaṇāo ja chhe; te vargaṇāo ja svayamev shabdapaṇe pariṇame chhe, jībh-ḍhol-megh vagere mātra nimittabhūt chhe. pt.. 16

Page 122 of 256
PDF/HTML Page 162 of 296
single page version

12

नियतमुत्पाद्यत्वात् स्कन्धप्रभवत्वमिति ।।७९।।

न्नित्यः । एकेन प्रदेशेन तदविभक्त वृत्तीनां स्पर्शादिगुणानामवकाशदानान्नानवकाशः । pariṇame chhe; e rīte shabda niyatapaṇe (avashya) ¹utpādya chhe; tethī te ²skandhajanya chhe. 79.

anvayārthaḥ — [ प्रदेशतः ] pradesh dvārā [ नित्यः ] paramāṇu nitya chhe, [ न अनवकाशः ] anavakāsh nathī, [ न सावकाशः ] sāvakāsh nathī, [ स्कन्धानाम् भेत्ता ] skandhono toḍanār [ अपि च कर्ता ] tem ja karanār chhe tathā [ कालसंख्यायाः प्रविभक्ता ] kāḷ ne saṅkhyāno vibhāganār chhe (arthāt kāḷano bhāg pāḍe chhe ane saṅkhyānun māp kare chhe).

je paramāṇu chhe, te kharekhar ek pradesh vaḍe — ke je rūpādiguṇasāmānyavāḷo chhe tenā vaḍe — sadāy avināshī hovāthī nitya chhe; te kharekhar ek pradesh vaḍe tenāthī ( – pradeshathī) abhinna astitvavāḷā sparshādiguṇone avakāsh deto hovāne līdhe 1. utpādya = utpanna karāvā yogya; jenī utpattimān anya koī nimitta hoy chhe evo. 2. skandhajanya = skandho vaḍe utpanna thāy evo; jenī utpattimān skandho nimitta hoy chhe evo. [

Page 123 of 256
PDF/HTML Page 163 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

एकेन प्रदेशेन द्वयादिप्रदेशाभावादात्मादिनात्ममध्येनात्मान्तेन न सावकाशः । एकेन प्रदेशेन स्कन्धानां भेदनिमित्तत्वात् स्कन्धानां भेत्ता । एकेन प्रदेशेन स्कन्धसङ्घात- निमित्तत्वात्स्कन्धानां कर्ता । एकेन प्रदेशेनैकाकाशप्रदेशातिवर्तितद्गतिपरिणामापन्नेन समयलक्षणकालविभागकरणात् कालस्य प्रविभक्ता । एकेन प्रदेशेन तत्सूत्रितद्वयादि- भेदपूर्विकायाः स्कंधेषु द्रव्यसंख्यायाः, एकेन प्रदेशेन तदवच्छिन्नैकाकाशप्रदेश- anavakāsh nathī; te kharekhar ek pradesh vaḍe (tenāmān) dvi-ādi pradeshono abhāv hovāthī, pote ja ādi, pote ja madhya ane pote ja ant hovāne līdhe (arthāt niransh hovāne līdhe), sāvakāsh nathī; te kharekhar ek pradesh vaḍe skandhonā bhedanun nimitta hovāthī (arthāt skandhanā vīkharāvānun — tūṭavānun nimitta hovāthī) skandhono toḍanār chhe; te kharekhar ek pradesh vaḍe skandhanā saṅghātanun nimitta hovāthī (arthāt skandhanā maḷavānun — rachāvānun nimitta hovāthī) skandhono karanār chhe; te kharekhar ek pradesh vaḍe — ke je ek ākāshapradeshane atikramanārā ( – oḷaṅganārā) tenā gatipariṇāmane pāme chhe tenā vaḍe — ‘samay’ nāmano kāḷano vibhāg karato hovāthī kāḷano vibhāganār chhe; te kharekhar ek pradesh vaḍe saṅkhyāno paṇ ¹vibhāganār chhe, kāraṇ ke (1) te ek pradesh vaḍe tenāthī rachātā be vagere bhedothī māṇḍīne (traṇ aṇu, chār aṇu, asaṅkhya aṇu ityādi) dravyasaṅkhyānā vibhāg skandhone viṣhe kare chhe, (2) te ek pradesh vaḍe tenā jeṭalī maryādāvāḷā ek ‘²ākāshapradesh’thī māṇḍīne (be ākāshapradesh, traṇ ākāshapradesh, asaṅkhya ākāshapradesh ityādi) kṣhetrasaṅkhyānā vibhāg kare chhe, (3) te ek pradesh vaḍe, ek 1. vibhāganār = vibhāg karanār; māpanār. [skandhone viṣhe dravyasaṅkhyānun māp (arthāt teo keṭalā

kāḷ ne bhāv māpavāmān gaj samān chhe]. 2. ek paramāṇupradesh jevaḍā ākāshanā bhāgane (-kṣhetrane) ‘ākāshapradesh’ kahevāmān āve chhe. ā

Page 124 of 256
PDF/HTML Page 164 of 296
single page version

12

पूर्विकायाः क्षेत्रसंख्यायाः, एकेन प्रदेशेनैकाकाशप्रदेशातिवर्तितद्गतिपरिणामावच्छिन्न- समयपूर्विकायाः कालसंख्यायाः, एकेन प्रदेशेन तद्विवर्तिजघन्यवर्णादिभावावबोधपूर्विकाया भावसंख्यायाः प्रविभागकरणात् प्रविभक्ता संख्याया अपीति ।।८०।।

पर्यायैर्वर्तन्ते । तथाहि — पञ्चानां रसपर्यायाणामन्यतमेनैकेनैक दा रसो वर्तते । पञ्चानां वर्ण- ākāshapradeshane atikramanārā tenā gatipariṇāmanā jeṭalī maryādāvāḷā ‘¹samay’thī māṇḍīne (be samay, traṇ samay, asaṅkhya samay ityādi) kāḷasaṅkhyānā vibhāg kare chhe, ane (4) te ek pradesh vaḍe tenāmān vivartan pāmatā ( – palaṭātā, pariṇamatā) jaghanya varṇādibhāvane jāṇanārā gnānathī māṇḍīne bhāvasaṅkhyānā vibhāg kare chhe. 80.

anvayārthaḥ — [ तं परमाणुं ] te paramāṇu [ एकरसवर्णगन्धं ] ek rasavāḷo, ek varṇavāḷo, ek gandhavāḷo tathā [ द्विस्पर्शं ] be sparshavāḷo chhe, [ शब्दकारणम् ] shabdanun kāraṇ chhe, [ अशब्दम् ] ashabda chhe ane [ स्कन्धान्तरितं ] skandhanī andar hoy topaṇ [ द्रव्यं ] (paripūrṇa svatantra) dravya chhe em [ विजानीहि ] jāṇo.

ṭīkāḥ — ā, paramāṇudravyamān guṇ-paryāy vartavānun (guṇ ane paryāy hovānun) kathan chhe.

sarvatra paramāṇumān ras-varṇa-gandh-sparsha sahabhāvī guṇo hoy chhe; ane te guṇo temān kramavartī nij paryāyo sahit varte chhe. te ā pramāṇeḥ — pāñch rasaparyāyomānthī ek vakhate 1. paramāṇune ek ākāshapradeshethī bījā anantar ākāshapradeshe (mandagatithī) jatān je vakhat lāge

Page 125 of 256
PDF/HTML Page 165 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

पर्यायाणामन्यतमेनैकेनैकदा वर्णो वर्तते । उभयोर्गन्धपर्याययोरन्यतरेणैकेनैकदा गन्धो वर्तते । चतुर्णां शीतस्निग्धशीतरूक्षोष्णस्निग्धोष्णरूक्षरूपाणां स्पर्शपर्यायद्वन्द्वानामन्यतमेनैकेनैकदा स्पर्शो वर्तते । एवमयमुक्त गुणवृत्तिः परमाणुः शब्दस्कंधपरिणतिशक्ति स्वभावात् शब्दकारणम् । एकप्रदेशत्वेन शब्दपर्यायपरिणतिवृत्त्यभावादशब्दः । स्निग्धरूक्षत्वप्रत्ययबन्धवशादनेकपरमाण्वेक- त्वपरिणतिरूपस्कन्धान्तरितोऽपि स्वभावमपरित्यजन्नुपात्तसंख्यत्वादेक एव द्रव्यमिति ।।८१।।

koī ek (rasaparyāy) sahit ras varte chhe; pāñch varṇaparyāyomānthī ek vakhate koī ek (varṇaparyāy) sahit varṇa varte chhe; be gandhaparyāyomānthī ek vakhate koī ek (gandhaparyāy) sahit gandh varte chhe; shīt-snigdha, shīt-rūkṣha, uṣhṇa-snigdha ne uṣhṇa-rūkṣha e chār sparshaparyāyonān joḍakāmmānthī ek vakhate koī ek joḍakā sahit sparsha varte chhe. ā pramāṇe jemān guṇonun vartavun ( – astitva) kahevāmān āvyun evo ā paramāṇu shabdaskandharūpe pariṇamavānī shaktirūp svabhāvavāḷo hovāthī shabdanun kāraṇ chhe; ekapradeshī hovāne līdhe shabdaparyāyarūp pariṇati nahi vartatī hovāthī ashabda chhe; ane ¹snigdha-rūkṣhatvanā kāraṇe bandh thavāne līdhe anek paramāṇuonī ekatvapariṇatirūp skandhanī andar rahyo hoy topaṇ svabhāvane nahi chhoḍato thako, saṅkhyāne prāpta hovāthī (arthāt paripūrṇa ek tarīke judo gaṇatarīmān āvato hovāthī) ²ekalo ja dravya chhe. 81.

anvayārthaḥ — [ इन्द्रियैः उपभोग्यम् च ] indriyo vaḍe upabhogya viṣhayo, [ इन्द्रियकायाः ] indriyo, sharīro, [ मनः ] man, [ कर्माणि ] karmo [ च ] ane [ अन्यत् यत् ] 1. snigdha-rūkṣhatva = chīkāsh ane lūkhāsh 2. ahīn em batāvyun chhe ke skandhane viṣhe paṇ pratyek paramāṇu svayam paripūrṇa chhe, svatantra chhe, paranī

Page 126 of 256
PDF/HTML Page 166 of 296
single page version

12

श्रोत्राणि, कायाः औदारिकवैक्रियकाहारकतैजसकार्मणानि, द्रव्यमनः, द्रव्यकर्माणि, नोकर्माणि, विचित्रपर्यायोत्पत्तिहेतवोऽनन्ताः अनन्ताणुवर्गणाः, अनन्ता असंख्येयाणुवर्गणाः, अनन्ताः संख्येयाणुवर्गणाः द्वयणुकस्क न्धपर्यंताः, परमाणवश्च, यदन्यदपि मूर्तं तत्सर्वं पुद्गलविकल्पत्वेनोपसंहर्तव्यमिति ।।८२।।

bījun je kāī [ मूर्त्तं भवति ] mūrta hoy [ तत् सर्वं ] te saghaḷun [ पुद्गलं जानीयात् ] pudgal jāṇo.

sparsha, ras, gandh, varṇa ne shabdarūp (pāñch) indriyaviṣhayo, sparshan, rasan, ghrāṇ, chakṣhu ne shrotrarūp (pāñch) dravyendriyo, audārik, vaikriyik, āhārak, taijas ne kārmaṇarūp (pāñch) kāyo, dravyaman, dravyakarmo, nokarmo, vichitra paryāyonī utpattinā hetubhūt (arthāt anek prakāranā paryāyo ūpajavānā kāraṇabhūt) *anant anantāṇuk vargaṇāo, anant asaṅkhyātāṇuk vargaṇāo ane dvi-aṇuk skandh sudhīnī anant saṅkhyātāṇuk vargaṇāo tathā paramāṇuo, tem ja bījun paṇ je kāī mūrta hoy te saghaḷun pudgalanā bhed tarīke saṅkelavun.

bhāvārthaḥ — vītarāg atīndriy sukhanā svādathī rahit jīvone upabhogya pañchendriyaviṣhayo, atīndriy ātmasvarūpathī viparīt pāñch indriyo, asharīr ātmapadārthathī pratipakṣhabhūt pāñch sharīro, manogat-vikalpajāḷarahit shuddhajīvāstikāyathī viparīt man, karmarahit ātmadravyathī pratikūḷ āṭh karmo ane amūrta ātmasvabhāvathī pratipakṣhabhūt bījun paṇ je kāī mūrta hoy te badhun pudgal jāṇo. 82.

ā rīte pudgaladravyāstikāyanun vyākhyān samāpta thayun. * lokamān anant paramāṇunī banelī vargaṇāo anant chhe, asaṅkhyāt paramāṇunī banelī vargaṇāo

Page 127 of 256
PDF/HTML Page 167 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

सकललोकाकाशाभिव्याप्यावस्थितत्वाल्लोकावगाढः । अयुतसिद्धप्रदेशत्वात् स्पृष्टः । स्वभावादेव सर्वतो विस्तृतत्वात्पृथुलः । निश्चयनयेनैकप्रदेशोऽपि व्यवहारनयेनासंख्यातप्रदेश इति ।।८३।।

anvayārthaḥ — [ धर्मास्तिकायः ] dharmāstikāy [ अस्पर्शः ] asparsha, [ अरसः ] aras, [ अवर्णगन्धः ] agandh, avarṇa ane [ अशब्दः ] ashabda chhe; [ लोकावगाढः ] lokavyāpak chhe; [ स्पृष्टः ] akhaṇḍ, [ पृथुलः ] vishāḷ ane [ असंख्यातप्रदेशः ] asaṅkhyātapradeshī chhe.

sparsha, ras, gandh ane varṇano atyant abhāv hovāthī dharma (dharmāstikāy) kharekhar amūrtasvabhāvavāḷo chhe; ane tethī ja ashabda chhe; samasta lokākāshamān vyāpīne rahelo hovāthī lokavyāpak chhe; ¹ayutasiddha pradeshavāḷo hovāthī akhaṇḍ chhe; svabhāvathī ja sarvataḥ vistr̥ut hovāthī vishāḷ chhe; nishchayanaye ²ekapradeshī hovā chhatān vyavahāranaye asaṅkhyātapradeshī chhe. 83. 1. yutasiddha = joḍāyel; sanyogasiddha. [dharmāstikāyane viṣhe judā judā pradeshono sanyog thayelo chhe em

nathī, tethī temān vachche vyavadhān – antar – avakāsh nathī; māṭe dharmāstikāy akhaṇḍ chhe.] 2. ekapradeshī = avibhājya-ekakṣhetravāḷo. (nishchayanaye dharmāstikāy avibhājya-ekapadārtha hovāthī

Page 128 of 256
PDF/HTML Page 168 of 296
single page version

12

स्य स्वभावस्याविभागपरिच्छेदैः प्रतिसमयसम्भवत्षट्स्थानपतितवृद्धिहानिभिरनन्तैः सदा परिणतत्वादुत्पादव्ययवत्त्वेऽपि स्वरूपादप्रच्यवनान्नित्यः । गतिक्रियापरिणतानामुदासीनाविना-

anvayārthaḥ — [ अनन्तैः तैः अगुरुक लघुकैः ] te (dharmāstikāy) anant evā je agurulaghu (guṇo, ansho) te-rūpe [ सदा परिणतः ] sadā pariṇame chhe, [ नित्यः ] nitya chhe, [ गतिक्रियायुक्तानां ] gatikriyāyuktane [ कारणभूतः ] kāraṇabhūt (nimittarūp) chhe ane [ स्वयम् अकार्यः ] pote akārya chhe.

vaḷī dharma (dharmāstikāy) agurulaghu ¹guṇorūpe eṭale ke agurulaghutva nāmano je svarūpapratiṣhṭhatvanā kāraṇabhūt svabhāv tenā avibhāg parichchhedorūpe — ke jeo pratisamay thatī ²ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihānivāḷā anant chhe temanā rūpe — sadā pariṇamato hovāthī utpādavyayavāḷo chhe, topaṇ svarūpathī chyut nahi thato hovāthī nitya chhe; gatikriyāpariṇatane (gatikriyārūpe pariṇamatān jīv-pudgalone) ³udāsīn 1. guṇ = ansh; avibhāg parichchhed. [sarva dravyonī māphak dharmāstikāyamān agurulaghutva nāmano svabhāv

2. ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihāni = chha sthānamān samāvesh pāmatī vr̥uddhihāni; ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni.

[agurulaghutvasvabhāvanā anant anshomān svabhāvathī ja samaye samaye ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni thayā kare chhe.] 3. jem siddhabhagavān, udāsīn hovā chhatān, siddhaguṇonā anurāgarūpe pariṇamatā bhavya jīvone

Page 129 of 256
PDF/HTML Page 169 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

भूतसहायमात्रत्वात्कारणभूतः । स्वास्तित्वमात्रनिर्वृत्तत्वात् स्वयमकार्य इति ।।८४।।

सहायकारणमात्रत्वेन गमनमनुगृह्णाति, तथा धर्मोऽपि स्वयमगच्छन् अगमयंश्च स्वयमेव *avinābhāvī sahāyamātra hovāthī (gatikriyāpariṇatane) kāraṇabhūt chhe; potānā astitvamātrathī niṣhpanna hovāne līdhe pote akārya chhe (arthāt svayansiddha hovāne līdhe koī anyathī utpanna thayo nathī tethī koī anya kāraṇanā kāryarūp nathī). 84.

anvayārthaḥ — [ यथा ] jem [ लोके ] jagatamān [ उदकं ] pāṇī [ मत्स्यानां ] māchhalānone [ गमनानुग्रहकरं भवति ] gamanamān anugrah kare chhe, [ तथा ] tem [ धर्मद्रव्यं ] dharmadravya [ जीवपुद्गलानां ] jīv-pudgalone gamanamān anugrah kare chhe ( – nimittabhūt hoy chhe) em [ विजानीहि ] jāṇo.

jem pāṇī pote gaman nahi karatun thakun ane (parane) gaman nahi karāvatun thakun, svayamev gaman karatān māchhalānone udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātra tarīke *jo koī ek, koī bījā vinā na hoy, to pahelāne bījānun avinābhāvī kahevāmān āve chhe. ahīn dharmadravyane ‘gatikriyāpariṇatanun avinābhāvī sahāyamātra’ kahyun chhe teno artha e chhe ke —

chhe, anyathā nahi. pt.. 17

Page 130 of 256
PDF/HTML Page 170 of 296
single page version

130

गच्छतां जीवपुद्गलानामुदासीनाविनाभूतसहायकारणमात्रत्वेन गमनमनुगृह्णाति इति ।।८५।।

गतिक्रियायुक्तानामुदकवत्कारणभूतः, एषः पुनः स्थितिक्रियायुक्तानां पृथिवीवत्कारणभूतः । gamanamān anugrah kare chhe, tem dharma (dharmāstikāy) paṇ pote gaman nahi karato thako ane (parane) gaman nahi karāvato thako, svayamev gaman karatān jīv-pudgalone udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātra tarīke gamanamān *anugrah kare chhe. 85.

anvayārthaḥ — [ यथा ] jem [ धर्मद्रव्यं भवति ] dharmadravya chhe [ तथा ] tem [ अधर्माख्यम् द्रव्यम् ] adharma nāmanun dravya paṇ [ जानीहि ] jāṇo; [ तत् तु ] parantu te (gatikriyā- yuktane kāraṇabhūt hovāne badale) [ स्थितिक्रियायुक्तानाम् ] sthitikriyāyuktane [ पृथिवी इव ] pr̥ithvīnī māphak [ कारणभूतम् ] kāraṇabhūt chhe (arthāt sthitikriyāpariṇat jīv-pudgalone nimittabhūt chhe).

jem dharmanun pragnāpan karavāmān āvyun, tem adharmanun paṇ pragnāpan karavāyogya chhe. parantu ā (nīche pramāṇe) taphāvat chheḥ pelo ( – dharmāstikāy) gatikriyāyuktane pāṇīnī māphak kāraṇabhūt chhe ane ā ( – adharmāstikāy) sthitikriyāyuktane pr̥ithvīnī māphak kāraṇabhūt chhe. jem pr̥ithvī pote pahelethī ja sthitirūpe ( – sthir) vartatī thakī ane parane *gamanamān anugrah karavo eṭale gamanamān udāsīn avinābhāvī sahāyarūp (nimittarūp) kāraṇ-

Page 131 of 256
PDF/HTML Page 171 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

यथा पृथिवी स्वयं पूर्वमेव तिष्ठन्ती परमस्थापयन्ती च स्वयमेव तिष्ठतामश्वादीनामुदासीना- विनाभूतसहायकारणमात्रत्वेन स्थितिमनुगृह्णाति, तथाऽधर्मोऽपि स्वयं पूर्वमेव तिष्ठन् परमस्थापयंश्च स्वयमेव तिष्ठतां जीवपुद्गलानामुदासीनाविनाभूतसहायकारणमात्रत्वेन स्थिति- मनुगृह्णातीति ।।८६।।

sthiti ( – sthiratā) nahi karāvatī thakī, svayamev sthitirūpe pariṇamatā ashvādikane udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātra tarīke sthitimān anugrah kare chhe, tem adharma (adharmāstikāy) paṇ pote pahelethī ja sthitirūpe vartato thako ane parane sthiti nahi karāvato thako, svayamev sthitirūpe pariṇamatān jīv-pudgalone udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātra tarīke sthitimān anugrah kare chhe. 86.

anvayārthaḥ — [ गमनस्थिती ] (jīv-pudgalanī) gati-sthiti [ च ] tathā [ अलोक- लोकं ] alok ne lokano vibhāg, [ ययोः सद्भावतः ] te be dravyonā sadbhāvathī [ जातम् ] thāy chhe. [ च ] vaḷī [ द्वौ अपि ] te banne [ विभक्तौ ] vibhakta, [ अविभक्तौ ] avibhakta [ च ] ane [ लोकमात्रौ ] lokapramāṇ [ मतौ ] kahevāmān āvyān chhe.

ṭīkāḥ — ā, dharma ane adharmanā sadbhāvanī siddhi māṭe hetu darshāvavāmān āvyo chhe.

dharma ane adharma vidyamān chhe, kāraṇ ke lok ane alokano vibhāg anyathā banī shake nahi. jīvādi sarva padārthonā ekatra-astitvarūp lok chhe; shuddha ek ākāshanā

Page 132 of 256
PDF/HTML Page 172 of 296
single page version

13

वृत्तिरूपो लोकः । शुद्धैकाकाशवृत्तिरूपोऽलोकः । तत्र जीवपुद्गलौ स्वरसत एव गतितत्पूर्वस्थितिपरिणामापन्नौ । तयोर्यदि गतिपरिणामं तत्पूर्वस्थितिपरिणामं वा स्वय- मनुभवतोर्बहिरङ्गहेतू धर्माधर्मौ न भवेताम्, तदा तयोर्निरर्गलगतिस्थितिपरिणामत्वादलोकेऽपि वृत्तिः केन वार्येत । ततो न लोकालोकविभागः सिध्येत । धर्माधर्मयोस्तु जीव- पुद्गलयोर्गतितत्पूर्वस्थित्योर्बहिरङ्गहेतुत्वेन सद्भावेऽभ्युपगम्यमाने लोकालोकविभागो जायत इति । किञ्च धर्माधर्मौ द्वावपि परस्परं पृथग्भूतास्तित्वनिर्वृत्तत्वाद्विभक्तौ । एक- क्षेत्रावगाढत्वादविभक्तौ । निष्क्रियत्वेन सकललोकवर्तिनोर्जीवपुद्गलयोर्गतिस्थित्युपग्रहकरणा- ल्लोकमात्राविति ।।८७।।

astitvarūp alok chhe. tyān, jīv ane pudgal svarasathī ja (svabhāvathī ja) gatipariṇāmane tathā gatipūrvak sthitipariṇāmane prāpta hoy chhe. jo gatipariṇām athavā gatipūrvak sthitipariṇāmane svayam anubhavatān evān te jīv-pudgalane bahiraṅg hetuo dharma ane adharma na hoy, to jīv-pudgalane *nirargaḷ gatipariṇām ane sthitipariṇām thavāthī alokamān paṇ temanun (jīv-pudgalanun) hovun konāthī vārī shakāy? (koīthī na ja vārī shakāy.) tethī lok ane alokano vibhāg siddha na thāy. parantu jo jīv- pudgalanī gatinā ane gatipūrvak sthitinā bahiraṅg hetuo tarīke dharma ane adharmano sadbhāv svīkāravāmān āve to lok ane alokano vibhāg (siddha) thāy chhe. (māṭe dharma ane adharma vidyamān chhe.) vaḷī (temanā viṣhe visheṣh hakīkat e chhe ke), dharma ane adharma banne paraspar pr̥uthagbhūt astitvathī niṣhpanna hovāthī vibhakta (bhinna) chhe; ekakṣhetrāvagāhī hovāthī avibhakta (abhinna) chhe; samasta lokamān vartanārān jīv- pudgalane gatisthitimān niṣhkriyapaṇe anugrah karatā hovāthī ( – nimittarūp thatā hovāthī) lokapramāṇ chhe. 87.

*nirargaḷ=niraṅkush; amaryād.

Page 133 of 256
PDF/HTML Page 173 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

ऽवलोक्यते, न तथा धर्मः । स खलु निष्क्रियत्वात् न कदाचिदपि गतिपरिणाममेवा- पद्यते । कुतोऽस्य सहकारित्वेन परेषां गतिपरिणामस्य हेतुकर्तृत्वम् । किन्तु सलिल-

anvayārthaḥ — [ धर्मास्तिकः ] dharmāstikāy [ न गच्छति ] gaman karato nathī [ च ] ane [ अन्यद्रव्यस्य ] anya dravyane [ गमनं न करोति ] gaman karāvato nathī; [ सः ] te, [ जीवानां पुद्गलानां च ] jīvo tathā pudgalone (gatipariṇāmamān āshrayamātrarūp hovāthī) [ गतेः प्रसरः ] gatino udāsīn prasāranār (arthāt gatiprasāramān udāsīn nimittabhūt) [ भवति ] chhe.

ṭīkāḥ — dharma ane adharma gati ane sthitinā hetuo hovā chhatān teo atyant udāsīn chhe em ahīn kathan chhe.

jevī rīte gatipariṇat pavan dhajāonā gatipariṇāmano hetukartā jovāmān āve chhe, tevī rīte dharma (jīv-pudgalonā gatipariṇāmano hetukartā) nathī. te (dharma) kharekhar niṣhkriy hovāthī kyārey gatipariṇāmane ja pāmato nathī; to pachhī tene (paranā) *sahakārī tarīke paranā gatipariṇāmanun hetukartāpaṇun kyāthī hoy? (na ja hoy.) parantu jevī rīte *sahakārī = sāthe kārya karanār arthāt sāthe gati karanār. [dhajānī sāthe pavan paṇ gati karato

Page 134 of 256
PDF/HTML Page 174 of 296
single page version

13

मिव मत्स्यानां जीवपुद्गलानामाश्रयकारणमात्रत्वेनोदासीन एवासौ गतेः प्रसरो भवति । अपि च यथा गतिपूर्वस्थितिपरिणतस्तुरङ्गोऽश्ववारस्य स्थितिपरिणामस्य हेतुकर्तावलोक्यते, न तथाऽधर्मः । स खलु निष्क्रियत्वात् न कदाचिदपि गतिपूर्व- स्थितिपरिणाममेवापद्यते । कुतोऽस्य सहस्थायित्वेन परेषां गतिपूर्वस्थितिपरिणामस्य हेतुकर्तृत्वम् । किन्तु पृथिवीवत्तुरङ्गस्य जीवपुद्गलानामाश्रयकारणमात्रत्वेनोदासीन एवासौ गतिपूर्वस्थितेः प्रसरो भवतीति ।।८८।।

pāṇī māchhalānone (gatipariṇāmamān) mātra āshrayarūp kāraṇ tarīke gatinun udāsīn ja prasāranār chhe, tevī rīte dharma jīv-pudgalone (gatipariṇāmamān) mātra āshrayarūp kāraṇ tarīke gatino udāsīn ja prasāranār (arthāt gatiprasāranun udāsīn ja nimitta) chhe.

vaḷī (adharmāstikāy viṣhe paṇ em chhe ke) — jevī rīte gatipūrvak-sthitipariṇat ashva savāranā (gatipūrvak) sthitipariṇāmano hetukartā jovāmān āve chhe, tevī rīte adharma (jīv-pudgalonā gatipūrvak sthitipariṇāmano hetukartā) nathī. te (adharma) kharekhar niṣhkriy hovāthī kyārey gatipūrvak sthitipariṇāmane ja pāmato nathī; to pachhī tene (paranā) *sahasthāyī tarīke paranā gatipūrvak sthitipariṇāmanun hetukartāpaṇun kyāthī hoy? (na ja hoy.) parantu jevī rīte pr̥ithvī ashvane (gatipūrvak sthitipariṇāmamān) mātra āshrayarūp kāraṇ tarīke gatipūrvak sthitinī udāsīn ja prasāranār chhe, tevī rīte adharma jīv-pudgalone (gatipūrvak sthitipariṇāmamān) mātra āshrayarūp kāraṇ tarīke gatipūrvak sthitino udāsīn ja prasāranār (arthāt gatipūrvak-sthitiprasāranun udāsīn ja nimitta) chhe. 88.

Page 135 of 256
PDF/HTML Page 175 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

हेतुत्वमधर्मः । तौ हि परेषां गतिस्थित्योर्यदि मुख्यहेतू स्यातां तदा येषां गतिस्तेषां गतिरेव, न स्थितिः, येषां स्थितिस्तेषां स्थितिरेव, न गतिः । तत एकेषामपि गतिस्थितिदर्शनादनुमीयते न तौ तयोर्मुख्यहेतू । कि न्तु व्यवहारनयव्यवस्थापितौ उदासीनौ । कथमेवं गतिस्थितिमतां पदार्थानां गतिस्थिती भवत इति चेत्, सर्वे

anvayārthaḥ — [ येषां गमनं विद्यते ] (dharma-adharma gati-sthitinā mukhya hetuo nathī, kāraṇ ke) jemane gati hoy chhe [ तेषाम् एव पुनः स्थानं सम्भवति ] temane ja vaḷī sthiti thāy chhe (ane jemane sthiti hoy chhe temane ja vaḷī gati thāy chhe). [ ते तु ] teo (gatisthitimān padārtho) to [ स्वकपरिणामैः ] potānā pariṇāmothī [ गमनं स्थानं च ] gati ane sthiti [ कुर्वन्ति ] kare chhe.

ṭīkāḥ — ā, dharma ane adharmanā udāsīnapaṇānī bābatamān hetu kahevāmān āvyo chhe.

kharekhar (nishchayathī) dharma jīv-pudgalone kadī gatihetu thato nathī, adharma kadī sthitihetu thato nathī; kāraṇ ke teo parane gatisthitinā jo mukhya hetu (nishchayahetu) thāy, to jemane gati hoy temane gati ja rahevī joīe, sthiti na thavī joīe, ane jemane sthiti hoy temane sthiti ja rahevī joīe, gati na thavī joīe. parantu ekane ja ( – tenā te ja padārthane) gati ane sthiti thatī jovāmān āve chhe; tethī anumān thaī shake chhe ke teo (dharma-adharma) gati-sthitinā mukhya hetu nathī, parantu vyavahāranayasthāpit (vyavahāranay vaḍe sthāpavāmān — kahevāmān āvelā) udāsīn hetu chhe.

prashnaḥ — e pramāṇe hoy to gatisthitimān padārthone gatisthiti kaī rīte thāy chhe?

Page 136 of 256
PDF/HTML Page 176 of 296
single page version

13

हि गतिस्थितिमन्तः पदार्थाः स्वपरिणामैरेव निश्चयेन गतिस्थिती कुर्वन्तीति ।।८९।।

uttaraḥ — kharekhar samasta gatisthitimān padārtho potānā pariṇāmothī ja nishchaye gatisthiti kare chhe. 89.

anvayārthaḥ — [ लोके ] lokamān [ जीवानाम् ] jīvone [ च ] ane [ पुद्गलानाम् ] pudgalone [ तथा एव ] tem ja [ सर्वेषाम् शेषाणाम् ] badhān bākīnān dravyone [ यद् ] je [ अखिलं विवरं ] sampūrṇa avakāsh [ ददाति ] āpe chhe, [ तद् ] te [ आकाशम् भवति ] ākāsh chhe.

ṣhaṭdravyātmak lokamān *badhān bākīnān dravyone je pūrepūrā avakāshanun nimitta chhe, *nishchayanaye nityanirañjan-gnānamay paramānand jemanun ek lakṣhaṇ chhe evā anantānant jīvo, temanāthī anantaguṇān pudgalo, asaṅkhya kāḷāṇuo ane asaṅkhyapradeshī dharma tathā adharma — e badhāy dravyo

Page 137 of 256
PDF/HTML Page 177 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

तदाकाशमिति ।।९०।।

दनन्यदन्यच्चेति ।।९१।।

te ākāsh chhe — ke je (ākāsh) vishuddhakṣhetrarūp chhe. 90.

anvayārthaḥ — [ जीवाः पुद्गलकायाः धर्माधर्मौ च ] jīvo, pudgalakāyo, dharma ane adharma (tem ja kāḷ) [ लोकतः अनन्ये ] lokathī ananya chhe; [ अन्तव्यतिरिक्तम् आकाशम् ] ant rahit evun ākāsh [ ततः ] tenāthī (lokathī) [ अनन्यत् अन्यत् ] ananya tem ja anya chhe.

jīv vagere bākīnān dravyo ( – ākāsh sivāyanān dravyo) maryādit parimāṇavāḷān hovāne līdhe lokathī *ananya ja chhe; ākāsh to anant hovāne līdhe lokathī ananya tem ja anya chhe. 91.

Page 138 of 256
PDF/HTML Page 178 of 296
single page version

13

तदा सर्वोत्कृष्टस्वाभाविकोर्ध्वगतिपरिणता भगवंतः सिद्धा बहिरङ्गान्तरङ्गसाधनसामग्ा्रयां सत्यामपि कुतस्तत्राकाशे तिष्ठन्ति इति ।।९२।।

anvayārthaḥ — [ यदि आकाशम् ] jo ākāsh [ गमनस्थितिकारणाभ्याम् ] gati- sthitinān kāraṇ sahit [ अवकाशं ददाति ] avakāsh āpatun hoy (arthāt jo ākāsh avakāshahetu paṇ hoy ane gati-sthitihetu paṇ hoy) to [ ऊर्ध्वंगतिप्रधानाः सिद्धाः ] ūrdhvagatipradhān siddho [ तत्र ] temān (ākāshamān) [ कथम् ] kem [ तिष्ठन्ति ] sthir hoy? (āgaḷ gaman kem na kare?)

ṭīkāḥ — je kevaḷ avakāshano ja hetu chhe evun je ākāsh tene viṣhe gatisthiti- hetutva (paṇ) hovānī shaṅkā karavāmān āve to doṣh āve chhe tenun ā kathan chhe.

jo ākāsh, jem te *avagāhavāḷāone avagāhahetu chhe tem, gatisthiti- vāḷāone gati-sthitihetu paṇ hoy, to sarvotkr̥uṣhṭa svābhāvik ūrdhvagatie pariṇat siddhabhagavanto, bahiraṅg-antaraṅg sādhanarūp sāmagrī hovā chhatān paṇ, kem ( – kayā kāraṇe) temān — ākāshamān — sthir hoy? 92.

anvayārthaḥ — [ यस्मात् ] jethī [ जिनवरैः ] jinavaroe [ सिद्धानाम् ] siddhonī *avagāh=līn thavun te; majjit thavun te; avakāsh pāmavo te.

Page 139 of 256
PDF/HTML Page 179 of 296
single page version

kahānajainashāstramāḷā ]

नास्तीति निश्चेतव्यम् । लोकालोकावच्छेदकौ धर्माधर्मावेव गतिस्थितिहेतू मन्तव्याविति ।।९३।।

[ उपरिस्थानं ] lokanā upar sthiti [ प्रज्ञप्तम् ] kahī chhe, [ तस्मात् ] tethī [ गमनस्थानम् आकाशे न अस्ति ] gati-sthiti ākāshamān hotī nathī (arthāt gatisthitihetutva ākāshane viṣhe nathī) [ इति जानीहि ] em jāṇo.

jethī siddhabhagavanto gaman karīne lokanā upar sthir thāy chhe (arthāt lokanā upar gatipūrvak sthiti kare chhe), tethī gatisthitihetutva ākāshane viṣhe nathī em nishchay karavo; lok ane alokano vibhāg karanārā dharma tathā adharmane ja gati tathā sthitinā hetu mānavā. 93.

anvayārthaḥ — [ यदि ] jo [ आकाशं ] ākāsh [ तेषाम् ] jīv-pudgalone [ गमन- हेतुः ] gatihetu ane [ स्थानकारणं ] sthitihetu [ भवति ] hoy to [ अलोकहानिः ] alokanī hānino [ च ] ane [ लोकस्य अन्तपरिवृद्धिः ] lokanā antanī vr̥uddhino [ प्रसजति ] prasaṅg āve.

ṭīkāḥ — ahīn, ākāshane gatisthitihetutvano abhāv hovā viṣhe hetu rajū karavāmān āvyo chhe.

Page 140 of 256
PDF/HTML Page 180 of 296
single page version

140

स्थित्योराकाशमेव निमित्तमिष्येत्, तदा तस्य सर्वत्र सद्भावाज्जीवपुद्गलानां गतिस्थित्यो- र्निःसीमत्वात्प्रतिक्षणमलोको हीयते, पूर्वं पूर्वं व्यवस्थाप्यमानश्चान्तो लोकस्योत्तरोत्तरपरिवृद्धया विघटते । ततो न तत्र तद्धेतुरिति ।।९४।।

e rīte ja banī shake chhe. jo ākāshane ja gati-sthitinun nimitta mānavāmān āve, to ākāshano sadbhāv sarvatra hovāne līdhe jīv-pudgalonī gatisthitinī koī sīmā nahi rahevāthī pratikṣhaṇ alokanī hāni thāy ane pahelān pahelān vyavasthāpit thayelo lokano ant uttarottar vr̥uddhine pāmavāthī lokano ant ja tūṭī paḍe (arthāt pahelān pahelān nishchit thayelo lokano ant pachhī pachhī āgaḷ vadhato javāthī lokano ant ja banī shake nahi). māṭe ākāshane viṣhe gati-sthitino hetu nathī. 94.

anvayārthaḥ — [ तस्मात् ] tethī [ गमनस्थितिकारणे ] gati ane sthitinān kāraṇ [ धर्माधर्मौ ] dharma ane adharma chhe, [ न आकाशम् ] ākāsh nahi. [ इति ] ām [ लोकस्वभावं शृण्वताम् ] lokasvabhāvanā shrotāo pratye [ जिनवरैः भणितम् ] jinavaroe kahyun chhe.