Page -25 of 388
PDF/HTML Page 2 of 415
single page version
Page -24 of 388
PDF/HTML Page 3 of 415
single page version
pratham sanskaraṇ :prati 1100vi. san. 2017ī. sa. 1960 dvitīy sanskaraṇ :prati 1500vi. san. 2022ī. sa. 1966 tr̥utīy sanskaraṇ :prati 1500vi. san. 2030ī. sa. 1974 chaturtha sanskaraṇ :prati 2100vi. san. 2033ī. sa. 1977 pañcham sanskaraṇ :prati 1000vi. san. 2048ī. sa. 1992 ṣhaṣhṭha sanskaraṇ :prati 1000vi. san. 2065ī. sa. 2009
ṭrasṭa haste sva. shrī shāntilāl ratilāl shāhakī orase 50% ārthik sahayog visheṣh
Page -22 of 388
PDF/HTML Page 5 of 415
single page version
Page -21 of 388
PDF/HTML Page 6 of 415
single page version
gnānī sukānī maḷyā vinā e nāv paṇ tāre nahīn;
ā kāḷamān shuddhātmagnānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāshi phaḷyo aho ! guruk hān tun nāvik maḷyo.
bāhyāntar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣhunān.
nijālambībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro chidaghan viṣhe kāī na maḷe.
je vajre sumumukṣhu sattva jhaḷake ; paradravya nāto tūṭe;
ka ruṇā akāraṇ samudra ! tane namun hun;
he gnānapoṣhak sumegh ! tane namun hun,
ā dāsanā jīvanashilpī ! tane namun hun.
vāṇī chinmūrti ! tārī ur-anubhavanā sūkṣhma bhāve bharelī;
bhāvo ūṇḍā vichārī, abhinav mahimā chittamān lāvī lāvī,
khoyelun ratna pāmun,
Page -20 of 388
PDF/HTML Page 7 of 415
single page version
pravartamānatīrthanetā sarvagnavītarāg bhagavān shrī mahāvīrasvāmīkī omkārasvarūp divya deshanāse pravāhit aur gaṇadharadev shrī gautamasvāmī ādi guruparamparā dvārā prāpta shuddhātmānubhūtipradhān paramapāvan adhyātmapravāhako jhelakar, tathā jambū-pūrvavidehakṣhetrastha jīvantasvāmī shrī sīmandhar jinavarakī pratyakṣha vandanā evan deshanāshravaṇase puṣhṭa kar, use shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane samayasār, niyamasār ādi paramāgamarūp bhājanommen saṅgrahīt kar adhyātmatattvarasik jagat par mahān upakār kiyā hai
adhyātmashrutalabdhidhar maharṣhi shrī kundakundāchāryadev praṇīt jo anek rachanāen̐ upalabdha hain unamen shrī samayasār, shrī pravachanasār, shrī pañchāstikāyasaṅgrah, shrī niyamasār, shrī aṣhṭaprābhr̥ut — ye pān̐ch paramāgam mukhya hain . ye pān̐chon paramāgam hamāre dvārā gujarātī evan hindī bhāṣhāmen anek bār prakāshit ho chuke hain . ṭīkākār munivar shrī padmaprabhamaladhārīdevakī tātparyavr̥utti ṭīkā sahit ‘niyamasār’ke adhyātmarasik vidvān shrī himmatalāl jeṭhālāl shāh kr̥ut gujarātī anuvādake hindī rūpāntarakā yah ṣhaṣhṭha sanskaraṇ adhyātmavidyāpremī jignāsuoṅke hāthamen prastut karate hue ānanda anubhūt hotā hai .
shrī kundakundāchāryadevake ‘prābhr̥utatray’ (samayasār-pravachanasār-pañchāstikāyasaṅgrah) kī tulanāmen is ‘niyamasār’ shāstrakī bahut kam prasiddhi thī . isakī bahumukhī prasiddhikā shrey shrī kundakundabhāratīke paramopāsak, adhyātmayugapravartak, paramopakārī pūjya sadgurudev shrī kānajīsvāmīko hai . pratham yah shāstra sanskr̥it ṭīkā evan bra. shrī shītalaprasādajī kr̥ut hindī anuvād sahit prakāshit huā thā . us par pūjya gurudevashrīne vi. san. 1999men sonagarḥamen pravachan kiye . us samay unakī tīkṣhṇa gaharī dr̥uṣhṭine tannihit ati gambhīr bhāvoṅko parakh liyā....aur aisā mahimāvant paramāgam yadi gujarātī bhāṣhāmen anuvādit hokar shīghra prakāshit ho jāye to jignāsuoṅko bahut lābh hon aisī unake hr̥udayamen bhāvanā jagī . prashamamūrti pūjya
Page -19 of 388
PDF/HTML Page 8 of 415
single page version
bahinashrī champābahinake bhāī vidvān shrī himmatabhāīko pūjya gurudevane niyamasārakā gujarātī gadyapadyānuvād karanekī kr̥upābhīnī preraṇā dī . adhyātmarasik shrī himmatabhāīne pūjya gurudevashrīkī preraṇāko jhelakar, samayasār evan pravachanasārakī tarah alpa samayamen yah anuvād kārya suchārutayā sampanna kiyā . gujarātī anuvād prakāshit honeke pashchāt pūjya gurudevashrīne is niyamasār paramāgamashāstra par anek bār pravachan diye aur adhyātmapremī samājake samakṣha usake paramapāriṇāmikabhāvapradhān gahan rahasyoṅkā udghāṭan kiyā . is prakār pūjya gurudevashrī dvārā isakī adhik prasiddhi huī . vāstavamen is shatābdīmen adhyātmaruchike navayugakā pravartan kar mumukṣhusamāj par pūjya gurudevane asādhāraṇ mahān upakār kiyā hai .
niyamasārake gujarātī anuvādake gadyānshakā evan padyānshakā hindī rūpāntar anukramase shrī maganalālajī jain (sonagarḥ) evan shrī jugalakishorajī, em. e. sāhityaratna (koṭā, rājasthān)ne sampanna kiyā hai . etadartha sansthā un donon mahānubhāvoṅkā ābhār mānatī hai . tadirikta prastut ṣhaṣhṭha sanskaraṇakā mudraṇ sanshodhan bra. chandubhāī jhobāḷiyā, shrī pravīṇabhāī sārābhāī shāh, bra. vrajalālabhāī shāh (varḥavāṇ) tathā shrī anantarāy vrajalāl shāh (jalagāmv) aur sundar mudraṇakārya ‘kahān mudraṇālay’ke mālik shrī gnānachandajī jain evan unake suputra chi0 nilayane kiyā hai . tadartha unake prati bhī sansthā kr̥utagnatā vyakta karatī hai .
mumukṣhu jīv sadgurugamase ati bahumānapūrvak is paramāgamakā abhyās karake usake gahan bhāvoṅko ātmasāt karen aur shāstrake tātparyabhūt paramavītarāgabhāvako prāpta karen — yahī kāmanā . vi. san. 2065 pūjya bahinashrīkā 96vān̐ janmotsav
di. 7-8-2009
Page -18 of 388
PDF/HTML Page 9 of 415
single page version
bhagavān kundakundāchāryadevapraṇīt yah ‘niyamasār’ nāmak shāstra ‘dvitīy shrutaskandh’ ke sarvotkr̥uṣhṭa āgamommense ek hai .
‘dvitīy shrutaskandh’kī utpatti kis prakār huī use ham paṭṭāvaliyoṅke ādhār par pratham saṅkṣhepamen dekhen : —
ājase 2477 varṣha pūrva is bharatakṣhetrako puṇyabhūmimen jagatpūjya paramabhaṭṭārak bhagavān shrī mahāvīrasvāmī mokṣhamārgakā prakāsh karaneke lie samasta padārthoṅkā svarūp apanī sātishay divyadhvani dvārā pragaṭ kar rahe the . unake nirvāṇake pashchāt pān̐ch shrutakevalī hue, jinamen antim shrutakevalī shrī bhadrabāhusvāmī the . vahān̐ tak to dvādashāṅgashāstrakī prarūpaṇāse nishchayavyavahārātmak mokṣhamārga yathārtha pravartamān rahā . tatpashchāt kāladoṣhake kāraṇ kramashaḥ aṅgoṅke gnānakī vyuchchhitti hotī gaī . isaprakār apār gnānasindhukā adhikānsh vichchhinna honeke pashchāt dvitīy bhadrabāhusvāmī āchāryakī paripāṭīmen do samartha muni hue — ekakā nām shrī dharasen āchārya aur dūsarekā nām shrī guṇadhar āchārya . unase prāpta hue gnānake dvārā unakī paramparāmen honevāle āchāryonne shāstroṅkī rachanā kī aur vīr bhagavānake upadeshakā pravāh achchhinna rakhā .
shrī dharasen āchāryako āgrāyaṇīpūrvake pañcham vastu-adhikārake mahākarmaprakr̥iti nāmak chaturtha prābhr̥utakā gnān thā . us gnānāmr̥utamense kramānusār āge honevāle āchāryon dvārā ṣhaṭkhaṇḍāgam, dhaval, mahādhaval, jayadhaval, gommaṭasār, labdhisār, kṣhapaṇāsār ādi shāstroṅkī rachanā huī . isaprakār pratham shrutaskandhakī utpatti hai . usamen jīv aur karmake sanyogase huī ātmākī sansāraparyāyakā — guṇasthān, mārgaṇā ādikā — varṇan hai; paryāyārthikanayako pradhān rakhakar kathan kiyā gayā hai . is nayako ashuddha-dravyārthik bhī kahate hain aur adhyātmabhāṣhāmen ashuddhanishchayanay athavā vyavahār kahā jātā hai .
Page -17 of 388
PDF/HTML Page 10 of 415
single page version
shrī guṇadhar āchāryako gnānapravādapūrvake dashaven tr̥utīy prābhr̥utakā gnān thā . us gnānamense tatpashchāt honevāle āchāryonne kramashaḥ siddhāntoṅkī rachanā kī . is prakār sarvagna bhagavān mahāvīrase chalā ā rahā gnān āchāryoṅkī paramparāse bhagavān kundakundāchāryadevako prāpta huā . unhonne pañchāstikāyasaṅgrah, pravachanasār, samayasār, niyamasār, aṣhṭapāhuṛ ādi shāstra rache; aur is prakār dvitīy shrutaskandhakī utpatti huī . usamen gnānako pradhān karake shuddhadravyārthik nayase kathan hai, ātmāke shuddha svarūpakā varṇan hai .
bhagavān kundakundāchāryadev vikram samvatke prārambhamen ho gaye hain . digambar jain paramparāmen bhagavān kundakundāchāryadevakā sthān sarvotkr̥uṣhṭa hai . ‘maṅgalan bhagavān vīro maṅgalan gautamo gaṇī . maṅgalan kundakundāryo jainadharmo‘stu maṅgalam ..’ — -is pavitra shlokako pratyek digambar jain dharmānuyāyī shāstra-paṭhanase pūrva maṅgalācharaṇake rūpamen bolatā hai . isase siddha hotā hai ki sarvagnabhagavān shrī mahāvīrasvāmī aur gaṇadhar bhagavān shrī gautamasvāmīke pashchāt turanta hī bhagavān kundakundāchāryakā sthān ātā hai . digambar jain sādhu apaneko kundakundāchāryakī paramparākā kahalānemen gauravakā anubhav karate hain . bhagavān kundakundāchāryadevake shāstra sākṣhāt gaṇadharadevake vachanon jitane hī pramāṇabhūt māne jāte hain . unake pashchāt honevāle granthakār āchārya apane kisī kathanako siddha karaneke lie kundakundāchāryadevake shāstroṅkā pramāṇ dete hain jisase vah kathan nirvivād siddha hotā hai . unake pashchāt likhe gaye granthommen unake shāstrommense anekānek avataraṇ lie gaye hain . vāstavamen bhagavān kundakundāchāryane apane paramāgamommen tīrthaṅkaradevon dvārā prarūpit uttamottam siddhāntoṅkī surakṣhā kī hai aur mokṣhamārgako sthir rakhā hai . vi0 samvat 990men shrī devasenāchārya ho gaye hain, ve apane darshanasār nāmak grantha 1kahate hain ki ‘‘videhakṣhetrake vartamān tīrthaṅkar shrī sīmandharasvāmīke samavasaraṇamen jākar shrī padmanandināthane (-kundakundāchāryadevane) svayam prāpta kiye hue gnān dvārā bodh na diyā hotā to munijan sachche mārgako kaise jānate ?’’ ham dūsarā bhī ek ullekh dekhen, jisamen kundakundāchāryadevako kalikālasarvagna kahā gayā hai : — ‘‘padmanandī, kundakundāchārya, vakragrīvāchārya, elāchārya, gr̥idhrapichchhāchārya’’ — in pān̐ch nāmonse vibhūṣhit, chār aṅgul upar ākāshamen gaman karanekī jinhen r̥uddhi thī, jinhonne pūrvavidehamen jākar sīmandhar bhagavānakī vandanā kī thī aur unase prāpta hue shrutagnān dvārā jinhonne bhāratavarṣhake bhavya jīvoṅko pratibodh diyā hai aise shrī jinachandrasūribhaṭṭārakake paṭṭake ābharaṇarūp kalikālasarvagna (bhagavān kundakundāchāryadev) unake rache hue is ṣhaṭprābhr̥ut grathamen....sūrīshvar shrī shrutasāgar dvārā rachit 1 mūl shlokake lie dekhiye pr̥uṣhṭha – 16 .
Page -16 of 388
PDF/HTML Page 11 of 415
single page version
mokṣhaprābhr̥utakī ṭīkā samāpta huīai .’’ aisā ṣhaṭprābhr̥utakī shrr̥utasāgarasūrikr̥ut ṭīkāke antamen likhā hai . bhagavān kundakundāchāryadevakī mahattā batalānevāle aise anekānek ullekh jain sāhityamen milate hain; 1shilālekh bhī anek hain . is prakār hamane dekhā ki sanātan jain sampradāyamen kalikālasarvagna bhagavān kundakundāchāryadevakā sthān advitīy hai .
bhagavān kundakundāchāryadevake rache hue anek shāstra hain, jinamen se kuchh vartamānamen vidyamān hai . trilokanāth sarvagnadevake mukhase pravāhit shrr̥utāmr̥utakī saritāmense bhare hue ve amr̥utabhājan āj bhī anek ātmārthiyoṅko ātmajīvan pradān karate hain . unake pañchāstikāyasaṅgrah, pravachanasār, samayasār aur niyamasār nāmak uttamottam paramāgamommen hajāron shāstroṅkā sār ā jātā hai . bhagavān kundakundāchāryake pashchāt likhe gaye anek granthoṅke bīj in paramāgamommen vidyamān hain aisā sūkṣhma dr̥uṣhṭise adhyayan karane par gnāt hotā hai . shrī pañchāstikāyasaṅgrahamen chhah dravya aur nav tattvoṅke svarūpakā kathan saṅkṣhepamen kiyā gayā hai . shrī pravachanasāramen usake nāmake anusār jinapravachanakā sār saṅgrahīt hai aur use gnānatattva, gneyatattva tathā charaṇānuyogake tīn adhikārommen vibhājit kiyā hai . shrī samayasār is bharatakṣhetrakā sarvotkr̥uṣhṭa paramāgam hai . usamen navatattvoṅkā shuddhanayakī dr̥uṣhṭise nirūpaṇ karake jīvakā shuddha svarūp sarva orase – āgam, yukti, anubhav evan paramparāse – ati vistārapūrvak samajhāyā hai . shrī niyamasāramen mokṣhamārgakā spaṣhṭa satyārtha nirūpaṇ hai . jis prakār samayasāramen shuddhanayase navatattvoṅkā nirūpaṇ kiyā hai, usī prakār niyamasāramen mukhyataḥ shuddhanayase jīv, ajīv, shuddhabhāv, pratikramaṇ, pratyākhyān, ālochanā, prāyashchitta, samādhi, bhakti, āvashyak, shuddhopayog ādikā varṇan hai . shrī niyamasār bharatakṣhetrake uttamottam shāstrommense ek hone par bhī prābhr̥utatrayakī tulanāmen usakī prasiddhi atyanta alpa hai . brahmachārī shītalaprasādajīne vi0 samvat 1972 men hindī niyamasārakī bhūmikāmen ṭhīk hī likhā hai ki — ‘‘āj tak shrī kundakundāchāryake pañchāstikāyasaṅgrah, pravachanasār aur samayasār — yah tīn ratna hī adhik prasiddha hain . khedakī bāt hai ki unhīn jaisā balki kuchh anshommen unase bhī visheṣh jo niyamasāraratna hai, usakī prasiddhi itanī alpa hai ki koī koī to usakā nām bhī nahīn jānate .’’
yah niyamasār paramāgam mukhyataḥ mokṣhamārgake nirupachār nirūpaṇakā anupam granth hai . ‘‘niyam’’ arthāt jo avashya karane yogya ho, arthāt ratnatray . ‘‘niyamasār’’ arthāt niyamakā sār arthāt shuddha ratnatray . us shuddha ratnatrayakī prāpti paramātmatattvake āshrayase hī hotī hai . 1 shilālekhoṅke lie dekhiye pr̥uṣhṭha-16 .
Page -15 of 388
PDF/HTML Page 12 of 415
single page version
nigodase lekar siddha takakī sarva avasthāommen — ashubh, shubh yā shuddha visheṣhommen — vidyamān jo nitya nirañjan ṭaṅkotkīrṇa shāshvat ekarūp shuddhadravyasāmānya vah paramātmatattva hai . vahī shuddha antaḥtattva, kāraṇ paramātmā, paramapāriṇāmikabhāv ādi nāmonse kahā jātā hai . is paramātmatattvakī upalabdhi anādi kālase anantānant duḥkhoṅkā anubhav karanevāle hue jīvonne ek kṣhaṇamātra bhī nahīn kī aur isalie sukh prāptike usake sarva hāpaṭen — prayatna (dravyaliṅgī munike vyavahār ratnatray sahit) sarvathā vyartha gaye hain . isaliye is paramāgamakā ekamātra uddeshya jīvoṅko paramātmatattvakī upalabdhi athavā ❃āshray karavānā hai . shāstrakār āchārya bhagavānane aur ṭīkākār munivarane is paramāgamake pratyek pr̥uṣhṭhamen jo anubhavasiddha param satya kahā hai usakā sār is prakār hai : — he jagatke jīvo ! tumhāre sukhakā ekamātra upāy paramātmatattvakā āshray hai . samyagdarshanase lekar siddha takakī sarva bhūmikāen̐ usamen samā jātī hain; paramātmatattvakā jaghanya āshray so samyagdarshan hai; vah āshray madhyam koṭikī ugratā dhāraṇ karane par jīvako deshachāritra, sakalachāritra ādi dashāen̐ pragaṭ hotī hai aur pūrṇa āshray hone par kevalagnān tathā siddhatva prāpta karake jīv sarvathā kr̥utārtha hotā hai . isaprakār paramātmatattvakā āshray hī samyagdarshan hai, vahī samyaggnān hai, vahī samyakchāritra hai; vahī satyārtha pratikramaṇ, pratyākhyān, ālochanā, prāyashchitta, sāmāyik, bhakti, āvashyak, samiti, gupti, sanyam, tap, samvar, nirjarā, dharma – shukladhyān ādi sab kuchh hai . aisā ek bhī mokṣhake kāraṇarūp bhāv nahīn hai jo paramātmatattvake āshrayase anya ho . paramātmatattvake āshrayase anya aise bhāvoṅko — vyavahārapratikramaṇ, vyavahārapratyākhyān ādi shubh vikalparūp bhāvoṅko — mokṣhamārga kahā jātā hai vah to mātra upachārase kahā jātā hai . paramātmatattvake madhyam koṭike aparipakva āshrayake samay us aparipakvatāke kāraṇ sāth – sāth jo ashuddhirūp ansh vidyamān hotā hai . vah ashuddhirūp ansh hī vyavahārapratikramaṇādi anekānek shubh vikalpātmak bhāvonrūpase dikhāī detā hai . vah ashuddhi – ansh vāstavamen mokṣhamārga kaise ho sakatā hai ? vah to sachamuch mokṣhamārgase viruddha bhāv hī hai, bandhabhāv hī hai — aisā tum samajho . aur dravyaliṅgī muniko jo pratikramaṇ, pratyākhyānādi shubhabhāv hote hain ve bhāv to pratyek jīv ananta bār kar chukā hai, kintu ve bhāv use mātra paribhramaṇakā hī kāraṇ hue hain kyoṅki paramātmatattvake āshray binā ātmākā svabhāvapariṇaman anshataḥ bhī na honese usī mokṣhamārgakī prāpti anshamātra bhī nahīn hotī . sarva ❃main dhruv shuddha ātmadravyasāmānya hūn̐’’ — aisī sānubhav shraddhāpariṇatise lekar paripūrṇa līnatā takakī kisī bhī
prati unmukhatā, paramātmatattvakī upalabdhi, paramātmatattvakī bhāvanā, paramātmatattvakā dhyān ādi shabdonse kahā
jātā hai .
Page -14 of 388
PDF/HTML Page 13 of 415
single page version
jinendroṅkī divyadhvanikā saṅkṣhep aur hamāre svasamvedanakā sār yah hai ki — bhayaṅkar sansār rogakī ekamātra auṣhadhi paramātmatattvakā āshray hī hai . jab tak jīvakī dr̥uṣhṭi dhruv achal paramātmatattva par na paṛakar kṣhaṇik bhāvon par rahatī hai tab tak ananta upāyonse bhī usakī kr̥utak aupādhik hiloren — shubhāshubh vikalpa — shānta nahīn hotīn, kintu jahān̐ us dr̥uṣhṭiko paramātmatattvarūp dhruv ālamban hāth lagatā hai vahān̐ usī kṣhaṇ vah jīv (dr̥uṣhṭi – apekṣhāse) kr̥utakr̥utyatākā anubhav karatā hai, (dr̥uṣhṭi – apekṣhāse) vidhi – niṣhedh vilayako prāpta hote hain, apūrva samarasabhāvakā vedan hotā hai, nij svabhāvabhāvarūp pariṇamanakā prārambha hotā hai aur kr̥utak aupādhik hiloren kramashaḥ shānta hotī jātī hain . is nirañjan nij paramātmatattvake āshrayarūp mārgase hī sarva mumukṣhu bhūt kālamen pañchamagatiko prāpta hue hain, vartamānamen ho rahe hain aur bhaviṣhyakālamen hoṅge . yah paramātmatattva sarva tattvommen ek sār hai, trikāl – nirāvaraṇ, nityānanda – ekasvarūp hai, svabhāv – ananta chatuṣhṭayase sanāth hai, sukhasāgarakā jvār hai, kleshodadhikā kinārā hai, chāritrakā mūl hai, muktikā kāraṇ hai . sarva bhūmikāke sādhakoṅko vahī ek upādey hai . he bhavya jīvon ! is paramātmatattvakā āshray karake tum shuddha ratnatray pragaṭ karo . itanā na kar sako to samyagdarshan to avashya hī karo . vah dashā bhī abhūtapūrva tathā alaukik hai .
is prakār is param pavitra shāstramen mukhyataḥ paramātmatattva aur usake āshrayase pragaṭ honevālī paryāyoṅkā varṇan hone par bhī, sāth-sāth dravyaguṇaparyāy, chhah dravya, pān̐ch bhāv, vyavahār-nishchayanay, vyavahārachāritra, samyagdarshan prāptimen pratham to anya samyagadr̥uṣhṭi jīvakī deshanā hī nimitta hotī hai ( — mithyādr̥uṣhṭi jīvakī nahīn) aisā abādhit niyam, pañch parameṣhṭhīkā svarūp, kevalagnān-kevaladarshan kevalīkā ichchhārahitapanā ādi anek viṣhayoṅkā saṅkṣhipta nirūpaṇ bhī kiyā gayā hai . isaprakār uparokta prayojanabhūt viṣhayoṅko prakāshit karatā huā yah shāstra vastusvarūpakā yathārtha nirṇay karake paramātmatattvako prāpta karanekī ichchhā rakhanevāle jīvako mahān upakārī hai . antaḥtattvarūp amr̥utasāgar par dr̥uṣhṭi lagākar gnānānandakī taraṅgen uchhālanevāle hue mahā masta munivaroṅke antarvedanamense nikale hue bhāvonse bharā huā yah paramāgam nandanavan samān āhlādakārī hai . munivaroṅke hr̥udayakamalamen virājamān antaḥtattvarūp amr̥utasāgar parase tathā shuddhaparyāyonrūp amr̥utajharane parase bahatā huā shrutarūp shītal samīr mānon ki amr̥ut-sīkaronse mumukṣhuoṅke chittako param shītalībhūt karatā hai . aisā shāntaras param ādhyātmik shāstra āj bhī vidyamān hai aur paramapūjya gurudev dvārā usakī agādh ādhyātmik gaharāīyān̐ pragaṭ hotī jā rahī hain yah hamārā mahān saubhāgya hai . pūjya gurudevako shrī niyamasārake prati apār bhakti hai . ve kahate hain — ‘‘param pāriṇāmikabhāvako prakāshit
Page -13 of 388
PDF/HTML Page 14 of 415
single page version
karanevālā shrī niyamasār paramāgam aur usakī ṭīkā kī rachanā — chhaṭhaven sātaven guṇasthānamen jhūlate hue mahā samartha munivaron dvārā dravyake sāthe paryāyakī ekatā sādhate-sādhate ho gaī hai . jaise shāstra aur ṭīkā rache gaye hain vaisā hī svasamvedan ve svayam kar rahe the . param pāriṇāmik bhāvake antaraanubhavako hī unhonne shāstramen utārā hai — pratyek akṣhar shāshvat, ṭaṅkotkīrṇa, paramasatya, nirapekṣha kāraṇashuddhaparyāy, svarūpapratyakṣha sahajagnān ādi viṣhayoṅkā nirūpaṇ karake to munivaronne adhyātmakī anubhavagamya atyantātyant sūkṣhma aur gahan bātako is shāstramen spaṣhṭa kiyā hai . sarvotkr̥uṣhṭa paramāgam shrī samayasāramen bhī in viṣhayoṅkā itane spaṣhṭarūpase nirūpaṇ nahīn hai . aho ! jis prakār koī parākramī kahā jānevālā puruṣh vanamen jākar sinhanīkā dūdh duh lātā hai, usī prakār ātmaparākramī mahāmunivaronne vanamen baiṭhe-baiṭhe antarakā amr̥ut duhā hai . sarvasaṅgaparityāgī nirgranthonne vanamen rahakar siddha bhagavantonse bāten kī hain aur ananta siddha bhagavanta kis prakār siddhiko prāpta hue hain usakā itihās isamen bhar diyā hai .
is shāstramen bhagavān kundakundāchāryadevakī prākr̥it gāthāon par tātparyavr̥utti nāmak sanskr̥it ṭīkā likhanevāle munivar shrī padmaprabhamaladhāridev hain . ve shrī vīranandi siddhāntachakravartīke shiṣhya hain aur vikram kī terahavīn shatābdīmen ho gaye hain, aisā shilālekh ādi sādhanon dvārā sanshodhan-karttāoṅkā anumān hai . ‘‘paramāgamarūpī makarand jinake mukhase jharatā hai aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra parigrah jinake thā’’ aise nirgrantha munivar shrī padmaprabhadevane bhagavān shrī kundakundāchāryadevake hr̥udayamen bhare hue param gahan ādhyātmik bhāvoṅko apane arntavedanake sāth milākar is ṭīkāmen spaṣhṭarūpase pragaṭ kiyā hai . is ṭīkāmen ānevāle kalasharūp kāvya atyanta madhur hai aur adhyātmamastī tathā bhaktirasase bharapūr hain . adhyātmakavike rūpamen shrī padmaprabhamaladhāridevakā sthān jain sāhityamen ati uchcha hai . ṭīkākār munirājane gadya tathā padyarūpamen param pāriṇāmik bhāvakā to khūb-khūb gān kiyā hai . sampūrṇa ṭīkā mānon param pāriṇāmik bhāvakā aur tadāshrit munidashākā ek mahākāvya ho isaprakār mumukṣhu hr̥udayoṅko mudit karatī hai . param pāriṇāmikabhāv, sahaj sukhamay munidashā aur siddha jīvoṅkī paramānandapariṇatike prati bhaktise munivarakā chitta mānon umaṛ paṛatā hai aur us ullāsako vyakta karaneke liye unake shabda atyant alpa honese unake mukhase anek prasaṅgochitta upamā-alaṅkār pravāhit hue hain . anya anek upamāoṅkī bhān̐ti – mukti dīkṣhā ādiko bārambār strīko upamā bhī leshamātra saṅkoch binā niḥsaṅkocharūpase dī gaī hai vah ātmalīn mahāmunivarake brahmacharyakā atishay bal sūchit karatī hai . sansār dāvānalake samān hai aur siddhadashā tathā munidashā – param sahajānandamay hai — aise bhāvake dhārāvāhī vātāvaraṇ sampūrṇa ṭīkāmen brahmaniṣhṭha munivarane alaukik rītise utpanna kiyā hai aur spaṣhṭarūpase darshāyā
Page -12 of 388
PDF/HTML Page 15 of 415
single page version
hai ki muniyoṅkī vrat, niyam, tap, brahmacharya, tyāg, pariṣhahajay ityādirūp koī bhī pariṇati haṭhapūrvak, khedayukta, kaṣhṭaprad yā narakādike bhayamūlak nahīn hotī, kintu antaraṅg ātmik vedanase honevālī param paritr̥uptike kāraṇ nirantar sahajānandamay hotī hai — ki jis sahajānandake pās sansāriyoṅke kanakakāminījanit kalpit sukh keval upahāsapātra aur ghor duḥkhamay bhāsit hote hain . sachamuch mūrtimant munipariṇati samān yah ṭīkā mokṣhamārgamen vicharanevāle munivaroṅkī sahajānandamay pariṇatikā tādr̥ush chitraṇ karatī hai . is kālamen aisī yathārtha ānandanirbhar mokṣhamārgakī prakāshak ṭīkā mumukṣhuoṅko arpit karake ṭīkākār munivarane mahān upakār kiyā hai .
shrī niyamasāramen bhagavān kundakundāchāryadevane 187 gāthāen̐ prākr̥itamen rachī hain, un par shrī padmaprabhamaladhāridevane tātparyavr̥utti nāmak sanskr̥it ṭīkā likhī hai . brahmachārī shrī shītalaprasādajīne mūl gāthāoṅkā tathā ṭīkākā hindī anuvād kiyā hai . vi0 samvat 1972men shrī jainagrantharatnākar kāryālayakī orase prakāshit hindī niyamasāramen mūl gāthāen̐, sanskr̥it ṭīkā tathā brahmachārī shītalaprasādajī kr̥ut hindī anuvād pragaṭ hue the . ab shrī jain svādhyāyamandir ṭrasṭa, sonagarḥ (saurāṣhṭra)se yah grantha gujarātīmen prakāshit huā hai jisamen mūl gāthāen̐, unakā gujarātī padyānuvād, sanskr̥it ṭīkā aur us gāthā-ṭīkāke akṣharashaḥ gujarātī anuvādakā samāvesh hotā hai . jahān̐, visheṣh spaṣhṭatākī āvashyakatā thī vahān̐‘kaunsa’men athavā ‘phū ṭanoṭ’ (ṭippaṇī) dvārā spaṣhṭatā kī gaī hai . shrī jainagrantharatnākar kāryālay dvārā prakāshit niyamasāramen chhapī huī sanskr̥it ṭīkāmen jo ashuddhiyān̐ thīn unamense anek ashuddhiyān̐ hastalikhit pratiyoṅke ādhār par sudhār lī gaī hain . ab bhī isamen kahīn-kahīn ashuddha pāṭh ho aisā lagatā hai, kintu hamen jo tīn hastalikhit pratiyān̐ prāpta huī hain unamen shuddha pāṭh na milaneke kāraṇ un ashuddhiyoṅko nahīn sudhārā jā sakā hai . ashuddha pāṭhoṅkā anuvād karanemen baṛī sāvadhānī rakhī gaī hai aur pūrvāpar kathan tathā nyāyake sāth jo adhikase adhik saṅgat ho aisā un pāṭhoṅkā anuvād kiyā hai .
yah anuvād karanekā mahān saubhāgya mujhe prāpta huā vah mere liye harṣhakā kāraṇ hai . param pūjya sadgurudevake āshrayamen is gahan shāstrakā anuvād huā hai . paramopakārī sadgurudevake pavitra jīvanake pratyakṣha parichay binā tathā unake ādhyātmik upadesh binā is pāmarako jinavāṇīke prati leshamātra bhakti yā shraddhā kahān̐se pragaṭ hotī, bhagavān kundakundāchāryadev aur unake shāstroṅkī lesh bhī mahimā kahān̐se ātī tathā un shāstroṅkā artha kholanekī lesh bhī shakti kahān̐se prāpta hotī ? is prakār anuvādakī samasta shaktikā mūl shrī sadgurudev hī honese vāstavamen to sadgurudevakī amr̥utavāṇīkā srot hī — unake dvārā prāpta
Page -11 of 388
PDF/HTML Page 16 of 415
single page version
huā amūlya upadesh hī — yathākāl is anuvādake rūpamen pariṇamit huā hai . jinake dvārā siñchit shaktise tathā jinakī uṣhmāse mainne is gahanashāstrako anūdit karanekā sāhas kiyā thā aur jinakī kr̥upāse vah nirvighna samāpta huā hai un pūjya paramopakārī sadgurudev (shrī kānajīsvāmī)ke charaṇāravindamen atyant bhaktibhāvase vandan karatā hūn̐ .
paramapūjya bahin shrī champābahin prati bhī is anuvādakī pūrṇāhūti karate hue, upakāravashatākī ugra bhāvanākā anubhav ho rahā hai . jinake pavitra jīvan aur bodh is pāmarako shrī niyamasārake prati, niyamasārake mahān karttāke prati aur niyamasāramen upadeshit vītarāgavignānake prati bahumānavr̥uddhike vishiṣhṭa nimitta hue hain, aisī un paramapūjya bahinashrīke charaṇakamalamen yah hr̥uday naman karatā hai .
is anuvādamen anek sajjanonne hārdik sahāyatā kī hai . mānanīy shrī vakīl rāmajībhāī māṇekachand doshīne apane vyasta dhārmik vyavasāyommense samay nikālakar sampūrṇa anuvādakā sūkṣhmatāse avalokan karake yathochit sūchanāen̐ dī hain aur anuvādamen ānevālī chhoṭī – baṛī kaṭhināiyoṅkā apane vishāl shāstragnānase nirākaraṇ kar diyā hai . bhāī shrī khīmachand jeṭhālāl seṭhane bhī anuvādakā adhikānsh baṛī tatparatāse jāñch liyā hai aur apane sanskr̥it bhāṣhāke tathā shāstragnānake ādhār par upayogī sūchanāen̐ dī hain . bālabrahmachārī bhāī shrī chandulāl khīmachand jhobāliyāne bhī sampūrṇa anuvād ati sūkṣhmatāse dekhakar baṛī upayogī sūchanāen̐ dī hain; hastalikhit pratiyoṅke ādhārase sanskr̥it ṭīkā sudhār dī hai; shuddhipatra, anukramaṇikā, gāthāsūchī, kalashasūchī ādi taiyār kiye hain . tathā prūph sanshodhan kiyā hai; — is prakār unhonne baṛe parishram aur sāvadhānīpūrvak sarvatomukhī sahāyatā dī hai . kishanagarḥ- nivāsī shrī pt. mahendrakumārajī pāṭanīne sanskr̥it ṭīkāmen ānevāle shlokoṅke chhandoṅke nām likh bheje hain . in sab mahānubhāvoṅkā main antaḥkaraṇapūrvak ābhār mānatā hūn̐ . inakī hārdik sahāyatāke binā is anuvādamen anek nyūnatāen̐ rah jātīn . inake atirikta anya jin-jin bhāīyonne is kāryamen sahāyatā dī hai un sabhīkā main r̥uṇī hūn̐ .
yah anuvād mainne niyamasārake prati apanī bhaktise tathā gurudevakī preraṇāse prerit hokar, nijakalyāṇake hetu, bhavabhayase ḍarate-ḍarate kiyā hai . anuvād karate hue mainne is bātakī yathāshakti sāvadhānī rakhī hai ki shāstrake mūl āshayommen kahīn phe raphār na ho jāye . tathāpi alpagnatāke kāraṇ kiñchit bhī āshay-parivartan huā ho athavā koī truṭayān̐ rah gaī hon to usake liye main shāstrakār shrī kundakundāchāryabhagavān, ṭīkākār shrī padmaprabhamaladhāridev, paramakr̥upālu shrī sadgurudev aur mumukṣhu pāṭhakonse hārdik kṣhamāyāchanā karatā hūn̐ .
Page -10 of 388
PDF/HTML Page 17 of 415
single page version
jo jīv is parameshvar paramāgamamen kahe hue bhāvoṅko hr̥udayaṅgam kareṅge ve avashya hī sukhadhām kāraṇ paramātmākā nirṇay aur anubhav karake, usamen paripūrṇa līnatā pākar, shāshvat paramānandadashāko prāpta kareṅge . jabatak ve bhāv hr̥udayaṅgat na hon tab tak ātmānubhavī mahātmāke āshray-pūrvak tatsabandhī sūkṣhma vichār, gaharā antarshodhan karttavya hai . jabatak paradravyonse apanā sarvathā bhinnatva bhāsit na ho aur apanī kṣhaṇik paryāyonse dr̥uṣhṭi haṭakar ekarūp kāraṇaparamātmākā darshan na ho tabatak chain lenā yogya nahīn hai . yahī paramānandaprāptikā upāy hai . ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhadevake shabdommen is paramapavitra paramāgamake phalakā varṇan karake yah upodghāt pūrṇa karatā hūn̐ : — ‘‘jo nirvāṇasundarīse utpanna honevāle, param vītarāgātmak, nirābādh, nirantar evan anaṅg paramānandakā denevālā hai, jo niratishay nityashuddha, nirañjan nij kāraṇaparamātmākī bhāvanākā kāraṇ hai, jo samasta nayoṅke samūhase sushobhit hai, jo pañchamagatike hetubhūt hai tathā jo pān̐ch indriyoṅke vistār rahit dehamātra – parigrahadhārī dvārā rachit hai — aise is bhāgavat shāstrako jo nishchayanay aur vyavahāranayake avirodhase jānate hain, ve mahāpuruṣh — samasta adhyātmashāstroṅke hr̥udayako jānanevāle aur paramānandarūp vītarāgasukhake abhilāṣhī — bāhya – abhyantar chauvīs parigrahoṅke prapañchakā parityāg karake, trikāl – nirupādhi svarūpamen līn nij kāraṇaparamātmāke svarūpake shraddhān – gnān – ācharaṇātmak bhedopachār – kalpanāse nirapekṣha aise svastha ratnatrayamen parāyaṇ vartate hue, shabdabrahmake phalarūp shāshvat sukhake bhoktā hote hain .
vikram samvat 2007 — himmatalāl jeṭhālāl shāh
Page -9 of 388
PDF/HTML Page 18 of 415
single page version
❈
ku nda-prabhā-praṇayi-kīrti-vibhūṣhitāshaḥ .
shchakre shrutasya bharate prayataḥ pratiṣhṭhām ..
ve vibhu kundakunda is pr̥ithvī par kisase vandya nahīn hain ?
rbāhyepi samvyañjayitun yatīshaḥ .
chachār manye chaturaṅgulan saḥ ..
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈
Page -7 of 388
PDF/HTML Page 20 of 415
single page version
❈
hūn̐ ki — ve antaramen tathā bāhyamen rajase (apanī) atyanta aspr̥uṣhṭatā vyakta karate
hotā to munijan sachche mārgako kaise jānate ?
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈