Page 154 of 388
PDF/HTML Page 181 of 415
single page version
mekendriyAdijIvasthAnabhedan kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sanchintaye .
svadravyaparyayaguNAtmani dattachitta .
prApnoti mukti machirAditi pancharatnAt ..109..
AtmAko hI bhAtA hUn . main ekendriyAdi jIvasthAnabhedonko nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn .
main sharIrasambandhI bAlAdi avasthAbhedonko nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn .
main rAgAdibhedarUp bhAvakarmake bhedonko nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn .
main bhAvakarmAtmak chAr kaShAyonko nahIn karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hUn .
(yahAn TIkAmen jisaprakAr kartAke sambandhamen varNan kiyA, usIprakAr kArayitA aur anumantAke — anumodakake — sambandhamen bhI samajh lenA .)
isaprakAr pAnch ratnonke shobhit kathanavistAr dvArA sakal vibhAvaparyAyonke sannyAsakA ( – tyAgakA) vidhAn kahA hai .
[ab in pAnch gAthAonkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain :]
[shlokArtha : — ] isaprakAr pancharatnon dvArA jisane samasta viShayonke grahaNakI chintAko chhoDA hai aur nij dravyaguNaparyAyake svarUpamen chitta ekAgra kiyA hai, vah bhavya jIv nij bhAvase bhinna aise sakal vibhAvako chhoDakar alpa kAlamen muktiko prApta karatA hai .109.
Page 155 of 388
PDF/HTML Page 182 of 415
single page version
sati, tasminnev cha ye mumukShava sarvadA sansthitAste hyat ev madhyasthA, ten kAraNen teShAn paramasanyaminAn vAstavan chAritran bhavati . tasya chAritrAvichalasthitiheto pratikramaNAdi- nishchayakriyA nigadyate . atItadoShaparihArArthan yatprAyashchittan kriyate tatpratikramaNam . Adishabden pratyAkhyAnAdInAn sambhavashchochyat iti .
gAthA : 82 anvayArtha : — [idragbhedAbhyAse ] aisA bhed - abhyAs hone par [madhyastha ] jIv madhyastha hotA hai, [ten chAritram bhavati ] usase chAritra hotA hai . [taddraDhIkaraNanimittan ] use (chAritrako) dRuDh karaneke liye [pratikramaNAdin pravakShyAmi ] main pratikramaNAdi kahUngA .
pUrvokta pancharatnonse shobhit arthaparignAn ( – padArthonke gnAn) dvArA pancham gatikI prAptike hetubhUt aisA jIvakA aur karmapudgalakA bhed - abhyAs hone par, usImen jo mumukShu sarvadA sansthit rahate hain, ve us (satat bhedAbhyAs) dvArA madhyastha hote hain aur us kAraNase un param sanyamiyonko vAstavik chAritra hotA hai . us chAritrakI avichal sthitike hetuse pratikramaNAdi nishchayakriyA kahI jAtI hai . atIt ( – bhUt kAlake) doShonke parihAr hetu jo prAyashchit kiyA jAtA hai vah pratikramaN hai . ‘Adi’ shabdase pratyAkhyAnAdikA sambhav kahA jAtA hai (arthAt pratikramaNAdimen jo ‘Adi’ shabda hai vah pratyAkhyAn AdikA bhI samAvesh karaneke liye hai ) .
Page 156 of 388
PDF/HTML Page 183 of 415
single page version
svayamayamupayogAdrAjate mukta moha .
sa khalu samayasArasyAsya bheda ka eSha ..110..
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 131ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] jo koI siddha hue hain ve bhedavignAnase siddha hue hain; jo koI bandhe hain ve usIke (bhedavignAnake hI) abhAvase bandhe hain .’’
aur (is 82vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] isaprakAr jab muninAthako atyanta bhedabhAv ( – bhedavignAn- pariNAm) hotA hai, tab yah (samayasAr) svayam upayog honese, muktamoh (moh rahit) hotA huA, shamajalanidhike pUrase (upashamasamudrake jvArase) pApakalangkako dhokar, virAjatA ( – shobhatA) hai; — vah sachamuch, is samayasArakA kaisA bhed hai ! 110.
Page 157 of 388
PDF/HTML Page 184 of 415
single page version
dainan dainan mumukShujanasanstUyamAnavAngmayapratikramaNanAmadheyasamastapApakShayahetubhUtasUtra- samudayanirAsoyam .
yo hi paramatapashcharaNakAraNasahajavairAgyasudhAsindhunAthasya rAkAnishIthinInAtha aprashasta- vachanarachanAparimuktopi pratikramaNasUtraviShamavachanarachanAn muktvA sansAralatAmUlakandAnAn nikhil- moharAgadveShabhAvAnAn nivAraNan kRutvAkhanDAnandamayan nijakAraNaparamAtmAnan dhyAyati, tasya khalu par- matattvashraddhAnAvabodhAnuShThAnAbhimukhasya sakalavAgviShayavyApAravirahitanishchayapratikramaNan bhavatIti .
gAthA : 83 anvayArtha : – [vachanarachanAn ] vachanarachanAko [muktvA ] chhoDakar, [rAgAdi- bhAvavAraNan ] rAgAdibhAvonkA nivAraN [kRutvA ] karake, [ya ] jo [AtmAnan ] AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya tu ] use [pratikramaNan ] pratikramaN [bhavati iti ] hotA hai .
TIkA : — pratidin mumukShu janon dvArA uchchAraN kiyA jAnevAlA jo vachanamay pratikramaN nAmak samasta pApakShayake hetubhUt sUtrasamudAy usakA yah nirAs hai (arthAt usakA isamen nirAkaraN — khaNDan kiyA hai ) .
param tapashcharaNake kAraNabhUt sahajavairAgyasudhAsAgarake liye pUrNimAkA chandra aisA jo jIv ( – param tapakA kAraN aisA jo sahaj vairAgyarUpI amRutakA sAgar use uchhAlaneke liye arthAt usamen jvAr lAneke liye jo pUrNa chandra samAn hai aisA jo jIv) aprashasta vachanarachanAse parimukta ( – sarva orase mukta) hone par bhI pratikramaNasUtrakI viSham (vividh) vachanarachanAko (bhI) chhoDakar sansAralatAke mUl - kandabhUt samasta moharAgadveShabhAvonkA nivAraN karake akhaNDa - Anandamay nij kAraNaparamAtmAko dhyAtA hai, us jIvako — ki jo vAstavamen paramatattvake shraddhAn, gnAn aur anuShThAnake sanmukh hai use — vachanasambandhI sarva vyApAr rahit nishchayapratikramaN hotA hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen 244ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
Page 158 of 388
PDF/HTML Page 185 of 415
single page version
rayamih paramArthashchetyatAn nityameka .
nna khalu samayasArAduttaran kinchidasti ..’’
‘‘[shlokArtha : — ] adhik kahanese tathA adhik durvikalponse bas hoo, bas hoo; yahAn itanA hI kahanA hai ki is param arthakA ekakA hI nirantar anubhavan karo; kyonki nij rasake vistArase pUrNa jo gnAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr ( – paramAtmA) usase Un chA vAstavamen anya kuchh bhI nahIn hai ( – samayasArake atirikta anya kuchh bhI sArabhUt nahIn hai ) .’’
aur (is 83vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] ati tIvra mohakI utpattise jo pUrvamen upArjit (karma) usakA pratikramaN karake, main sadbodhAtmak (samyaggnAnasvarUp) aise us AtmAmen AtmAse nitya vartatA hUn .111.
Page 159 of 388
PDF/HTML Page 186 of 415
single page version
svabhAvasthitAvAtmArAdhanAyAn vartate ayan niraparAdha . vigatAtmArAdhana sAparAdha, at ev niravasheSheN virAdhanan muktvA . vigato rAdho yasya pariNAmasya sa virAdhana . yasmAnnishchayapratikramaNamaya sa jIvastat ev pratikramaNasvarUp ityuchyate .
(jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah
[pratikramaNamaya bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahAn AtmAkI ArAdhanAmen vartate hue jIvako hI pratikramaNasvarUp kahA hai .
jo paramatattvagnAnI jIv nirantar abhimukharUpase ( – AtmasammukharUpase) aTUT ( – dhArAvAhI) pariNAmasantati dvArA sAkShAt svabhAvasthitimen — AtmAkI ArAdhanAmen — vartatA hai vah niraparAdh hai . jo AtmAke ArAdhan rahit hai vah sAparAdh hai; isIliye, niravasheSharUpase virAdhan chhoDakar — aisA kahA hai . jo pariNAm ‘vigatarAdh’ arthAt ❃rAdh rahit hai vah virAdhan hai . vah (virAdhan rahit – niraparAdh) jIv nishchayapratikramaNamay hai, isIliye use pratikramaNasvarUp kahA jAtA hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI samayasAramen (304vIn gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] sansiddhi, rAdh, siddha, sAdhit aur ArAdhit — yah shabda ekArtha hain; jo AtmA ‘apagatarAdh’ arthAt rAdhase rahit hai vah AtmA aparAdh hai .’’ ❃ rAdh = ArAdhanA; prasannatA; kRupA; siddhi; pUrNatA; siddha karanA vah; pUrNa karanA vah .
Page 160 of 388
PDF/HTML Page 187 of 415
single page version
spRushati niraparAdho bandhanan naiv jAtu .
bhavati niraparAdha sAdhu shuddhAtmasevI ..’’
niyatamih bhavArta sAparAdha smRuta sa .
bhavati niraparAdha karmasannyAsadakSha ..112..
shrI samayasArakI (amRutachandrAchAryadevakRut AtmakhyAti nAmak) TIkAmen bhI (187ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] sAparAdh AtmA nirantar ananta (pudgalaparamANurUp) karmonse bandhatA hai; niraparAdh AtmA bandhanako kadApi sparsha hI nahIn karatA . jo sAparAdh AtmA hai vah to niyamase apaneko ashuddha sevan karatA huA sAparAdh hai; niraparAdh AtmA to bhalIbhAnti shuddha AtmAkA sevan karanevAlA hotA hai .’’
aur (is 84vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] is lokamen jo jIv paramAtmadhyAnakI sambhAvanA rahit hai (arthAt jo jIv paramAtmAke dhyAnarUp pariNamanase rahit hai — paramAtmadhyAnarUp pariNamit nahIn huA hai ) vah bhavArta jIv niyamase sAparAdh mAnA gayA hai; jo jIv nirantar akhaNDa - advait - chaitanyabhAvase yukta hai vah karmasannyAsadakSha ( – karmatyAgamen nipuN) jIv niraparAdh hai .112.
Page 161 of 388
PDF/HTML Page 188 of 415
single page version
manAchAran muktvA hyAchAre sahajachidvilAsalakShaNaniranjane nijaparamAtmatattvabhAvanAsvarUpe ya sahajavairAgyabhAvanApariNata sthirabhAvan karoti, sa paramatapodhan ev pratikramaNasvarUp ityuchyate, yasmAt paramasamarasIbhAvanApariNata sahajanishchayapratikramaNamayo bhavatIti .
gAthA : 85 anvayArtha : — [ya tu ] jo (jIv) [anAchAran ] anAchAr [muktvA ] chhoDakar [AchAre ] AchAramen [sthirabhAvam ] sthirabhAv [karoti ] karatA hai, [sa ] vah (jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamaya bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahAn (is gAthAmen) nishchayacharaNAtmak paramopekShAsanyamake dhAraN karanevAleko nishchayapratikramaNakA svarUp hotA hai aisA kahA hai .
niyamase paramopekShAsanyamavAleko shuddha AtmAkI ArAdhanAke atirikta sab anAchAr hai; isIliye sarva anAchAr chhoDakar sahajachidvilAsalakShaN niranjan nij paramAtmatattvakI bhAvanAsvarUp ❃
param samarasIbhAvanArUpase pariNamit huA sahaj nishchayapratikramaNamay hai .
Page 162 of 388
PDF/HTML Page 189 of 415
single page version
sphu ritasahajabodhAtmAnamAtmAnamAtmA .
snapayatu bahubhi kin laukikAlApajAlai ..113..
sthitvAtmanyAtmanAtmA nirupamasahajAnanddraggnaptishaktau .
soyan puNya purANa kShapitamalakalirbhAti lokodghasAkShI ..114..
[ab is 85vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] AtmA nij paramAnandarUpI advitIy amRutase gADh bhare hue, 1sphu rit - sahaj - gnAnasvarUp AtmAko nirbhar ( – bharapUr) Ananda - bhaktipUrvak nij shamamay jal dvArA snAn karAo; bahut laukik AlApajAlonse kyA prayojan hai (arthAt anya anek laukik kathanasamUhonse kyA kArya siddha ho sakatA hai ) ? 113.
[shlokArtha : — ] jo AtmA janma - maraNake karanevAle, sarva doShonke 2prasangavAle anAchArako atyanta chhoDakar, nirupam sahaj Ananda-darshan-gnAn-vIryavAle AtmAmen AtmAse sthit hokar, bAhya AchArase mukta hotA huA, shamarUpI samudrake jalabinduonke samUhase pavitra hotA hai, aisA vah pavitra purAN ( – sanAtan) AtmA malarUpI kleshakA kShay karake lokakA utkRuShTa sAkShI hotA hai .114. 1 – sphu rit = pragaT . 2 – prasang = sang; sahavAs; sambandha; yuktatA .
Page 163 of 388
PDF/HTML Page 190 of 415
single page version
nishchayasaddRuShTi buddhAdipraNItamithyAdarshanagnAnachAritrAtmakan mArgAbhAsamunmArgan parityajya vyavahAreN mahAdevAdhidevaparameshvarasarvagnavItarAgamArge panchamahAvratapanchasamititriguptipanchendriyanirodh- ShaDAvashyakAdyaShTAvinshatimUlaguNAtmake sthirapariNAman karoti, shuddhanishchayanayen sahaj- bodhAdishuddhaguNAlankRute sahajaparamachitsAmAnyavisheShabhAsini nijaparamAtmadravye sthirabhAvan
gAthA : 86 anvayArtha : — [ya tu ] jo (jIv) [unmArgan ] unmArgakA [parityajya ] parityAg karake [jinamArge ] jinamArgamen [sthirabhAvam ] sthirabhAv [karoti ] karatA hai, [sa ] vah (jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamaya bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahAn unmArgake parityAg aur sarvagnavItarAg - mArgake svIkArakA varNan kiyA gayA hai .
jo shankA, kAnkShA, vichikitsA, anyadRuShTiprashansA aur ❃anyadRuShTisanstavarUp malakalangkapankase vimukta ( – malakalangkarUpI kIchaDase rahit) shuddhanishchayasamyagdRuShTi (jIv) buddhAdipraNIt mithyAdarshanagnAnachAritrAtmak mArgAbhAsarUp unmArgakA parityAg karake, vyavahArase pAnch mahAvrat, pAnch samiti, tIn gupti, pAnch indriyonkA nirodh, chhah Avashyak ityAdi aTThAIs mUlaguNasvarUp mahAdevAdhidev - parameshvar - sarvagna - vItarAgake mArgamen sthir pariNAm karatA hai, aur shuddhanishchayanayase sahajagnAnAdi shuddhaguNonse alankRut, sahaj param chaitanyasAmAnya tathA (sahaj param) chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nij paramAtmadravyamen shuddhachAritramay sthirabhAv karatA hai, (arthAt jo shuddhanishchay - samyagdRuShTi jIv vyavahArase aTThAIs mUlaguNAtmak mArgamen aur nishchayase shuddha guNonse shobhit darshanagnAnAtmak paramAtmadravyamen sthirabhAv karatA hai,) vah muni nishchay pratikramaNasvarUp kahalAtA hai, kAraN ki use ❃ anyadRuShTisanstav = (1) mithyAdRuShTikA parichay; (2) mithyAdRuShTikI stuti . (manase mithyAdRuShTikI mahimA
Page 164 of 388
PDF/HTML Page 191 of 415
single page version
shuddhachAritramayan karoti, sa munirnishchayapratikramaNasvarUp ityuchyate, yasmAnnishchayapratikramaNan paramatattvagatan tat ev sa tapodhana sadA shuddha iti .
rutsargAdapavAdatashcha vicharadbahvI pRuthagbhUmikA .
shchitsAmAnyavisheShabhAsini nijadravye karotu sthitim ..’’
tapasi niratachittA shAstrasanghAtamattA .
kathamamRutavadhUTIvallabhA na syurete ..115..
paramatattvagat ( – paramAtmatattvake sAth sambandhavAlA) nishchayapratikramaN hai isIliye vah tapodhan sadA shuddha hai .
isIprakAr shrI pravachanasArakI (amRutachandrAchAryadevakRut tattvadIpikA nAmak) TIkAmen (15ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] isaprakAr vishiShTa 1AdaravAle purAN puruShon dvArA sevan kiyA gayA, utsarga aur apavAd dvArA anek pRuthak - pRuthak bhUmikAommen vyApta jo charaN ( – chAritra) use yati prApta karake, kramasha atul nivRutti karake, chaitanyasAmAnya aur chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nijadravyamen sarvata sthiti karo .’’
aur (is 86vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : —
[shlokArtha : — ] jo viShayasukhase virakta hain, shuddha tattvamen anurakta hain, tapamen lIn jinakA chitta hai, shAstrasamUhamen jo 2matta hain, guNarUpI maNiyonke samudAyase yukta hain aur sarva 1 — Adar = sAvadhAnI; prayatna; bahumAn . 2 — matta = masta; pAgal; ati prItivant; ati Anandit .
Page 165 of 388
PDF/HTML Page 192 of 415
single page version
nidAnamAyAmithyAshalyatrayan vidyat ityupachArata . at ev shalyatrayan parityajya param- nishalyasvarUpe tiShThati yo hi paramayogI sa nishchayapratikramaNasvarUp ityuchyate, yasmAt svarUpagatavAstavapratikramaNamastyeveti . sankalponse mukta hain, ve muktisundarIke vallabh kyon na honge ? (avashya hI honge . ) 115 .
gAthA : 87 anvayArtha : — [ya tu sAdhu ] jo sAdhu [shalyabhAvan ] shalyabhAv [muktvA ] chhoDakar [nishalye ] nishalyabhAvase [pariNamati ] pariNamit hotA hai, [sa ] vah (sAdhu) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamaya bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahAn nishalyabhAvase pariNat mahAtapodhanako hI nishchayapratikramaNasvarUp kahA hai .
pratham to, nishchayase nishalyasvarUp paramAtmAko, vyavahAranayake balase karmapank- yuktapanA honeke kAraN ( – vyavahAranayase karmarUpI kIchaDake sAth sambandha honeke kAraN) ‘use nidAn, mAyA aur mithyAtvarUpI tIn shalya vartate hain’ aisA upachArase kahA jAtA hai . aisA honese hI tIn shalyonkA parityAg karake jo param yogI param nishalya svarUpamen rahatA hai use nishchayapratikramaNasvarUp kahA jAtA hai, kAraN ki use svarUpagat ( – nij svarUpake sAth sambandhavAlA) vAstavik pratikramaN hai hI .
[ab is 87vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hain : ]
Page 166 of 388
PDF/HTML Page 193 of 415
single page version
bhavabhramaNakAraNan smarasharAgnidagdhan muhu .
bhaj tvamalinan yate prabalasansRuterbhItita ..117..
[shlokArtha : — ] tIn shalyonkA parityAg karake, nishalya paramAtmAmen sthit rahakar, vidvAnako sadA shuddha AtmAko sphu TarUpase bhAnA chAhiye .116.
[shlokArtha : — ] he yati ! jo (chitta) bhavabhramaNakA kAraN hai aur bArambAr kAmabANakI agnise dagdha hai — aise kaShAyakleshase range hue chittako tU atyanta chhoD; jo vidhivashAt ( – karmavashatAke kAraN) aprApta hai aise nirmal ❃svabhAvaniyat sukhako tU prabal sansArakI bhItIse Darakar bhaj .117.
gAthA : 88 anvayArtha : — [ya sAdhu ] jo sAdhu [aguptibhAvan ] aguptibhAv [tyaktvA ] chhoDakar, [triguptigupta bhavet ] triguptigupta rahatA hai, [sa ] vah (sAdhu) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamaya bhavet ] pratikramaNamay hai . ❃ svabhAvaniyat = svabhAvamen nishchit rahA huA; svabhAvamen niyamase rahA huA .
Page 167 of 388
PDF/HTML Page 194 of 415
single page version
aguptibhAvan tyaktvA triguptiguptanirvikalpaparamasamAdhilakShaNalakShitam atyapUrvamAtmAnan dhyAyati, yasmAt pratikramaNamaya paramasanyamI at ev sa cha nishchayapratikramaNasvarUpo bhavatIti .
sahajaparamAn guptin sangnAnapunjamayImimAm .
bhavati vishadan shIlan tasya triguptimayasya tat ..118..
TIkA : — triguptiguptapanA ( – tIn gupti dvArA guptapanA) jisakA lakShaN hai aise param tapodhanako nishchayachAritra honekA yah kathan hai .
param tapashcharaNarUpI sarovarake kamalasamUhake liye prachanD sUrya samAn aise jo ati- Asannabhavya munIshvar bAhya prapancharUp aguptibhAv chhoDakar, triguptigupta - nirvikalpa - paramasamAdhilakShaNase lakShit ati - apUrva AtmAko dhyAte hain, ve munIshvar pratikramaNamay paramasanyamI honese hI nishchayapratikramaNasvarUp hain .
[ab is 88vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] man - vachan - kAyakI vikRutiko sadA chhoDakar, bhavya muni samyaggnAnake punjamayI is sahaj param guptiko shuddhAtmAkI bhAvanA sahit utkRuShTarUpase bhajo . triguptimay aise us munikA vah chAritra nirmal hai .118.
Page 168 of 388
PDF/HTML Page 195 of 415
single page version
aniShTasanyogAdvA samupajAtamArtadhyAnam, chaurajArashAtravajanavadhabandhananibaddhamahaddveShajanit- raudradhyAnan cha, etaddvitayam aparimitasvargApavargasukhapratipakShan sansAradukhamUlatvAnniravasheSheN tyaktvA, svargApavarganisImasukhamUlasvAtmAshritanishchayaparamadharmadhyAnam, dhyAnadhyeyavividhavikalpa- virahitAntarmukhAkArasakalakaraNagrAmAtItanirbhedaparamakalAsanAthanishchayashukladhyAnan cha dhyAtvA ya paramabhAvabhAvanApariNata bhavyavarapunDarIka nishchayapratikramaNasvarUpo bhavati, paramajinendravadanAr- vindavinirgatadravyashruteShu viditamiti . dhyAneShu cha chaturShu heyamAdyan dhyAnadvitayan, tritayan
gAthA : 89 anvayArtha : — [ya ] jo (jIv) [Artaraudran dhyAnan ] Arta aur raudra dhyAn [muktvA ] chhoDakar [dharmashuklan vA ] dharma athavA shukladhyAnako [dhyAyati ] dhyAtA hai, [sa ] vah (jIv) [jinavaranirdiShTasUtreShu ] jinavarakathit sUtrommen [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai .
(1) svadeshake tyAgase, dravyake nAshase, mitrajanake videshagamanase, kamanIy (iShTa, sundar) kAminIke viyogase athavA aniShTake sanyogase utpanna honevAlA jo ArtadhyAn, tathA (2) chor - jAr - shatrujanonke badh - bandhan sambandhI mahA dveShase utpanna honevAlA jo raudradhyAn, ve donon dhyAn svarga aur mokShake aparimit sukhase pratipakSha sansAradukhake mUl honeke kAraN un dononko niravasheSharUpase (sarvathA) chhoDakar, (3) svarga aur mokShake nisIm ( – apAr) sukhakA mUl aisA jo svAtmAshrit nishchay - paramadharmadhyAn, tathA (4) dhyAn aur dhyeyake vividh vikalpa rahit, ❃antarmukhAkAr, sakal indriyonke samUhase atIt ( – samasta indriyAtIt) aur nirbhed param kalA sahit aisA jo nishchay - shukladhyAn, unhen dhyAkar, jo bhavyapunDarIk ( – bhavyottam) paramabhAvakI (pAriNAmik bhAvakI) bhAvanArUpase pariNamit huA hai, vah nishchayapratikramaNasvarUp hai — aisA param jinendrake mukhAravindase nikale hue dravyashrutamen kahA hai . ❃ antarmukhAkAr = antarmukh jisakA AkAr arthAt svarUp hai aisA .
Page 169 of 388
PDF/HTML Page 196 of 415
single page version
tAvadupAdeyan, sarvadopAdeyan cha chaturthamiti .
vyaktan sadAshivamaye paramAtmatattve .
stattvan jinendra tadaho mahadindrajAlam ..119..
muktan vikalpanikarairakhilai samantAt .
dhyAnAvalI kathay sA kathamatra jAtA ..120..
chAr dhyAnommen pratham do dhyAn hey hain, tIsarA pratham to upAdey hai aur chauthA sarvadA upAdey hai .
dhyAn aur dhyeyake vikalponse rahit) hai aur antarmukh hai, us dhyAnako yogI shukladhyAn kahate hain .’’
[shlokArtha : — ] pragaTarUpase sadAshivamay ( – nirantar kalyANamay) aise paramAtma- tattvamen ❃dhyAnAvalI honA bhI shuddhanay nahIn kahatA . ‘vah hai (arthAt dhyAnAvalI AtmAmen hai )’ aisA (mAtra) vyavahAramArgane satat kahA hai . he jinendra ! aisA vah tattva ( – tUne nay dvArA kahA huA vastusvarUp), aho ! mahA indrajAl hai . 119 .
[shlokArtha : — ] samyaggnAnakA AbhUShaN aisA yah paramAtmatattva samasta ❃ dhyAnAvalI = dhyAnapankti; dhyAn paramparA .
Page 170 of 388
PDF/HTML Page 197 of 415
single page version
‘michchhAdiTThIAdI jAv sajogissa charamantan’ iti vachanAt, mithyAdraShTiguNasthAnAdisayogi- guNasthAnacharamasamayaparyantasthitA ityartha . vikalpasamUhonse sarvata mukta ( – sarva orase rahit) hai . (isaprakAr) sarvanayasamUh sambandhI yah prapanch paramAtmatattvamen nahIn hai to phi ra vah dhyAnAvalI isamen kis prakAr utpanna huI (arthAt dhyAnAvalI is paramAtmatattvamen kaise ho sakatI hai ) so kaho .120.
gAthA : 90 anvayArtha : — [mithyAtvaprabhRutibhAvA ] mithyAtvAdi bhAv [jIven ] jIvane [pUrvan ] pUrvamen [suchiram ] suchir kAl (ati dIrgha kAl) [bhAvitA ] bhAye hain; [samyaktvaprabhRutibhAvA ] samyaktvAdi bhAv [jIven ] jIvane [abhAvitA bhavanti ] nahIn bhAye hain .
TIkA : — yah, Asannabhavya aur anAsannabhavya jIvake pUrvApar ( – pahaleke aur bAdake) pariNAmonke svarUpakA kathan hai .
mithyAtva, avrat, kaShAy aur yogarUp pariNAm sAmAnya pratyay (Asrav) hain; unake terah bhed hain, kAraN ki ‘1michchhAdiTThIAdI jAv sajogissa charamantan ’ aisA (shAstrakA) vachan hai; mithyAdRuShTiguNasthAnase lekar sayogIguNasthAnake antim samay tak pratyay hote hain — aisA artha hai . 1 – artha : — (pratyayonke, terah prakArake bhed kahe gaye hain — ) mithyAdRuShTiguNasthAnase lekar sayogakevalI-
Page 171 of 388
PDF/HTML Page 198 of 415
single page version
anAsannabhavyajIven niranjananijaparamAtmatattvashraddhAnavikalen pUrvan suchiran bhAvitA khalu sAmAnyapratyayA, ten svarUpavikalen bahirAtmajIvenAnAsAditaparamanaiShkarmya- charitreN samyagdarshanagnAnachAritrANi na bhAvitAni bhavantIti . asya mithyAdraShTe- rviparItaguNanichayasampannotyAsannabhavyajIva . asya samyaggnAnabhAvanA kathamiti chet —
niranjan nij paramAtmatattvake shraddhAn rahit anAsannabhavya jIvane vAstavamen sAmAnya pratyayonko pahale suchir kAl bhAyA hai; jisane param naiShkarmyarUp chAritra prApta nahIn kiyA hai aise us svarUpashUnya bahirAtma - jIvane samyagdarshan, samyaggnAn aur samyak- chAritrako nahIn bhAyA hai . is mithyAdRuShTi jIvase viparIt guNasamudAyavAlA ati-Asannabhavya jIv hotA hai .
is (atinikaTabhavya) jIvako samyaggnAnakI bhAvanA kisaprakArase hotI hai aisA prashna kiyA jAye to (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsanamen 238ven shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] 1bhavAvartamen pahale na bhAyI huI bhAvanAen (ab) main bhAtA hUn . ve bhAvanAen (pahale) na bhAyI honese main bhavake abhAvake liye unhen bhAtA hUn (kAraN ki bhavakA abhAv to bhavabhramaNake kAraNabhUt bhAvanAonse viruddha prakArakI, pahale na bhAyI huI aisI apUrva bhAvanAonse hI hotA hai ) .’’
aur (is 90vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain ) : — 1 – bhavAvarta = bhav-Avarta; bhavakA chakra; bhavakA bhamvarajAl; bhav-parAvarta .
Page 172 of 388
PDF/HTML Page 199 of 415
single page version
kimapi vachanamAtran nirvRute kAraNan yat .
na cha na cha bat kaShTan sarvadA gnAnamekam ..121..
atra samyagdarshanagnAnachAritrANAn niravasheShasvIkAreN mithyAdarshanagnAnachAritrANAn niravasheShatyAgen cha paramamumukShornishchayapratikramaNan cha bhavati ityukta m .
[shlokArtha : — ] jo mokShakA kuchh kathanamAtra ( – kahanemAtra) kAraN hai use bhI (arthAt vyavahAr - ratnatrayako bhI) bhavasAgaramen DUbe hue jIvane pahale bhavabhavamen ( – anek bhavommen) sunA hai aur AcharA ( – AcharaNamen liyA) hai; parantu arere ! khed hai ki jo sarvadA ek gnAn hai use (arthAt jo sadA ek gnAnasvarUp hI hai aise paramAtmatattvako) jIvane sunA - AcharA nahIn hai, nahIn hai .121.
gAthA : 91 anvayArtha : — [mithyAdarshanagnAnacharitran ] mithyAdarshan, mithyAgnAn aur mithyAchAritrako [niravasheSheN ] niravasheSharUpase [tyaktvA ] chhoDakar [samyaktvagnAnacharaNan ] samyagdarshan, samyaggnAn aur samyakchAritrako [ya ] jo (jIv) [bhAvayati ] bhAtA hai, [sa ] vah (jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN hai .
TIkA : — yahAn (is gAthAmen), samyagdarshanagnAnachAritrakA niravasheSh ( – sampUrNa) svIkAr karanese aur mithyAdarshanagnAnachAritrakA niravasheSh tyAg karanese param mumukShuko nishchayapratikramaN hotA hai aisA kahA hai .
Page 173 of 388
PDF/HTML Page 200 of 415
single page version
bhagavadarhatparameshvaramArgapratikUlamArgAbhAsamArgashraddhAnan mithyAdarshanan, tatraivAvastuni vastubuddhirmithyAgnAnan, tanmArgAcharaNan mithyAchAritran cha, etatrritayamapi niravasheShan tyaktvA, athavA svAtmashraddhAnaparignAnAnuShThAnarUpavimukhatvamev mithyAdarshanagnAnachAritrAtmakaratnatrayam, etadapi tyaktvA . trikAlanirAvaraNanityAnandaikalakShaNaniranjananijaparamapAriNAmikabhAvAtmakakAraN- paramAtmA hyAtmA, tatsvarUpashraddhAnaparignAnAcharaNasvarUpan hi nishchayaratnatrayam; evan bhagavatpar- mAtmasukhAbhilAShI ya paramapuruShArthaparAyaNa shuddharatnatrayAtmakam AtmAnan bhAvayati sa paramatapodhan ev nishchayapratikramaNasvarUp ityukta : .
ratnatrayan cha matimAnnijatattvavedI .
shraddhAnamanyadaparan charaNan prapede ..122..
bhagavAn arhat parameshvarake mArgase pratikUl mArgAbhAsamen mArgakA shraddhAn vah mithyAdarshan hai, usImen kahI huI avastumen vastubuddhi vah mithyAgnAn hai aur us mArgakA AcharaN vah mithyAchAritra hai; — in tInonko niravasheSharUpase chhoDakar . athavA, nij AtmAke shraddhAn - gnAn - anuShThAnake rUpase vimukhatA vahI mithyAdarshan - gnAn - chAritrAtmak (mithyA) ratnatray hai; — ise bhI (niravasheSharUpase) chhoDakar . trikAl - nirAvaraN, nitya Ananda jisakA ek lakShaN hai aisA, niranjan nij paramapAriNAmikabhAvasvarUp kAraNaparamAtmA vah AtmA hai; usake svarUpake shraddhAn – gnAn – AcharaNakA rUp vah vAstavamen nishchayaratnatray hai; — isaprakAr bhagavAn paramAtmAke sukhakA abhilAShI aisA jo paramapuruShArthaparAyaN (param tapodhan) shuddharatnatrayAtmak AtmAko bhAtA hai, us param tapodhanako hI (shAstramen) nishchayapratikramaNasvarUp kahA hai .
[ab is 91vIn gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hain : ]
[shlokArtha : — ] samasta vibhAvako tathA vyavahAramArgake ratnatrayako chhoDakar nijatattvavedI (nij Atmatattvako jAnanevAlA – anubhavan karanevAlA) matimAn puruSh