Niyamsar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 101-109 ; Adhikar-7 : Param AlochanA Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 21

 

Page 194 of 388
PDF/HTML Page 221 of 415
single page version

(anuShTubh)
AchArashcha tadevaika.n tadevAvashyakakriyA .
svAdhyAyastu tadevaikamapramattasya yoginaH ..’’
tathA hi
(mAlinI)
mam sahajasudraShTau shuddhabodhe charitre
sukR^itaduritakarmadvandasa.nnyAsakAle .
bhavati sa paramAtmA sa.nvare shuddhayoge
na cha na cha bhuvi ko.apyanyosti muktyai padArthaH
..135..
(pR^ithvI)
kvachillasati nirmala.n kvachan nirmalAnirmala.n
kvachitpunaranirmala.n gahanamevamaj~nasya yat
.h .
tadev nijabodhadIpanihatAghabhUChAyaka.n
satA.n hR^idayapadmasadmani cha sa.nsthita.n nishchalam
..136..

[shlokArtha : ] apramatta yogIko vahI ek AchAr hai, vahI ek Avashyak kriyA hai tathA vahI ek svAdhyAy hai .’’

aur (is 100vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n ) :

[shlokArtha : ] mere sahaj samyagdarshaname.n, shuddha j~nAname.n, chAritrame.n, sukR^it aur duShkR^itarUpI karmadva.ndvake sa.nnyAsakAlame.n (arthAt pratyAkhyAname.n), sa.nvarame.n aur shuddha yogame.n (shuddhopayogame.n) vah paramAtmA hI hai (arthAt samyagdarshanAdi sabhIkA Ashrayavalamban shuddhAtmA hI hai ); muktikI prAptike liye jagatame.n anya koI bhI padArtha nahI.n hai, nahI.n hai .135.

[shlokArtha : ] jo kabhI nirmal dikhAI detA hai, kabhI nirmal tathA anirmal dikhAI detA hai, tathA kabhI anirmal dikhAI detA hai aur isase aj~nAnIke liye jo gahan hai, vahIki jisane nijaj~nAnarUpI dIpak se pApatimirako naShTa kiyA hai vah (Atmatattva) hI satpuruSho.nke hR^idayakamalarUpI gharame.n nishchalarUpase sa.nsthit hai .136.


Page 195 of 388
PDF/HTML Page 222 of 415
single page version

ego ya maradi jIvo ego ya jIvadi saya.n .
egassa jAdi maraNa.n ego sijjhadi NIrao ..101..
ekashcha mriyate jIvaH ekashcha jIvati svayam .
ekasya jAyate maraNa.n ekaH sidhyati nIrajAH ..101..
ih hi sa.nsArAvasthAyA.n muktau cha niHsahAyo jIv ityukta : .
nityamaraNe tadbhavamaraNe cha sahAyamantareN vyavahAratashchaik ev mriyate; sAdi-

sanidhanamUrtivijAtIyavibhAvavya.njananaranArakAdiparyAyotpattau chAsannagatAnupacharitAsadbhUtavyavahAr- nayAdeshen svayamevojjIvatyev . sarvairba.ndhubhiH parirakShyamANasyApi mahAbalaparAkramasyaikasya jIvasyAprArthitamapi svayamev jAyate maraNam; ek ev paramaguruprasAdAsAditasvAtmAshray-

gAthA : 101 anvayArtha :[jIvaH ekaH cha ] jIv akelA [mriyate ] maratA hai [cha ] aur [svayam ekaH ] svaya.n akelA [jIvati ] janmatA hai; [ekasya ] akelekA [maraNa.n jAyate ] maraN hotA hai aur [ekaH ] akelA [nIrajAH ] raj rahit hotA huA [sidhyati ] siddha hotA hai .

TIkA :yahA.N (is gAthAme.n), sa.nsArAvasthAme.n aur muktime.n jIv niHsahAy hai aisA kahA hai .

nitya maraName.n (arthAt pratisamay honevAle Ayukarmake niSheko.nke kShayame.n) aur us bhav sambandhI maraName.n, (anya kisIkI) sahAyatAke binA vyavahArase (jIv) akelA hI maratA hai; tathA sAdi-sA.nt mUrtik vijAtIyavibhAvavya.njanaparyAyarUp naranArakAdiparyAyo.nkI utpattime.n, Asanna - anupacharit - asadbhUt - vyavahAranayake kathanase (jIv akelA hI) svayamev janmatA hai . sarva bandhujano.nse rakShaN kiyA jAne par bhI, mahAbalaparAkramavAle jIvakA akelekA hI, anichChit hone par bhI, svayamev maraN hotA

maratA akelA jIv, eva.n janma ekAkI kare .
pAtA akelA hI maraN, aru mukti ekAkI kare ..101..

Page 196 of 388
PDF/HTML Page 223 of 415
single page version

nishchayashukladhyAnabalen svAtmAna.n dhyAtvA nIrajAH san sadyo nirvAti .

tathA chokta m
(anuShTubh)
‘‘svaya.n karma karotyAtmA svaya.n tatphalamashnute .
svaya.n bhramati sa.nsAre svaya.n tasmAdvimuchyate ..’’
ukta.n cha shrIsomadevapa.nDitadevaiH
(vasa.ntatilakA)
‘‘ekastvamAvishasi janmani sa.nkShaye cha
bhoktu.n svaya.n svakR^itakarmaphalAnubandham
.
anyo na jAtu sukhaduHkhavidhau sahAyaH
svAjIvanAy milita.n viTapeTaka.n te
..’’

tathA hi hai; (jIv) akelA hI param guruke prasAdase prApta svAtmAshrit nishchayashukladhyAnake balase nij AtmAko dhyAkar rajarahit hotA huA shIghra nirvAN prApta karatA hai .

isIprakAr (anyatra shlok dvArA) kahA hai ki :
‘‘[shlokArtha : ] AtmA svaya.n karma karatA hai, svaya.n usakA phal bhogatA hai,

svaya.n sa.nsArame.n bhramatA hai tathA svaya.n sa.nsArase mukta hotA hai .’’

aur shrI somadevapa.nDitadevane (yashastilakacha.npUkAvyame.n dUsare adhikArame.n ekatvAnuprekShAkA varNan karate hue 119ve.n shlok dvArA) kahA hai ki :

‘‘[shlokArtha : ] svaya.n kiye hue karmake phalAnubandhako svaya.n bhoganeke liye tU akelA janmame.n tathA mR^ityume.n pravesh karatA hai, anya koI (strIputramitrAdik) sukhaduHkhake prakAro.nme.n bilakul sahAyabhUt nahI.n hotA; apanI AjIvikAke liye (mAtra apane svArthake liye strIputramitrAdik) Thago.nkI TolI tujhe milI hai .’’

aur (is 101vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) :


Page 197 of 388
PDF/HTML Page 224 of 415
single page version

(ma.ndAkrA.ntA)
eko yAti prabaladuraghAjjanma mR^ityu.n cha jIvaH
karmadvandvodbhavaphalamaya.n chArusaukhya.n cha duHkham
.
bhUyo bhu.nkte svasukhavimukhaH san sadA tIvramohA-
deka.n tattva.n kimapi gurutaH prApya tiShThatyamuShmin
..137..
ego me sAsado appA NANada.nsaNalakkhaNo .
sesA me bAhirA bhAvA savve sa.njogalakkhaNA ..102..
eko me shAshvat AtmA j~nAnadarshanalakShaNaH .
sheShA me bAhyA bhAvAH sarve sa.nyogalakShaNAH ..102..
ekatvabhAvanApariNatasya samyagj~nAnino lakShaNakathanamidam .
akhilasa.nsR^itinandanatarumUlAlavAlA.nbhaHpUraparipUrNapraNAlikAvatsa.nsthitakalevarasa.nbhavahetu-

[shlokArtha : ] jIv akelA prabal duShkR^itase janma aur mR^ityuko prApta karatA hai; jIv akelA sadA tIvra mohake kAraN svasukhase vimukh hotA huA karmadva.ndvajanit phalamay (shubh aur ashubh karmake phalarUp) sundar sukh aur duHkhako bArambAr bhogatA hai; jIv akelA guru dvArA kisI aise ek tattvako (avarNanIy param chaitanyatattvako) prApta karake usame.n sthit rahatA hai . 137 .

gAthA : 102 anvayArtha :[j~nAnadarshanalakShaNaH ] j~nAnadarshanalakShaNavAlA [shAshvataH ] shAshvat [ekaH ] ek [AtmA ] AtmA [me ] merA hai; [sheShAH sarve ] sheSh sab [sa.nyogalakShaNAH bhAvAH ] sa.nyogalakShaNavAle bhAv [me bAhyAH ] mujhase bAhya hai.n .

TIkA :ekatvabhAvanArUpase pariNamit samyagj~nAnIke lakShaNakA yah kathan hai .

trikAl nirupAdhik svabhAvavAlA honese nirAvaraN - j~nAnadarshanalakShaNase lakShit aisA jo kAraNaparamAtmA vah, samasta sa.nsArarUpI nandanavanake vR^ikSho.nkI ja.Dke AsapAs kyAriyo.nme.n

dR^igj~nAn - lakShit aur shAshvat mAtraAtmA mam are .
aru sheSh sab sa.nyog lakShit bhAv mujhase hai pare ..102..

Page 198 of 388
PDF/HTML Page 225 of 415
single page version

bhUtadravyabhAvakarmAbhAvAdekaH, sa ev nikhilakriyAkA.nDADa.nbaravividhavikalpakolAhal- nirmukta sahajashuddhaj~nAnachetanAmatIndriya.n bhu.njAnaH san shAshvato bhUtvA mamopAdeyarUpeN tiShThati, yastrikAlanirupAdhisvabhAvatvAt.h nirAvaraNaj~nAnadarshanalakShaNalakShitaH kAraNaparamAtmA; ye shubhAshubhakarmasa.nyogasa.nbhavAH sheShA bAhyAbhyantaraparigrahAH, svasvarUpAdbAhyAste sarve; iti mam nishchayaH .

(mAlinI)
ath mam paramAtmA shAshvataH kashchidekaH
sahajaparamachichchintAmaNirnityashuddhaH
.
niravadhinijadivyaj~nAndragbhyA.n samR^iddhaH
kimih bahuvikalpairme phala.n bAhyabhAvaiH ..138..
ja.n ki.nchi me duchcharitta.n savva.n tiviheN vosare .
sAmAiya.n tu tiviha.n karemi savva.n NirAyAra.n ..103..

pAnI bharaneke liye jalapravAhase paripUrNa nAlI samAn vartatA huA jo sharIr usakI utpattime.n hetubhUt dravyakarma - bhAvakarma rahit honese ek hai, aur vahI (kAraNaparamAtmA) samasta kriyAkANDake ADambarake vividh vikalparUp kolAhalase rahit sahajashuddha - j~nAnachetanAko atIndriyarUpase bhogatA huA shAshvat rahakar mere liye upAdeyarUpase rahatA hai; jo shubhAshubh karmake sa.nyogase utpanna honevAle sheSh bAhya - abhya.ntar parigrah, ve sab nij svarUpase bAhya hai.n . aisA merA nishchay hai .

[ab is 102vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] aho ! merA paramAtmA shAshvat hai, ek hai, sahaj param chaitanyachintAmaNi hai, sadA shuddha hai aur ananta nij divya j~nAnadarshanase samR^iddha hai . aisA hai to phi ra bahu prakArake bAhya bhAvo.nse mujhe kyA phal hai ? 138.

jo koi bhI duShcharit merA sarva trayavidhise tajU.N .
aru trividh sAmAyik charit sab, nirvikalpak AcharU.N ..103..

Page 199 of 388
PDF/HTML Page 226 of 415
single page version

yatki.nchinme dushcharitra.n sarva.n trividhen visR^ijAmi .
sAmAyika.n tu trividha.n karomi sarva.n nirAkAram ..103..
AtmagatadoShanirmuktyupAyakathanamidam .
bhedavij~nAnino.api mam paramatapodhanasya pUrvasa.nchitakarmodayabalAchchAritramohodaye

sati yatki.nchidapi dushcharitra.n bhavati chettat.h sarva.n manovAkkAyasa.nshuddhayA sa.ntyajAmi . sAmAyikashabden tAvachchAritramukta.n sAmAyikaChedopasthApanaparihAravishuddhayabhidhAnabhedAttrividham . athavA jaghanyaratnatrayamutkR^iShTa.n karomi; navapadArthaparadravyashraddhAnaparij~nAnAcharaNasvarUpa.n ratnatraya.n sAkAra.n, tat.h svasvarUpashraddhAnaparij~nAnAnuShThAnarUpasvabhAvaratnatrayasvIkAreN nirAkAra.n shuddha.n karomi ityarthaH . ki.n cha, bhedopachArachAritram abhedopachAra.n karomi, abhedopachAram abhedAnupachAra.n karomi iti trividha.n sAmAyikamuttarottarasvIkAreN sahajaparamatattvAvichalasthitirUpasahajanishchay-

gAthA : 103 anvayArtha :[me ] merA [yat ki.nchit ] jo kuCh bhI [dushcharitra.n ] duHchAritra [sarva.n ] us sarvako mai.n [trividhen ] trividhase (man - vachan - kAyAse) [visR^ijAmi ] Cho.DtA hU.N [tu ] aur [trividha.n sAmAyika.n ] trividh jo sAmAyik (chAritra) [sarva.n ] us sarvako [nirAkAra.n karomi ] nirAkAr (-nirvikalpa) karatA hU.N .

TIkA :Atmagat doSho.nse mukta honeke upAyakA yah kathan hai .

mujhe paramtapodhanako, bhedavij~nAnI hone par bhI, pUrvasa.nchit karmo.nke udayake kAraN chAritramohakA uday hone par yadi kuCh bhI duHchAritra ho, to us sarvako man - vachan - kAyAkI sa.nshuddhise mai.n samyak prakArase Cho.DtA hU.N . ‘sAmAyik’ shabdase chAritra kahA haiki jo (chAritra) sAmAyik, ChedopasthApan aur parihAravishuddhi nAmake tIn bhedo.nke kAraN tIn prakArakA hai . (mai.n us chAritrako nirAkAr karatA hU.N .) athavA mai.n jaghanya ratnatrayako utkR^iShTa karatA hU.N; nav padArtharUp paradravyake shraddhAn - j~nAn - AcharaNasvarUp ratnatray sAkAr (savikalpa) hai, use nijasvarUpake shraddhAn - j~nAn - anuShThAnarUp svabhAvaratnatrayake svIkAr (a.ngIkAr) dvArA nirAkArshuddha karatA hU.N, aisA artha hai . aur (dUsare prakArase kahA jAye to), mai.n bhedopachAr chAritrako abhedopachAr karatA hU.N tathA abhedopachAr chAritrako abhedAnupachAr karatA hU.NisaprakAr trividh sAmAyikako (chAritrako)


Page 200 of 388
PDF/HTML Page 227 of 415
single page version

chAritra.n, nirAkAratattvaniratatvAnnirAkArachAritramiti .

tathA chokta.n pravachanasAravyAkhyAyAm
(vasa.ntatilakA)
‘‘dravyAnusAri charaNa.n charaNAnusAri
dravya.n mitho dvayamida.n nanu savyapekSham
.
tasmAnmumukShuradhirohatu mokShamArga.n
dravya.n pratItya yadi vA charaNa.n pratItya
..’’
tathA hi
(anuShTubh)
chittattvabhAvanAsakta matayo yatayo yamam .
yata.nte yAtanAshIlayamanAshanakAraNam ..139..

uttarottar svIkR^it (a.ngIkR^it) karanese sahaj param tattvame.n avichal sthitirUp sahaj nishchayachAritra hotA haiki jo (nishchayachAritra) nirAkAr tattvame.n lIn honese nirAkAr chAritra hai .

isIprakAr shrI pravachanasArakI (amR^itachandrAchAryadevakR^it tattvadIpikA nAmak) TIkAme.n (12ve.n shlok dvArA) kahA hai ki :

‘‘[shlokArtha : ] charaN dravyAnusAr hotA hai aur dravya charaNAnusAr hotA haiisaprakAr ve dono.n paraspar apekShAsahit hai.n; isaliye yA to dravyakA Ashray karake athavA to charaNakA Ashray karake mumukShu (j~nAnI, muni) mokShamArgame.n ArohaN karo .’’

aur (is 103vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) :

[shlokArtha : ] jinakI buddhi chaitanyatattvakI bhAvanAme.n Asakta (rat, lIn) hai aise yati yamame.n prayatnashIl rahate hai.n (arthAt sa.nyamame.n sAvadhAn rahate hai.n ) ki jo yam (sa.nyam) yAtanAshIl yamake (duHkhamay maraNake) nAshakA kAraN hai .139.


Page 201 of 388
PDF/HTML Page 228 of 415
single page version

samma.n me savvabhUdesu vera.n majjha.n Na keNavi .
AsAe vosarittA Na.n samAhi paDivajjae ..104..
sAmya.n me sarvabhUteShu vaira.n mahya.n na kenachit.h .
AshAm utsR^ijya nUna.n samAdhiH pratipadyate ..104..
ihAntarmukhasya paramatapodhanasya bhAvashuddhiruktA .
vimukta sakalendriyavyApArasya mam bhedavij~nAniShvaj~nAniShu cha samatA; mitrAmitra-

pariNaterabhAvAnna me kenachijjanen sah vairam; sahajavairAgyapariNateH na me kApyAshA vidyate; paramasamarasIbhAvasanAthaparamasamAdhi.n prapadye.ahamiti .

tathA chokta.n shrIyogIndradevaiH

gAthA : 104 anvayArtha :[sarvabhUteShu ] sarva jIvo.nke prati [me ] mujhe [sAmya.n ] samatA hai, [mahya.n ] mujhe [kenachit ] kisIke sAth [vaira.n na ] vair nahI.n hai; [nUnam ] vAstavame.n [AshAm utsR^ijya ] AshAko Cho.Dkar [samAdhiH pratipadyate ] mai.n samAdhiko prApta karatA hU.N .

TIkA :yahA.N (is gAthAme.n) a.ntarmukh param - tapodhanakI bhAvashuddhikA kathan hai .

jisane samasta indriyo.nke vyApArako Cho.DA hai aise mujhe bhedavij~nAniyo.n tathA aj~nAniyo.nke prati samatA hai; mitra - amitrarUp (mitrarUp athavA shatrurUp) pariNatike abhAvake kAraN mujhe kisI prANIke sAth vair nahI.n hai; sahaj vairAgyapariNatike kAraN mujhe koI bhI AshA nahI.n vartatI; param samarasIbhAvasa.nyukta param samAdhikA mai.n Ashray karatA hU.N (arthAt param samAdhiko prApta karatA hU.N ) .

isIprakAr shrI yogIndradevane (amR^itAshItime.n 21ve.n shlok dvArA) kahA hai ki :

samatA mujhe sab jIv prati vair na kisIke prati rahA .
mai.n Cho.D.h.h AshA sarvataH dhAraN samAdhi kar rahA ..104..

Page 202 of 388
PDF/HTML Page 229 of 415
single page version

(vasa.ntatilakA)
‘‘muktvAlasatvamadhisattvabalopapannaH
smR^itvA parA.n cha samatA.n kuladevatA.n tvam
.
sa.nj~nAnachakramidama~N.hga gR^ihAN tUrNa-
maj~nAnamantriyutamoharipUpamardi
..’’
tathA hi
(vasa.ntatilakA)
muktya~N.hganAlimapunarbhavasaukhyamUla.n
durbhAvanAtimirasa.nhatichandrakIrtim
.
sa.nbhAvayAmi samatAmahamuchchakaistA.n
yA sa.nmatA bhavati sa.nyaminAmajasram
..140..
(hariNI)
jayati samatA nitya.n yA yoginAmapi durlabhA
nijamukhasukhavArdhiprasphArapUrNashashiprabhA
.
paramayaminA.n pravrajyAstrImanaHpriyamaitrikA
munivaragaNasyochchaiH sAla.nkriyA jagatAmapi
..141..

‘‘[shlokArtha : ] he bhAI ! svAbhAvik balasampanna aisA tU Alasya Cho.Dkar, utkR^iShTa samatArUpI kuladevIkA smaraN karake, aj~nAnama.ntrI sahit mohashatrukA nAsh karanevAle is samyagj~nAnarUpI chakrako shIghra grahaN kar .’’

ab (is 104vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n ) :

[shlokArtha : ] jo (samatA) muktisundarIkI sakhI hai, jo mokShasaukhyakA mUl hai, jo durbhAvanArUpI timirasamUhako (naShTa karaneke liye) chandrake prakAsh samAn hai aur jo sa.nyamiyo.nko nira.ntar sa.nmat hai, us samatAko mai.n atya.nt bhAtA hU.N .140.

[shlokArtha : ] jo yogiyo.nko bhI durlabh hai, jo nijAbhimukh sukhake sAgarame.n jvAr lAneke liye pUrNa chandrakI prabhA (samAn) hai, jo param sa.nyamiyo.nkI dIkShArUpI strIke manako pyArI sakhI hai tathA jo munivaro.nke samUhakA tathA tIn lokakA bhI atishayarUpase AbhUShaN hai, vah samatA sadA jayavanta hai .141.


Page 203 of 388
PDF/HTML Page 230 of 415
single page version

NikkasAyassa da.ntassa sUrassa vavasAyiNo .
sa.nsArabhayabhIdassa pachchakkhANa.n suha.n have ..105..
niHkaShAyasya dAntasya shUrasya vyavasAyinaH .
sa.nsArabhayabhItasya pratyAkhyAna.n sukha.n bhavet.h ..105..
nishchayapratyAkhyAnayogyajIvasvarUpAkhyAnametat.h .
sakalakaShAyakala.nkapa.nkavimukta sya nikhilendriyavyApAravijayopArjitaparamadAntarUpasya

akhilaparIShahamahAbhaTavijayopArjitanijashUraguNasya nishchayaparamatapashcharaNaniratashuddhabhAvasya sa.nsAr- duHkhabhItasya vyavahAreN chaturAhAravivarjanapratyAkhyAnam . ki.n cha punaH vyavahArapratyAkhyAna.n

gAthA : 105 anvayArtha :[niHkaShAyasya ] jo niHkaShAy hai, [dAntasya ] 1dAnta hai, [shUrasya ] shUravIr hai, [vyavasAyinaH ] vyavasAyI (shuddhatAke prati udyamavanta) hai aur [sa.nsArabhayabhItasya ] sa.nsArase bhayabhIt hai, use [sukha.n pratyAkhyAna.n ] sukhamay pratyAkhyAn (arthAt nishchayapratyAkhyAn) [bhavet ] hotA hai .

TIkA :jo jIv nishchayapratyAkhyAnake yogya ho aise jIvake svarUpakA yah kathan hai .

jo samasta kaShAyakala.nkarUp kIcha.Dse vimukta hai, sarva indriyo.nke vyApAr par vijay prApta kar lenese jisane param dAntarUpatA prApta kI hai, sakal pariShaharUpI mahA subhaTo.nko jIt lenese jisane nij shUraguN prApta kiyA hai, nishchay - param - tapashcharaName.n 2nirat aisA shuddhabhAv jise vartatA hai tathA jo sa.nsAraduHkhase bhayabhIt hai, use (yathochit shuddhatA sahit) vyavahArase chAr AhArake tyAgarUp pratyAkhyAn hai . parantu (shuddhatArahit) vyavahAr - pratyAkhyAn to kudR^iShTi (mithyAtvI) puruShako bhI chAritramohake udayake hetubhUt dravyakarma 1dAnta = jisane indriyo.nkA daman kiyA ho aisA; jisane indriyo.nko vash kiyA ho aisA; sa.nyamI . 2nirat = rat; tatpar; parAyaN; lIn .

jo shUr eva.n dAnta hai, akaShAy udyamavAn hai .
bhav - bhIru hai, hotA use hI sukhad pratyAkhyAn hai ..105..

Page 204 of 388
PDF/HTML Page 231 of 415
single page version

kudraShTerapi puruShasya chAritramohodayahetubhUtadravyabhAvakarmakShayopashamen kvachit.h kadAchit.h sa.nbhavati . at ev nishchayapratyAkhyAna.n hitam atyAsannabhavyajIvAnAm; yataH svarNanAm- dheyadharasya pAShANasyopAdeyatva.n na tathA.ndhapAShANasyeti . tataH sa.nsArasharIrabhoganirvegatA nishchay- pratyAkhyAnasya kAraNa.n, punarbhAvikAle sa.nbhAvinA.n nikhilamoharAgadveShAdivividhavibhAvAnA.n parihAraH paramArthapratyAkhyAnam, athavAnAgatakAlodbhavavividhAntarjalpaparityAgaH shuddha- nishchayapratyAkhyAnam iti .

(hariNI)
jayati satata.n pratyAkhyAna.n jinendramatodbhava.n
paramayaminAmetannirvANasaukhyakara.n param
.
sahajasamatAdevIsatkarNabhUShaNamuchchakaiH
munip shR^iNu te dIkShAkAntAtiyauvanakAraNam
..142..

-bhAvakarmake kShayopasham dvArA kvachit kadAchit sa.nbhavit hai . isIliye nishchayapratyAkhyAn ati - Asannabhavya jIvo.nko hitarUp hai; kyo.nki jisaprakAr suvarNapAShAN nAmak pAShAN upAdey hai usIprakAr andhapAShAN nahI.n hai . isaliye (yathochit shuddhatA sahit) sa.nsAr tathA sharIr sambandhI bhogakI nirvegatA nishchayapratyAkhyAnakA kAraN hai aur bhaviShya kAlame.n honevAle samasta moharAgadveShAdi vividh vibhAvo.nkA parihAr vah paramArtha pratyAkhyAn hai athavA anAgat kAlame.n utpanna honevAle vividh antarjalpo.nkA (vikalpo.nkA) parityAg vah shuddha nishchayapratyAkhyAn hai .

[ab is 105vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] he munivar ! sun; jinendrake matame.n utpanna honevAlA pratyAkhyAn satat jayavanta hai . vah pratyAkhyAn param sa.nyamiyo.nko utkR^iShTarUpase nirvANasukhakA karanevAlA hai, sahaj samatAdevIke sundar karNakA mahA AbhUShaN hai aur terI dIkShArUpI priy strIke atishay yauvanakA kAraN hai .142. jis pAShAName.n suvarNa hotA hai use suvarNapAShAN kahate hai.n aur jis pAShAName.n suvarNa nahI.n hotA use a.ndhapAShAN

kahate hai.n .

Page 205 of 388
PDF/HTML Page 232 of 415
single page version

eva.n bhedabbhAsa.n jo kuvvai jIvakammaNo Nichcha.n .
pachchakkhANa.n sakkadi dharidu.n so sa.njado NiyamA ..106..
eva.n bhedAbhyAsa.n yaH karoti jIvakarmaNoH nityam .
pratyAkhyAna.n shakto dhartu.n sa sa.nyato niyamAt.h ..106..
nishchayapratyAkhyAnAdhyAyopasa.nhAropanyAsoyam .
yaH shrImadarhanmukhAravindavinirgataparamAgamArthavichArakShamaH ashuddhAntastattvakarmapudgalayo-

ranAdibandhanasa.nbandhayorbheda.n bhedAbhyAsabalen karoti, sa paramasa.nyamI nishchayavyavahArapratyAkhyAna.n svIkarotIti .

(svAgatA)
bhAvikAlabhavabhAvanivR^ittaH
sohamityanudina.n muninAthaH
.
bhAvayedakhilasaukhyanidhAna.n
svasvarUpamamala.n malamuktyai
..143..

gAthA : 106 anvayArtha :[eva.n ] isaprakAr [yaH ] jo [nityam ] sadA [jIvakarmaNoH ] jIv aur karmake [bhedAbhyAsa.n ] bhedakA abhyAs [karoti ] karatA hai, [saH sa.nyataH ] vah sa.nyat [niyamAt ] niyamase [pratyAkhyAna.n ] pratyAkhyAn [dhartu.n ] dhAraN karaneko [shaktaH ] shaktimAn hai .

TIkA :yah, nishchay - pratyAkhyAn adhikArake upasa.nhArakA kathan hai .

shrImad arha.ntake mukhAravi.ndase nikale hue paramAgamake arthakA vichAr karaneme.n samartha aisA jo param sa.nyamI anAdi bandhanarUp sambandhavAle ashuddha antaHtattva aur karmapudgalakA bhed bhedAbhyAsake balase karatA hai, vah param sa.nyamI nishchayapratyAkhyAn tathA vyavahArapratyAkhyAnako svIkR^it (a.ngIkR^it) karatA hai .

[ab, is nishchay - pratyAkhyAn adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev nau shlok kahate hai.n : ]

[shlokArtha : ] ‘jo bhAvi kAlake bhav - bhAvo.nse (sa.nsArabhAvo.nse) nivR^itta hai vah
yo.n jIv karma vibhed abhyAsI rahe jo nitya hI .
hai sa.nyamI jan niyat pratyAkhyAn - dhAraN kSham vahI ..106..

Page 206 of 388
PDF/HTML Page 233 of 415
single page version

(svAgatA)
ghorasa.nsR^itimahArNavabhAsva-
dyAnapAtramidamAh jinendraH
.
tattvataH paramatattvamajasra.n
bhAvayAmyahamato jitamohaH
..144..
(ma.ndAkrA.ntA)
pratyAkhyAna.n bhavati satata.n shuddhachAritramUrteH
bhrAntidhva.nsAtsahajaparamAna.ndachinniShTabuddheH
.
nAstyanyeShAmaparasamaye yoginAmAspadAnA.n
bhUyo bhUyo bhavati bhavinA.n sa.nsR^itirghorarUpA
..145..
(shikhariNI)
mahAna.ndAna.ndo jagati viditaH shAshvatamayaH .
sa siddhAtmanyuchchairniyatavasatirnirmalaguNe .
amI vidvAnsopi smaranishitashastrairabhihatAH
katha.n kA.nkSha.ntyena.n bat kalihatAste jaDadhiyaH
..146..

mai.n hU.N’ isaprakAr munishvarako malase mukta honeke liye paripUrNa saukhyake nidhAnabhUt nirmal nij svarUpako pratidin bhAnA chAhiye .143.

[shlokArtha : ] ghor sa.nsAramahArNavakI yah (param tattva) daidIpyamAn naukA hai aisA jinendradevane kahA hai; isaliye mai.n mohako jItakar nirantar param tattvako tattvataH (pAramArthik rItise) bhAtA hU.N .144.

[shlokArtha : ] bhrAntike nAshase jisakI buddhi sahaj - paramAnandayukta chetaname.n niShThit (lIn, ekAgra) hai aise shuddhachAritramUrtiko satat pratyAkhyAn hai . parasamayame.n (anya darshaname.n) jinakA sthAn hai aise anya yogiyo.nko pratyAkhyAn nahI.n hotA; un sa.nsAriyo.nko punaHpunaH ghor sa.nsaraN (paribhramaN) hotA hai .145.

[shlokArtha : ] jo shAshvat mahA AnandAnanda jagatame.n prasiddha hai, vah nirmal guNavAle siddhAtmAme.n atishayarUpase tathA niyatarUpase rahatA hai . (to phi ra,) arere ! yah vidvAn bhI kAmake tIkShNa shastro.nse ghAyal hote hue kleshapI.Dit hokar usakI (kAmakI) ichChA kyo.n karate hai.n ! ve ja.Dbuddhi hai.n .146.


Page 207 of 388
PDF/HTML Page 234 of 415
single page version

(ma.ndAkrA.ntA)
pratyAkhyAnAdbhavati yamiShu prasphu Ta.n shuddhashuddha.n
sachchAritra.n duraghatarusA.ndrATavIvahnirUpam
.
tattva.n shIghra.n kuru tav matau bhavyashArdUl nitya.n
yatki.nbhUta.n sahajasukhada.n shIlamUla.n munInAm
..147..
(mAlinI)
jayati sahajatattva.n tattvaniShNAtabuddheH
hR^idayasarasijAtAbhyantare sa.nsthita.n yat
.h .
tadapi sahajatejaH prAstamohAndhakAra.n
svarasavisarabhAsvadbodhavisphU rtimAtram
..148..
(pR^ithvI)
akha.nDitamanArata.n sakaladoShadUra.n para.n
bhavA.nbunidhimagnajIvatatiyAnapAtropamam
.
ath prabaladurgavargadavavahnikIlAlaka.n
namAmi satata.n punaH sahajamev tattva.n mudA
..149..

[shlokArtha : ] jo duShTa pAparUpI vR^ikSho.nkI ghanI aTavIko jalAneke liye agnirUp hai aisA pragaT shuddha-shuddha satchAritra sa.nyamiyo.nko pratyAkhyAnase hotA hai; (isaliye) he bhavyashArdUl ! (bhavyottam !) tU shIghra apanI matime.n tattvako nitya dhAraN karki jo tattva sahaj sukhakA denevAlA tathA muniyo.nke chAritrakA mUl hai .147.

[shlokArtha : ] tattvame.n niShNAt buddhivAle jIvake hR^idayakamalarUp abhya.ntarame.n jo susthit hai, vah sahaj tattva jayavanta hai . us sahaj tejane mohAndhakArakA nAsh kiyA hai aur vah (sahaj tej) nij rasake vistArase prakAshit j~nAnake prakAshanamAtra hai .148.

[shlokArtha : ] aur, jo (sahaj tattva) akhaNDit hai, shAshvat hai, sakal doShase dUr hai, utkR^iShTa hai, bhavasAgarame.n DUbe hue jIvasamUhako naukA samAn hai tathA prabal sa.nkaTo.nke samUharUpI dAvAnalako (shA.nt karaneke liye) jal samAn hai, us sahaj tattvako mai.n pramodase satat namaskAr karatA hU.N .149.


Page 208 of 388
PDF/HTML Page 235 of 415
single page version

(pR^ithvI)
jinaprabhumukhAravindavidita.n svarUpasthita.n
munIshvaramanogR^ihAntarasuratnadIpaprabham
.
namasyamih yogibhirvijitdraShTimohAdibhiH
namAmi sukhamandira.n sahajatattvamuchchairadaH ..150..
(pR^ithvI)
praNaShTaduritotkara.n prahatapuNyakarmavraja.n
pradhUtamadanAdika.n prabalabodhasaudhAlayam
.
praNAmakR^itatattvavit.h prakaraNapraNAshAtmaka.n
pravR^iddhaguNama.ndira.n prahR^itamoharAtri.n numaH ..151..

iti sukavijanapayojamitrapa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridev - virachitAyA.n niyamasAravyAkhyAyA.n tAtparyavR^ittau nishchayapratyAkhyAnAdhikAraH ShaShThaH shrutaskandhaH ..

[shlokArtha : ] jo jinaprabhuke mukhAravi.ndase vidit (prasiddha) hai, jo svarUpame.n sthit hai, jo munIshvaro.nke manogR^ihake bhItar sundar ratnadIpakI bhA.Nti prakAshit hai, jo is lokame.n darshanamohAdi par vijay prApta kiye hue yogiyo.nse namaskAr karane yogya hai tathA jo sukhakA mandir hai, us sahaj tattvako mai.n sadA atyanta namaskAr karatA hU.N . 150 .

[shlokArtha : ] jisane pApakI rAshiko naShTa kiyA hai, jisane puNyakarmake samUhako hanA hai, jisane madan (kAm) Adiko jhA.D.h.h diyA hai, jo prabal j~nAnakA mahal hai, jisako tattvavettA praNAm karate hai.n, jo prakaraNake nAshasvarUp hai (arthAt jise koI kArya karanA sheSh nahI.n haijo kR^itakR^itya hai ), jo puShTa guNo.nkA dhAm hai tathA jisane moharAtrikA nAsh kiyA hai, use (us sahaj tattvako) ham namaskAr karate hai.n . 151 .

isaprakAr, sukavijanarUpI kamalo.nke liye jo sUrya samAn hai.n aur pA.Nch indriyo.nke vistAr rahit dehamAtra jinhe.n parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavR^itti nAmakI TIkAme.n) nishchay-pratyAkhyAn adhikAr nAmakA ChaThavA.N shrutaskandha samApta huA .

JJJ

Page 209 of 388
PDF/HTML Page 236 of 415
single page version

7
param-AlochanA adhikAr
AlochanAdhikAr uchyate
Nokammakammarahiya.n vihAvaguNapajjaehi.n vadiritta.n .
appANa.n jo jhAyadi samaNassAloyaNa.n hodi ..107..
nokarmakarmarahita.n vibhAvaguNaparyayairvyatirikta m .
AtmAna.n yo dhyAyati shramaNasyAlochanA bhavati ..107..
nishchayAlochanAsvarUpAkhyAnametat.h .
audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni sharIrANi hi nokarmANi, j~nAnadarshanA-
ab AlochanA adhikAr kahA jAtA hai .

gAthA : 107 anvayArtha :[nokarmakarmarahita.n ] nokarma aur karmase rahit tathA [vibhAvaguNaparyayaiH vyatiriktam ] vibhAvaguNaparyAyo.nse vyatirikta [AtmAna.n ] AtmAko [yaH ] jo [dhyAyati ] dhyAtA hai, [shramaNasya ] us shramaNako [AlochanA ] AlochanA [bhavati ] hai .

TIkA :yah, nishchay - AlochanAke svarUpakA kathan hai .

audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaN sharIr ve nokarma hai.n; j~nAnAvaraN, vyatirikta = rahit; bhinna .

nokarma, karma, vibhAv, guN paryAy virahit AtamA .
dhyAtA use, us shramaNako hotI param - AlochanA ..107..

Page 210 of 388
PDF/HTML Page 237 of 415
single page version

varaNA.ntarAyamohanIyavedanIyAyurnAmagotrAbhidhAnAni hi dravyakarmANi . karmopAdhinirapekShasattA- grAhakashuddhanishchayadravyArthikanayApekShayA hi ebhirnokarmabhirdravyakarmabhishcha nirmukta m . matij~nAnAdayo vibhAvaguNA naranArakAdivya.njanaparyAyAshchaiv vibhAvaparyAyAH . sahabhuvo guNAH kramabhAvinaH paryAyAshcha . ebhiH samastaiH vyatirikta.n , svabhAvaguNaparyAyaiH sa.nyukta.n, trikAlanirAvaraNanira.njan- paramAtmAna.n triguptiguptaparamasamAdhinA yaH paramashramaNo nityamanuShThAnasamaye vachanarachanAprapa.nch- parA~N.hmukhaH san dhyAyati, tasya bhAvashramaNasya satata.n nishchayAlochanA bhavatIti .

tathA chokta.n shrImadamR^itacha.ndrasUribhiH
(AryA)
‘‘mohavilAsavijR^i.nbhitamidamudayatkarma sakalamAlochya .
Atmani chaitanyAtmani niShkarmaNi nityamAtmanA varte ..’’
darshanAvaraN, a.ntarAy, mohanIy, vedanIy, Ayu, nAm aur gotra nAmake dravyakarma hai.n .
karmopAdhinirapekSha sattAgrAhak shuddhanishchayadravyArthikanayakI apekShAse paramAtmA in nokarmo.n
aur dravyakarmo.nse rahit hai . matij~nAnAdik ve vibhAvaguN hai.n aur nar - nArakAdi vya.njanaparyAye.n
hI vibhAvaparyAye.n hai.n; guN sahabhAvI hote hai.n aur paryAye.n kramabhAvI hotI hai.n . paramAtmA in sabase
(vibhAvaguNo.n tathA vibhAvaparyAyo.nse) vyatirikta hai . uparokta nokarmo.n aur dravyakarmo.nse rahit
tathA uparokta samasta vibhAvaguNaparyAyo.nse vyatirikta tathA svabhAvaguNaparyAyo.nse sa.nyukta,
trikAl
- nirAvaraN nira.njan paramAtmAko triguptigupta (tIn gupti dvArA gupta aisI) paramasamAdhi
dvArA jo param shramaN sadA anuShThAnasamayame.n vachanarachanAke prapa.nchase (vistArase) parA~N.hmukh
vartatA huA dhyAtA hai, us bhAvashramaNako satat nishchayaAlochanA hai .

isIprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 227ve.n shlok dvArA) kahA hai ki :

‘‘[shlokArtha : ] mohake vilAsase phai lA huA jo yah udayamAn (udayame.n AnevAlA) karma us samastako Alochakar (un sarva karmo.nkI AlochanA karake), mai.n niShkarma (arthAt sarva karmo.nse rahit) chaitanyasvarUp AtmAme.n AtmAse hI (svaya.nse hI) nira.ntar vartatA hU.N .’’ shuddhanishchayadravyArthikanay karmopAdhikI apekShA rahit sattAko hI grahaN karatA hai .


Page 211 of 388
PDF/HTML Page 238 of 415
single page version

ukta.n chopAsakAdhyayane
(AryA)
‘‘Alochya sarvamenaH kR^itakAritamanumata.n cha nirvyAjam .
AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHsheSham ..’’
tathA hi
AlochyAlochya nitya.n sukR^itamasukR^ita.n ghorasa.nsAramUla.n
shuddhAtmAna.n nirupadhiguNa.n chAtmanaivAvalambe
.
pashchAduchchaiH prakR^itimakhilA.n dravyakarmasvarUpA.n
nItvA nAsha.n sahajavilasadbodhalakShmI.n vrajAmi
..152..
AloyaNamAlu.nChaN viyaDIkaraNa.n cha bhAvasuddhI ya .
chauvihamih parikahiya.n AloyaNalakkhaNa.n samae ..108..

aur upAsakAdhyayaname.n (shrI sama.ntabhadrasvAmIkR^it ratnakaraNDashrAvakAchArame.n 125ve.n shlok dvArA) kahA hai ki :

‘‘[shlokArtha : ] kiye hue, karAye hue aur anumodan kiye hue sarva pApo.nkI niShkapaTarUpase AlochanA karake, maraNaparya.nt rahanevAlA, niHsheSh (paripUrNa) mahAvrat dhAraN karanA .’’

aur (is 107vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n ) :

[shlokArtha : ] ghor sa.nsArake mUl aise sukR^it aur duShkR^itako sadA Aloch- Alochakar mai.n nirupAdhik (svAbhAvik) guNavAle shuddha AtmAko AtmAse hI avalambatA hU.N . phi ra dravyakarmasvarUp samasta prakR^itiko atyanta naShTa karake sahajavilasatI j~nAnalakShmIko mai.n prApta karU.NgA .152.

hai shAstrame.n varNit chaturvidharUpame.n AlochanA .
AlochanA, avikR^itikaraN, aru shuddhatA, Alu.nChanA ..108..

Page 212 of 388
PDF/HTML Page 239 of 415
single page version

AlochanamAlu.nChanamavikR^itikaraNa.n cha bhAvashuddhishcha .
chaturvidhamih parikathita.n AlochanalakShaNa.n samaye ..108..
AlochanAlakShaNabhedakathanametat.h .
bhagavadarhanmukhAravindavinirgatasakalajanatAshrutisubhagasundarAnandaniShyandyanakSharAtmakadivya-

dhvaniparij~nAnakushalachaturthaj~nAnadharagautamamaharShimukhakamalavinirgatachaturasandarbhagarbhIkR^itarAddhAntAdi- samastashAstrArthasArthasArasarvasvIbhUtashuddhanishchayaparamAlochanAyAshchatvAro vikalpA bhavanti . te vakShyamANasUtrachatuShTaye nigadyanta iti .

gAthA : 108 anvayArtha :[ih ] ab, [AlochanalakShaNa.n ] AlochanAkA svarUp [Alochanam ] 1Alochan, [Alu.nChanam ] 2Alu.nChan, [avikR^itikaraNam ] 3avikR^itikaraN [cha ] aur [bhAvashuddhiH cha ] 4bhAvashuddhi [chaturvidha.n ] aise chAr prakArakA [samaye ] shAstrame.n [parikathitam ] kahA hai .

TIkA :yah, AlochanAke svarUpake bhedo.nkA kathan hai .

bhagavAn arha.ntake mukhAravi.ndase nikalI huI, (shravaNake liye AI huI) sakal janatAko shravaNakA saubhAgya prApta ho aisI, sundar - AnandasyandI (sundar - AnandajharatI), anakSharAtmak jo divyadhvani, usake parij~nAname.n kushal chaturthaj~nAnadhar (manaHparyayaj~nAnadhArI) gautamamaharShike mukhakamalase nikalI huI jo chatur vachanarachanA, usake garbhame.n vidyamAn rAddhA.ntAdi (siddhA.ntAdi) samasta shAstro.nke arthasamUhake sArasarvasvarUp shuddha - nishchay - param - AlochanAke chAr bhed hai.n . ve bhed ab Age kahe jAne vAle chAr sUtro.nme.n kahe jAye.nge .

[ab is 108vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ] 1svaya.n apane doSho.nko sUkShmatAse dekh lenA athavA guruke samakSha apane doSho.nkA nivedan karanA so vyavahAr

Alochan hai . nishchayAlochanakA svarUp 109 vI.n gAthAme.n kahA jAyegA . 2Alu.nChan = (doSho.nkA) Alu.nchan arthAt ukhA.D.h.h denA vah . 3avikR^itikaraN = vikArarahitatA karanA vah . 4bhAvashuddhi = bhAvo.nko shuddha karanA vah .


Page 213 of 388
PDF/HTML Page 240 of 415
single page version

(i.ndravajrA)
AlochanAbhedamamu.n viditvA
muktya.nganAsa.ngamahetubhUtam
.
svAtmasthiti.n yAti hi bhavyajIvaH
tasmai namaH svAtmani niShThitAy
..153..
jo passadi appANa.n samabhAve sa.nThavittu pariNAma.n .
AloyaNamidi jANah paramajiNa.ndassa uvaesa.n ..109..
yaH pashyatyAtmAna.n samabhAve sa.nsthApya pariNAmam .
Alochanamiti jAnIhi paramajinendrasyopadesham ..109..
ihAlochanAsvIkAramAtreN paramasamatAbhAvanoktA .
yaH sahajavairAgyasudhAsindhunAthaDi.nDIrapi.nDaparipA.nDurama.nDanama.nDalIpravR^iddhihetubhUtarAkAnishI-

thinInAthaH sadAntarmukhAkAramatyapUrva.n nira.njananijabodhanilaya.n kAraNaparamAtmAna.n nirav-

[shlokArtha : ] muktirUpI ramaNIke sa.ngamake hetubhUt aise in AlochanAke bhedo.nko jAnakar jo bhavya jIv vAstavame.n nij AtmAme.n sthiti prApta karatA hai, us svAtmaniShThitako (us nijAtmAme.n lIn bhavya jIvako) namaskAr ho . 153 .

gAthA : 109 anvayArtha :[yaH ] jo (jIv) [pariNAmam ] pariNAmako [samabhAve ] samabhAvame.n [sa.nsthApya ] sthApakar [AtmAna.n ] (nij) AtmAko [pashyati ] dekhatA hai, [Alochanam ] vah Alochan hai . [iti ] aisA [paramajinendrasya ] param jinendrakA [upadesham ] upadesh [jAnIhi ] jAn .

TIkA :yahA.N, AlochanAke svIkAramAtrase paramasamatAbhAvanA kahI gaI hai .

sahajavairAgyarUpI amR^itasAgarake phe na - samUhake shvet shobhAmaNDalakI vR^iddhike hetubhUt pUrNa chandra samAn (arthAt sahaj vairAgyame.n jvAr lAkar usakI ujjvalatA ba.DhAnevAlA) jo jIv sadA a.ntarmukhAkAr (sadA a.ntarmukh jisakA svarUp hai aise), ati apUrva, nira.njan

samabhAvame.n pariNAm sthApe aur dekhe AtamA .
jinavar vR^iShabh upadeshame.n vah jIv hai AlochanA ..109..