Page 332 of 380
PDF/HTML Page 361 of 409
single page version
लोकालोकौ स्वपरमखिलं चेतनाचेतनं च ।
तेनैवायं विदितमहिमा तीर्थनाथो जिनेन्द्रः ।।२८३।।
‘‘[gAthArtha — ] dekhanAranun je gnAn amUrtane, mUrta padArthomAn paN atIndriyane, ane prachchhannane e badhayane — svane tem ja parane — dekhe chhe, te gnAn pratyakSha chhe.’’
vaLI (A 167 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] kevaLagnAn nAmanun je trIjun utkRuShTa netra tenAthI ja jemano prasiddha mahimA chhe, jeo traN lokanA guru chhe ane shAshvat anant jemanun *dhAm chhe — evA A tIrthanAth jinendra lokAlokane arthAt sva-par evAn samasta chetan-achetan padArthone samyak prakAre (barAbar) jANe chhe. 283.
anvayArtha — [नानागुणपर्यायेण संयुक्त म्] vidhavidh guNo ane paryAyothI sanyukta [पूर्वोक्त सकलद्रव्यं] pUrvokta samasta dravyone [यः] je [सम्यक्] samyak prakAre (barAbar) [न च पश्यति] dekhato nathI, [तस्य] tene [परोक्षद्रष्टिः भवेत्] parokSha darshan chhe.
332 ]
*dhAm = (1) bhavyatA; (2) tej; (3) baL.
Page 333 of 380
PDF/HTML Page 362 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
पूर्वसूत्रोपात्तमूर्तादिद्रव्यं समस्तगुणपर्यायात्मकं, मूर्तस्य मूर्तगुणाः, अचेतनस्या- चेतनगुणाः, अमूर्तस्यामूर्तगुणाः, चेतनस्य चेतनगुणाः, षड्ढानिवृद्धिरूपाः सूक्ष्माः परमागम- प्रामाण्यादभ्युपगम्याः अर्थपर्यायाः षण्णां द्रव्याणां साधारणाः, नरनारकादिव्यंजनपर्याया जीवानां पंचसंसारप्रपंचानां, पुद्गलानां स्थूलस्थूलादिस्कन्धपर्यायाः, चतुर्णां धर्मादीनां शुद्धपर्यायाश्चेति, एभिः संयुक्तं तद्द्रव्यजालं यः खलु न पश्यति, तस्य संसारिणामिव परोक्ष
कालत्रयं च तरसा सकलज्ञमानी ।
TIkA — ahIn, kevaLadarshananA abhAve (arthAt pratyakSha darshananA abhAvamAn) sarvagnapaNun hotun nathI em kahyun chhe.
samasta guNo ane paryAyothI sanyukta pUrvasUtrokta (167 mI gAthAmAn kahelAn) mUrtAdi dravyone je dekhato nathI; — arthAt mUrta dravyanA mUrta guNo hoy chhe, achetananA achetan guNo hoy chhe, amUrtanA amUrta guNo hoy chhe, chetananA chetan guNo hoy chhe; ShaT (chha prakAranI) hAnivRuddhirUp, sUkShma, paramAgamanA pramANathI svIkAravAyogya arthaparyAyo chha dravyone sAdhAraN chhe, naranArakAdi vyanjanaparyAyo pAnch prakAranA *sansAraprapanchavALA jIvone hoy chhe, pudgalone sthUl-sthUl vagere skandhaparyAyo hoy chhe ane dharmAdi chAr dravyone shuddha paryAyo hoy chhe; A guNaparyAyothI sanyukta evA te dravyasamUhane je kharekhar dekhato nathI; — tene (bhale te sarvagnapaNAnA abhimAnathI dagdha hoy topaN) sansArIonI mAphak parokSha draShTi chhe.
[have A 168mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe]
*sansAraprapanch = sansAravistAr. (sansAravistAr dravya, kShetra, kAL, bhav ane bhAv — evA pAnch parAvartanarUp chhe.)
Page 334 of 380
PDF/HTML Page 363 of 409
single page version
व्यवहारनयप्रादुर्भावकथनमिदम् ।
सकलविमलकेवलज्ञानत्रितयलोचनो भगवान् अपुनर्भवकमनीयकामिनीजीवितेशः षड्द्रव्यसंकीर्णलोकत्रयं शुद्धाकाशमात्रालोकं च जानाति, पराश्रितो व्यवहार इति मानात् व्यवहारेण व्यवहारप्रधानत्वात्, निरुपरागशुद्धात्मस्वरूपं नैव जानाति, यदि व्यवहारनयविवक्षया कोपि जिननाथतत्त्वविचारलब्धः (दक्षः) कदाचिदेवं वक्ति चेत्, तस्य
[shlokArtha — ] sarvagnatAnA abhimAnavALo je jIv shIghra ek ja kALe traN jagatane ane traN kALane dekhato nathI, tene sadA (arthAt kadApi) atul pratyakSha darshan nathI; te jaD AtmAne sarvagnatA kaI rIte hoy? 284.
anvayArtha — [केवली भगवान्] (vyavahArathI) kevaLI bhagavAn [लोकालोकौ] lokAlokane [जानाति] jANe chhe, [न एव आत्मानम्] AtmAne nahi — [एवं] em [यदि] jo [कः अपि भणति] koI kahe to [तस्य च किं दूषणं भवति] tene sho doSh chhe? (arthAt kAI doSh nathI.)
TIkA — A, vyavahAranayanI pragaTatAthI kathan chhe.
‘पराश्रितो व्यवहारः (vyavahAranay parAshrit chhe)’ evA (shAstranA) abhiprAyane lIdhe, vyavahAre vyavahAranayanI pradhAnatA dvArA (arthAt vyavahAre vyavahAranayane pradhAn karIne), ‘sakaL-vimaL kevaLagnAn jemanun trIjun lochan chhe ane apunarbhavarUpI sundar kAminInA jeo jIvitesh chhe ( – muktisundarInA jeo prANanAth chhe) evA bhagavAn chha dravyothI vyApta traN lokane ane shuddha-AkAshamAtra alokane jANe chhe, niruparAg (nirvikAr) shuddha AtmasvarUpane nathI ja jANatA’ — em jo vyavahAranayanI vivakShAthI
33
Page 335 of 380
PDF/HTML Page 364 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
न खलु दूषणमिति ।
तथा चोक्तं श्रीसमन्तभद्रस्वामिभिः —
चरमचरं च जगत्प्रतिक्षणम् ।
वचनमिदं वदतांवरस्य ते ।।’’
तथा हि —
स्वात्मानमेकमनघं निजसौख्यनिष्ठम् ।
वक्तीति कोऽपि मुनिपो न च तस्य दोषः ।।२८५।।
koI jinanAthanA tattvavichAramAn nipuN jIv ( – jinadeve kahelA tattvanA vichAramAn pravIN jIv) kadAchit kahe, to tene kharekhar dUShaN nathI.
evI rIte (AchAryavar) shrI samantabhadrasvAmIe (bRuhatsvayambhUstotramAn shrI munisuvrat bhagavAnanI stuti karatAn 114 mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] he jinendra! tun vaktAomAn shreShTha chhe; ‘charAchar (jangam tathA sthAvar) jagat pratikShaN (pratyek samaye) utpAdavyayadhrauvyalakShaNavALun chhe’ evun A tArun vachan (tArI) sarvagnatAnun chihna chhe.’’
vaLI (A 169 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] tIrthanAth kharekhar AkhA lokane jANe chhe ane teo ek, anagh (nirdoSh), nijasaukhyaniShTha (nij sukhamAn lIn) svAtmAne jANatA nathI — em koI munivar vyavahAramArgathI kahe to tene doSh nathI. 285.
Page 336 of 380
PDF/HTML Page 365 of 409
single page version
अत्र ज्ञानस्वरूपो जीव इति वितर्केणोक्त : ।
इह हि ज्ञानं तावज्जीवस्वरूपं भवति, ततो हेतोरखंडाद्वैतस्वभावनिरतं निरतिशयपरमभावनासनाथं मुक्ति सुंदरीनाथं बहिर्व्यावृत्तकौतूहलं निजपरमात्मानं जानाति कश्चिदात्मा भव्यजीव इति अयं खलु स्वभाववादः । अस्य विपरीतो वितर्कः स खलु विभाववादः प्राथमिकशिष्याभिप्रायः । कथमिति चेत्, पूर्वोक्त स्वरूपमात्मानं खलु न जानात्यात्मा, स्वरूपावस्थितः संतिष्ठति । यथोष्णस्वरूपस्याग्नेः स्वरूपमग्निः किं जानाति,
anvayArtha — [ज्ञानं] gnAn [जीवस्वरूपं] jIvanun svarUp chhe, [तस्मात्] tethI [आत्मा] AtmA [आत्मकं] AtmAne [जानाति] jANe chhe; [आत्मानं न अपि जानाति] jo gnAn AtmAne na jANe to [आत्मनः] AtmAthI [व्यतिरिक्त म्] vyatirikta (judun) [भवति] Thare!
TIkA — ahIn (A gAthAmAn) ‘jIv gnAnasvarUp chhe’ em vitarkathI (dalIlathI) kahyun chhe.
pratham to, gnAn kharekhar jIvanun svarUp chhe; te hetuthI, je akhanD advait svabhAvamAn lIn chhe, je 1niratishay param bhAvanA sahit chhe, je muktisundarIno nAth chhe ane bahAramAn jeNe 2kautUhal vyAvRutta karyun chhe (arthAt bAhya padArtho sambandhI kutUhalano jeNe abhAv karyo chhe) evA nij paramAtmAne koI AtmA — bhavya jIv — jANe chhe. — Am A kharekhar svabhAvavAd chhe. AnAthI viparIt vitarka ( – vichAr) te kharekhar vibhAvavAd chhe, prAthamik shiShyano abhiprAy chhe.
33
1. niratishay = jenAthI bIjun koI chaDiyAtun nathI evI; anuttam; shreShTha; ajoD.
2. kautUhal = intejArI; utsukatA; Ashcharya; kautuk.
Page 337 of 380
PDF/HTML Page 366 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
तथैव ज्ञानज्ञेयविकल्पाभावात् सोऽयमात्मात्मनि तिष्ठति । हंहो प्राथमिकशिष्य अग्निवदयमात्मा किमचेतनः । किं बहुना । तमात्मानं ज्ञानं न जानाति चेद् देवदत्त- रहितपरशुवत् इदं हि नार्थक्रियाकारि, अत एव आत्मनः सकाशाद् व्यतिरिक्तं भवति । तन्न खलु सम्मतं स्वभाववादिनामिति ।
तथा चोक्तं श्रीगुणभद्रस्वामिभिः —
te (viparIt vitarka — prAthamik shiShyano abhiprAy) kayA prakAre chhe? (te A prakAre chhe — ) ‘pUrvoktasvarUp (gnAnasvarUp) AtmAne AtmA kharekhar jANato nathI, svarUpamAn avasthit rahe chhe ( – AtmAmAn mAtra sthit rahe chhe). jevI rIte uShNatAsvarUp agninA svarUpane (arthAt agnine) shun agni jANe chhe? (nathI ja jANato.) tevI ja rIte gnAnagney sambandhI vikalpanA abhAvathI A AtmA AtmAmAn (mAtra) sthit rahe chhe ( – AtmAne jANato nathI).’
(uparokta vitarkano uttara — ) ‘he prAthamik shiShya! agninI mAphak shun A AtmA achetan chhe (ke jethI te potAne na jANe)? vadhAre shun kahevun? (sankShepamAn,) jo te AtmAne gnAn na jANe to te gnAn, devadatta vinAnI kuhADInI mAphak, *arthakriyAkArI na Thare, ane tethI te AtmAthI bhinna Thare! te to (arthAt gnAn ne AtmAnI sarvathA bhinnatA to) kharekhar svabhAvavAdIone sammat nathI. (mATe nakkI kar ke gnAn AtmAne jANe chhe.)’
evI rIte (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIe (AtmAnushAsanamAn 174mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] AtmA gnAnasvabhAv chhe; svabhAvanI prApti te achyuti (avinAshI
*arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyA karanArun. (jem devadatta vagaranI ekalI kuhADI arthakriyA
— kApavAnI kriyA — karatI nathI, tem jo gnAn AtmAne jANatun na hoy to gnAne paN arthakriyA
— jANavAnI kriyA — na karI; tethI jem arthakriyAshUnya kuhADI devadattathI bhinna chhe tem arthakriyAshUnya
gnAn AtmAthI bhinna hovun joIe! parantu te to spaShTapaNe viruddha chhe. mATe gnAn AtmAne jANe
ja chhe.)
Page 338 of 380
PDF/HTML Page 367 of 409
single page version
तथा हि —
स्वात्मात्मानं नियतमधुना तेन जानाति चैकम् ।
तथा चोक्त म् —
dashA) chhe; mATe achyutine (avinAshIpaNAne, shAshvat avasthAne) ichchhanAr jIve gnAnanI bhAvanA bhAvavI.’’
vaLI (A 170 mI gAthAnI TIkAnA kaLasharUpe TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] gnAn to barAbar shuddhajIvanun svarUp chhe; tethI (amAro) nij AtmA hamaNAn (sAdhak dashAmAn) ek (potAnA) AtmAne niyamathI (nishchayathI) jANe chhe. ane, jo te gnAn pragaT thayelI sahaj avasthA vaDe sIdhun (pratyakShapaNe) AtmAne na jANe to te gnAn avichaL AtmasvarUpathI avashya bhinna Thare! 286.
vaLI evI rIte (anyatra gAthA dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[gAthArtha — ] gnAn jIvathI abhinna chhe tethI te AtmAne jANe chhe; jo gnAn AtmAne na jANe to te jIvathI bhinna Thare!’’
anvayArtha — [आत्मानं ज्ञानं विद्धि] AtmAne gnAn jAN, ane [ज्ञानम् आत्मकः
33
Page 339 of 380
PDF/HTML Page 368 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
गुणगुणिनोः भेदाभावस्वरूपाख्यानमेतत् ।
सकलपरद्रव्यपराङ्मुखमात्मानं स्वस्वरूपपरिच्छित्तिसमर्थसहजज्ञानस्वरूपमिति हे शिष्य त्वं विद्धि जानीहि तथा विज्ञानमात्मेति जानीहि । तत्त्वं स्वपरप्रकाशं ज्ञानदर्शनद्वितयमित्यत्र संदेहो नास्ति ।
विद्धि] gnAn AtmA chhe em jAN; — [न संदेहः] AmAn sandeh nathI. [तस्मात्] tethI [ज्ञानं] gnAn [तथा] tem ja [दर्शनं] darshan [स्वपरप्रकाशं] svaparaprakAshak [भवति] chhe.
TIkA — A, guN-guNImAn bhedano abhAv hovArUp svarUpanun kathan chhe.
he shiShya! sarva paradravyathI parAngmukh AtmAne tun nij svarUpane jANavAmAn samartha sahajagnAnasvarUp jAN, tathA gnAn AtmA chhe em jAN. mATe tattva ( – svarUp) em chhe ke gnAn tathA darshan banne svaparaprakAshak chhe. AmAn sandeh nathI.
[have A 171 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe]
[shlokArtha — ] AtmAne gnAnadarshanarUp jAN ane gnAnadarshanane AtmA jAN; sva ane par evA tattvane (samasta padArthone) AtmA spaShTapaNe prakAshe chhe. 287.
anvayArtha — [जानन् पश्यन्] jANatA ane dekhatA hovA chhatAn, [केवलिनः]
Page 340 of 380
PDF/HTML Page 369 of 409
single page version
सर्वज्ञवीतरागस्य वांछाभावत्वमत्रोक्त म् ।
भगवानर्हत्परमेष्ठी साद्यनिधनामूर्तातीन्द्रियस्वभावशुद्धसद्भूतव्यवहारेण केवलज्ञानादि- शुद्धगुणानामाधारभूतत्वात् विश्वमश्रान्तं जानन्नपि पश्यन्नपि वा मनःप्रवृत्तेरभावादीहापूर्वकं वर्तनं न भवति तस्य केवलिनः परमभट्टारकस्य, तस्मात् स भगवान् केवलज्ञानीति प्रसिद्धः, पुनस्तेन कारणेन स भगवान् अबन्धक इति ।
तथा चोक्तं श्रीप्रवचनसारे —
तथा हि — kevaLIne [ईहापूर्वं] ichchhApUrvak (vartan) [न भवति] hotun nathI; [तस्मात्] tethI temane [केवलज्ञानी] ‘kevaLagnAnI’ kahyA chhe; [तेन तु] vaLI tethI [सः अबन्धकः भणितः] abandhak kahyA chhe.
TIkA — ahIn, sarvagna vItarAgane vAnchhAno abhAv hoy chhe em kahyun chhe.
bhagavAn arhant parameShThI sAdi-anant amUrta atIndriyasvabhAvavALA shuddhasadbhUt- vyavahArathI kevaLagnAnAdi shuddha guNonA AdhArabhUt hovAne lIdhe vishvane nirantar jANatA hovA chhatAn ane dekhatA hovA chhatAn, te param bhaTTArak kevaLIne manapravRuttino (mananI pravRuttino, bhAvamanapariNatino) abhAv hovAthI ichchhApUrvak vartan hotun nathI; tethI te bhagavAn ‘kevaLagnAnI’ tarIke prasiddha chhe; vaLI te kAraNathI te bhagavAn abandhak chhe.
evI rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramAn (52mI gAthA dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[gAthArtha — ] (kevaLagnAnI) AtmA padArthone jANato hovA chhatAn te-rUpe pariNamato nathI, temane grahato nathI ane te padArthorUpe utpanna thato nathI tethI tene abandhak kahyo chhe.’’
vaLI (A 172mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
34
Page 341 of 380
PDF/HTML Page 370 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
पश्यन् तद्वत् सहजमहिमा देवदेवो जिनेशः ।
ज्ञानज्योतिर्हतमलकलिः सर्वलोकैकसाक्षी ।।२८८।।
[shlokArtha — ] sahajamahimAvant devAdhidev jinesh lokarUpI bhavananI andar rahelA sarva padArthone jANatA hovA chhatAn, tem ja dekhatA hovA chhatAn, mohanA abhAvane lIdhe samasta parane ( – koI paN par padArthane) nitya ( – kadApi) grahatA nathI ja; (parantu) jemaNe gnAnajyoti vaDe maLarUp kleshano nAsh karyo chhe evA te jinesh sarva lokanA ek sAkShI ( – kevaL gnAtAdraShTA) chhe. 288.
anvayArtha — [परिणामपूर्ववचनं] pariNAmapUrvak (manapariNAmapUrvak) vachan [जीवस्य च] jIvane [बंधकारणं] bandhanun kAraN [भवति] chhe; [परिणामरहितवचनं] (gnAnIne)
Page 342 of 380
PDF/HTML Page 371 of 409
single page version
इह हि ज्ञानिनो बंधाभावस्वरूपमुक्त म् ।
सम्यग्ज्ञानी जीवः क्वचित् कदाचिदपि स्वबुद्धिपूर्वकं वचनं न वक्ति स्वमनःपरिणामपूर्वकमिति यावत् । कुतः ? अमनस्काः केवलिनः इति वचनात् । अतः कारणाज्जीवस्य मनःपरिणतिपूर्वकं वचनं बंधकारणमित्यर्थः, मनःपरिणामपूर्वकं वचनं केवलिनो न भवति; ईहापूर्वं वचनमेव साभिलाषात्मकजीवस्य बंधकारणं भवति, केवलि- मुखारविन्दविनिर्गतो दिव्यध्वनिरनीहात्मकः समस्तजनहृदयाह्लादकारणम्; ततः सम्यग्ज्ञानिनो बंधाभाव इति
pariNAmarahit vachan hoy chhe [तस्मात्] tethI [ज्ञानिनः] gnAnIne (kevaLagnAnIne) [हि] kharekhar [बंधः न] bandh nathI.
[ईहापूर्वं] ichchhApUrvak [वचनं] vachan [जीवस्य च] jIvane [बंधकारणं] bandhanun kAraN [भवति] chhe; [ईहारहितं वचनं] (gnAnIne) ichchhArahit vachan hoy chhe [तस्मात्] tethI [ज्ञानिनः] gnAnIne (kevaLagnAnIne) [हि] kharekhar [बंधः न] bandh nathI.
TIkA — ahIn kharekhar gnAnIne (kevaLagnAnIne) bandhanA abhAvanun svarUp kahyun chhe.
samyaggnAnI (kevaLagnAnI) jIv kyAy kyArey svabuddhipUrvak arthAt svaman- pariNAmapUrvak vachan bolato nathI. kem? ‘अमनस्काः केवलिनः (kevaLIo manarahit chhe)’ evun (shAstranun) vachan hovAthI. A kAraNathI (em samajavun ke) — jIvane manapariNatipUrvak vachan bandhanun kAraN chhe evo artha chhe ane manapariNatipUrvak vachan to kevaLIne hotun nathI; (vaLI) ichchhApUrvak vachan ja *sAbhilAShasvarUp jIvane bandhanun kAraN chhe ane kevaLInA mukhAravindamAnthI nIkaLato, samasta janonAn hRudayane AhlAdanA kAraNabhUt divyadhvani to anichchhAtmak (ichchhArahit) hoy chhe; mATe samyaggnAnIne (kevaLagnAnIne) bandhano abhAv chhe.
[have A 173-174mI gAthAonI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj traN shlok kahe chhe]
342 ]
*sAbhilAShasvarUp = jenun svarUp sAbhilASh (ichchhAyukta) hoy evA
Page 343 of 380
PDF/HTML Page 372 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
तस्मादेषः प्रकटमहिमा विश्वलोकैकभर्ता ।
सद्बोधस्थं भुवनमखिलं तद्गतं वस्तुजालम् ।
तस्मिन् काचिन्न भवति पुनर्मूर्च्छना चेतना च ।।२9०।।
रागाभावादतुलमहिमा राजते वीतरागः ।
ज्ञानज्योतिश्छुरितभुवनाभोगभागः समन्तात् ।।२9१।।
[shlokArtha — ] AmanAmAn (kevaLI bhagavAnamAn) ichchhApUrvak vachanarachanAnun svarUp nathI ja; tethI teo pragaT-mahimAvant chhe ane samasta lokanA ek (ananya) nAth chhe. temane dravyabhAvasvarUp evo A bandh kaI rIte thAy? (kAraN ke) mohanA abhAvane lIdhe temane kharekhar samasta rAgadveShAdi samUh to chhe nahi. 289.
[shlokArtha — ] traN lokanA jeo guru chhe, chAr karmano jemaNe nAsh karyo chhe ane Akho lok tathA temAn rahelo padArthasamUh jemanA sadgnAnamAn sthit chhe, te (jin bhagavAn) ek ja dev chhe. te nikaT (sAkShAt) jin bhagavAnane viShe nathI bandh ke nathI mokSha, tem ja temanAmAn nathI koI 1mUrchhA ke nathI koI 2chetanA (kAraN ke dravyasAmAnyano pUrNa Ashray chhe.) 290.
[shlokArtha — ] A jin bhagavAnamAn kharekhar dharma ane karmano prapanch nathI (arthAt
1. mUrchhA = bebhAnapaNun; beshuddhi; agnAnadashA.
2. chetanA = bhAnavALI dashA; shuddhi; gnAnadashA.
Page 344 of 380
PDF/HTML Page 373 of 409
single page version
केवलिभट्टारकस्यामनस्कत्वप्रद्योतनमेतत् ।
भगवतः परमार्हन्त्यलक्ष्मीविराजमानस्य केवलिनः परमवीतरागसर्वज्ञस्य ईहापूर्वकं
न किमपि वर्तनम्; अतः स भगवान् न चेहते मनःप्रवृत्तेरभावात्; अमनस्काः
केवलिनः इति वचनाद्वा न तिष्ठति नोपविशति न चेहापूर्वं श्रीविहारादिकं करोति ।
sAdhakadashAmAn je shuddhi ane ashuddhinA bhedaprabhedo vartatA hoy chhe te jin bhagavAnamAn nathI); rAganA abhAvane lIdhe atul-mahimAvant evA te (bhagavAn) vItarAgapaNe virAje chhe. te shrImAn (shobhAvant bhagavAn) nijasukhamAn lIn chhe, muktirUpI strInA nAth chhe ane gnAnajyoti vaDe temaNe lokanA vistArane sarvata chhAI dIdho chhe. 291.
anvayArtha — [केवलिनः] kevaLIne [स्थाननिषप्णविहाराः] UbhA rahevun, besavun ane vihAr [ईहापूर्वं] ichchhApUrvak [न भवन्ति] hotAn nathI, [तस्मात्] tethI [बंधः न भवति] temane bandh nathI; [मोहनीयस्य] mohanIyavash jIvane [साक्षार्थम्] indriyaviShayasahitapaNe bandh thAy chhe.
TIkA — A, kevaLIbhaTTArakane manarahitapaNAnun prakAshan chhe (arthAt ahIn kevaLI- bhagavAnanun manarahitapaNun darshAvyun chhe).
arhantayogya param lakShmIthI virAjamAn, paramavItarAg sarvagna kevaLIbhagavAnane ichchhApUrvak kAI paN vartan hotun nathI; tethI te bhagavAn (kAI) ichchhatA nathI, kAraN ke manapravRuttino abhAv chhe; athavA, teo ichchhApUrvak UbhA rahetA nathI, besatA nathI ke shrIvihArAdik karatA nathI, kAraN ke ‘अमनस्काः केवलिनः (kevaLIo manarahit chhe)’ evun shAstranun vachan chhe. mATe te tIrthankar-paramadevane dravyabhAvasvarUp chaturvidh bandh (prakRitibandh,
34
Page 345 of 380
PDF/HTML Page 374 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
ततस्तस्य तीर्थकरपरमदेवस्य द्रव्यभावात्मकचतुर्विधबंधो न भवति । स च बंधः पुनः किमर्थं जातः कस्य संबंधश्च ? मोहनीयकर्मविलासविजृंभितः, अक्षार्थमिन्द्रियार्थं तेन सह यः वर्तत इति साक्षार्थं मोहनीयस्य वशगतानां साक्षार्थप्रयोजनानां संसारिणामेव बंध इति ।
तथा चोक्तं श्रीप्रवचनसारे —
मुक्ति श्रीललनामुखाम्बुजरवेः सद्धर्मरक्षामणेः ।
pradeshabandh, sthitibandh ane anubhAgabandh) thato nathI.
vaLI, te bandh (1) kayA kAraNe thAy chhe ane (2) kone thAy chhe? (1) bandh mohanIyakarmanA vilAsathI utpanna thAy chhe. (2) ‘akShArtha’ eTale indriyArtha (indriyaviShay); akShArtha sahit hoy te ‘sAkShArtha’; mohanIyane vash thayelA, sAkShArthaprayojan ( – indriyaviShayarUp prayojanavALA) sansArIone ja bandh thAy chhe.
evI rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramAn (44mI gAthA dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[gAthArtha — ] te arhantabhagavantone te kALe UbhA rahevun, besavun, vihAr ane dharmopadesh, strIone mAyAchAranI mAphak, svAbhAvik ja — prayatna vinA ja — hoy chhe.’’
[have A 175mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe]
[shlokArtha — ] devendronAn Asan kampAyamAn thavAnA kAraNabhUt mahA kevaLagnAnano
Page 346 of 380
PDF/HTML Page 375 of 409
single page version
आउस्स खयेण पुणो णिण्णासो होइ सेसपयडीणं ।
पच्छा पावइ सिग्घं लोयग्गं समयमेत्तेण ।।१७६।।
शुद्धजीवस्य स्वभावगतिप्राप्त्युपायोपन्यासोऽयम् ।
स्वभावगतिक्रियापरिणतस्य षटकापक्रमविहीनस्य भगवतः सिद्धक्षेत्राभिमुखस्य
ध्यानध्येयध्यातृतत्फलप्राप्तिप्रयोजनविकल्पशून्येन स्वस्वरूपाविचलस्थितिरूपेण परमशुक्लध्यानेन आयुःकर्मक्षये जाते वेदनीयनामगोत्राभिधानशेषप्रकृतीनां निर्नाशो भवति । शुद्धनिश्चयनयेन
uday thatAn, je muktilakShmIrUpI strInA mukhakamaLanA sUrya chhe ane saddharmanA *rakShAmaNi chhe evA purAN puruShane badhun vartan bhale hoy topaN man saghaLuy hotun nathI; tethI teo (kevaLagnAnI purANapuruSh) kharekhar agamya mahimAvant chhe ane pAparUpI vanane bALanAr agni samAn chhe. 292.
anvayArtha — [पुनः] vaLI (kevaLIne) [आयुषः क्षयेण] AyunA kShayathI [शेषप्रकृतीनाम्] sheSh prakRitiono [निर्नाशः] sampUrNa nAsh [भवति] thAy chhe; [पश्चात्] pachhI te [शीघ्रं] shIghra [समयमात्रेण] samayamAtramAn [लोकाग्रं] lokAgre [प्राप्नोति] pahonche chhe.
TIkA — A, shuddha jIvane svabhAvagatinI prApti thavAnA upAyanun kathan chhe.
svabhAvagatikriyArUpe pariNat, chha +apakramathI rahit, siddhakShetrasammukh bhagavAnane param shukladhyAn vaDe — ke je (shukladhyAn) dhyAn-dhyey-dhyAtA sambandhI, tenI phaLaprApti sambandhI ane tenA prayojan sambandhI vikalpo vinAnun chhe ane nij svarUpamAn avichaL sthitirUp chhe tenA
34
*rakShAmaNi = ApattiothI athavA pishAch vagerethI potAnI jAtane bachAvavA mATe paheravAmAn Avato
maNi. (kevaLIbhagavAn saddharmanA rakShaN mATe — asaddharmathI bachavA mATe — rakShAmaNi chhe.)
+sansArI jIvane anya bhavamAn jatAn ‘chha dishAomAn gaman’ thAy chhe tene ‘chha apakram’ kahevAmAn
Ave chhe.
Page 347 of 380
PDF/HTML Page 376 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
स्वस्वरूपे सहजमहिम्नि लीनोऽपि व्यवहारेण स भगवान् क्षणार्धेन लोकाग्रं प्राप्नोतीति ।
प्रत्यक्षोऽद्य स्तवनविषयो नैव सिद्धः प्रसिद्धः ।
स्वात्मन्युच्चैरविचलतया निश्चयेनैवमास्ते ।।२9४।।
vaDe — Ayukarmano kShay thatAn, vedanIy, nAm ne gotra nAmanI sheSh prakRitiono sampUrNa nAsh thAy chhe (arthAt bhagavAnane shukladhyAn vaDe Ayukarmano kShay thatAn bAkInAn traN karmono paN kShay thAy chhe ane siddhakShetra taraph svabhAvagatikriyA thAy chhe). shuddhanishchayanayathI sahaj- mahimAvALA nij svarUpamAn lIn hovA chhatAn vyavahAre te bhagavAn ardha kShaNamAn (samayamAtramAn) lokAgre pahonche chhe.
[have A 176 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj traN shlok kahe chhe] [shlokArtha — ] jeo chha apakram sahit chhe evA bhavavALA jIvonA ( – sansArIonA) lakShaNathI siddhonun lakShaN bhinna chhe, tethI te siddho UrdhvagAmI chhe ane sadA shiv (nirantar sukhI) chhe. 293.
[shlokArtha — ] bandhano chhed thavAthI jemano atul mahimA chhe evA (asharIrI ane lokAgrasthit) siddhabhagavAn have devo ane vidyAdharonA pratyakSha stavanano viShay nathI ja em prasiddha chhe. te devAdhidev vyavahArathI lokanA agre susthit chhe ane nishchayathI nij AtmAmAn em ne em atyant avichaLapaNe rahe chhe. 294.
[shlokArtha — ] (dravya, kShetra, kAL, bhav ne bhAv — evAn pAnch parAvartanarUp) pAnch
Page 348 of 380
PDF/HTML Page 377 of 409
single page version
कारणपरमतत्त्वस्वरूपाख्यानमेतत् ।
निसर्गतः संसृतेरभावाज्जातिजरामरणरहितम्, परमपारिणामिकभावेन परमस्वभाव-
त्वात्परमम्, त्रिकालनिरुपाधिस्वरूपत्वात् कर्माष्टकवर्जितम्, द्रव्यभावकर्मरहितत्वाच्छुद्धम्,
सहजज्ञानसहजदर्शनसहजचारित्रसहजचिच्छक्ति मयत्वाज्ज्ञानादिचतुःस्वभावम्, सादिसनिधन-
prakAranA sansArathI mukta, pAnch prakAranA mokSharUpI phaLane denArA (arthAt dravyaparAvartan, kShetraparAvartan, kALaparAvartan, bhavaparAvartan ne bhAvaparAvartanathI mukta karanArA), panchaprakAr siddhone (arthAt pAnch prakAranI muktine — siddhine — prApta siddhabhagavantone) hun pAnch prakAranA sansArathI mukta thavA mATe vandun chhun. 295.
anvayArtha — (paramAtmatattva) [जातिजरामरणरहितम्] janma-jarA-maraN rahit, [परमम्] param, [कर्माष्टवर्जितम्] ATh karma vinAnun, [शुद्धम्] shuddha, [ज्ञानादिचतुःस्वभावम्] gnAnAdik chAr svabhAvavALun, [अक्षयम्] akShay, [अविनाशम्] avinAshI ane [अच्छेद्यम्] achchhedya chhe.
TIkA — (jeno sampUrNa Ashray karavAthI siddha thavAy chhe evA) kAraNaparamatattvanA svarUpanun A kathan chhe.
(kAraNaparamatattva Avun chhe — ) nisargathI (svabhAvathI) sansArano abhAv hovAne lIdhe janma-jarA-maraN rahit chhe; param-pAriNAmikabhAv vaDe paramasvabhAvavALun hovAne lIdhe param chhe; traNe kALe nirupAdhi-svarUpavALun hovAne lIdhe ATh karma vinAnun chhe; dravyakarma ane bhAvakarma rahit hovAne lIdhe shuddha chhe; sahajagnAn, sahajadarshan, sahajachAritra ane sahajachitshaktimay hovAne lIdhe gnAnAdik chAr svabhAvavALun chhe; sAdi-sAnt, mUrta indriyAtmak vijAtIy-vibhAvavyanjanaparyAy rahit hovAne lIdhe akShay chhe; prashasta-aprashasta
34
Page 349 of 380
PDF/HTML Page 378 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
मूर्तेन्द्रियात्मकविजातीयविभावव्यंजनपर्यायवीतत्वादक्षयम्, प्रशस्ताप्रशस्तगतिहेतुभूतपुण्यपाप- कर्मद्वन्द्वाभावादविनाशम्, वधबंधच्छेदयोग्यमूर्तिमुक्त त्वादच्छेद्यमिति ।
निखिलदुरितदुर्गव्रातदावाग्निरूपम् ।
सकलविमलबोधस्ते भवत्येव तस्मात् ।।२9६।।
gatinA hetubhUt puNya-pApakarmarUp dvandvano abhAv hovAne lIdhe avinAshI chhe; vadh, bandh ane chhedane yogya mUrtithI (mUrtikatAthI) rahit hovAne lIdhe achchhedya chhe.
[have A 177mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe]
[shlokArtha — ] avichaL, akhanDagnAnarUp, advandvaniShTha (rAgadveShAdi dvandvamAn nahi rahel) ane samasta pApanA dustar samUhane bALavAmAn dAvAnaL samAn — evA svotpanna (potAthI utpanna thatA) divyasukhAmRutane ( – divyasukhAmRutasvabhAvI Atmatattvane) — ke jene tun bhajI rahyo chhe tene — bhaj; tethI tane sakaL-vimaL gnAn (kevaLagnAn) thashe ja. 296.
anvayArtha — (paramAtmatattva) [अव्याबाधम्] avyAbAdh, [अतीन्द्रियम्] atIndriy, [अनुपमम्] anupam, [पुण्यपापनिर्मुक्त म्] puNyapAp vinAnun, [पुनरागमनविरहितम्] punarAgaman
Page 350 of 380
PDF/HTML Page 379 of 409
single page version
अत्रापि निरुपाधिस्वरूपलक्षणपरमात्मतत्त्वमुक्त म् ।
अखिलदुरघवीरवैरिवरूथिनीसंभ्रमागोचरसहजज्ञानदुर्गनिलयत्वादव्याबाधम्, सर्वात्म- प्रदेशभरितचिदानन्दमयत्वादतीन्द्रियम्, त्रिषु तत्त्वेषु विशिष्टत्वादनौपम्यम्, संसृति- पुरंध्रिकासंभोगसंभवसुखदुःखाभावात्पुण्यपापनिर्मुक्त म्, पुनरागमनहेतुभूतप्रशस्ताप्रशस्तमोह- रागद्वेषाभावात्पुनरागमनविरहितम्, नित्यमरणतद्भवमरणकारणकलेवरसंबन्धाभावान्नित्यम्, निजगुणपर्यायप्रच्यवनाभावादचलम्, परद्रव्यावलम्बनाभावादनालम्बमिति
तथा चोक्तं श्रीमदमृतचंद्रसूरिभिः — rahit, [नित्यम्] nitya, [अचलम्] achaL ane [अनालंबम्] nirAlamb chhe.
TIkA — ahIn paN, nirupAdhi svarUp jenun lakShaN chhe evun paramAtmatattva kahyun chhe.
(paramAtmatattva Avun chhe – ) samasta duShTa 1agharUpI vIr shatruonI senAnA dhAndhalane agochar evA sahajagnAnarUpI killAmAn raheThAN hovAne lIdhe avyAbAdh (nirvighna) chhe; sarva Atmapradeshe bharelA chidAnandamayapaNAne lIdhe atIndriy chhe; traN tattvomAn vishiShTa hovAne lIdhe (bahirAtmatattva, antarAtmatattva ane paramAtmatattva e traNemAn vishiShTa — khAs prakAranun — uttam hovAne lIdhe) anupam chhe; sansArarUpI strInA sambhogathI utpanna thatAn sukhadukhano abhAv hovAne lIdhe puNyapAp vinAnun chhe; punarAgaman rahit chhe; 3nitya maraNanA ane te bhav sambandhI maraNanA kAraNabhUt kalevaranA (sharIranA) sambandhano abhAv hovAne lIdhe nitya chhe; nij guNo ane paryAyothI chyut nahi thatun hovAne lIdhe achaL chhe; paradravyanA avalambanano abhAv hovAne lIdhe nirAlamb chhe.
evI rIte (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrie (shrI samayasAranI AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn 138mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
35
2punarAgamananA hetubhUt prashasta-aprashasta moharAgadveShano abhAv hovAne lIdhe
1. adhyAtmashAstromAn ghaNAn sthaLe pAp tem ja puNya bannene ‘agh’ athavA ‘pAp’ kahevAmAn Ave chhe.
2. punarAgaman = (chAr gatimAnnI koI gatimAn) pAchhA Avavun te; pharIne janmavun te.
3. nitya maraN = samaye samaye thato AyukarmanA niShekono kShay
Page 351 of 380
PDF/HTML Page 380 of 409
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
सुप्ता यस्मिन्नपदमपदं तद्विबुध्यध्वमंधाः ।
शुद्धः शुद्धः स्वरसभरतः स्थायिभावत्वमेति ।।’’
तथा हि —
स्थायी संसृतिनाशकारणमयं सम्यग्द्रशां गोचरः ।
एको भाति कलौ युगे मुनिपतिः पापाटवीपावकः ।।२9७।।
‘‘[shlokArtha — ] (shrI guru sansArI bhavya jIvone sambodhe chhe ke) he andh prANIo! anAdi sansArathI mAnDIne paryAye paryAye A rAgI jIvo sadAy matta vartatA thakA je padamAn sUtA chhe — Unghe chhe te pad arthAt sthAn apad chhe — apad chhe, (tamArun sthAn nathI,) em tame samajo. (be vAr kahevAthI ati karuNAbhAv sUchit thAy chhe.) A taraph Avo — A taraph Avo, (ahIn nivAs karo,) tamArun pad A chhe — A chhe jyAn shuddha- shuddha chaitanyadhAtu nij rasanI atishayatAne lIdhe sthAyIbhAvapaNAne prApta chhe arthAt sthir chhe — avinAshI chhe. (ahIn ‘shuddha’ shabda be vAr kahyo chhe te dravya ane bhAv bannenI shuddhatA sUchave chhe. sarva anyadravyothI judo hovAne lIdhe AtmA dravye shuddha chhe ane paranA nimitte thatA potAnA bhAvothI rahit hovAne lIdhe bhAve shuddha chhe.)’’
vaLI (A 178 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] bhAvo pAnch chhe, jemAn A param pancham bhAv (param pAriNAmik bhAv) nirantar sthAyI chhe, sansAranA nAshanun kAraN chhe ane samyagdraShTione gochar chhe. buddhimAn puruSh samasta rAgadveShanA samUhane chhoDIne tem ja te param pancham bhAvane jANIne, ekalo, kaLiyugamAn pApavananA agnirUp munivar tarIke shobhe chhe (arthAt je buddhimAn puruSh param pAriNAmik bhAvano ugrapaNe Ashray kare chhe, te ja ek puruSh pApavanane bALavAmAn agni samAn munivar chhe). 297.