Page 37 of 394
PDF/HTML Page 61 of 418
single page version
darshanapAhuD][37
vosaTTachattadehA NivvANamaNuttaran pattA.. 36..
vyutsargatyaktadehA nirvANamanuttanr prAptA.. 36..
artha––jo bArah prakArake tap se sanyukta hote hue vidhike balase apane karmako naShTakar ‘vosaTTachattadehA’ arthAt jinhonne bhinna kar chhoD diyA hai deh, aise hokar ve anuttar arthAt jisase Age anya avasthA nahIn hai aisI nirvAN avasthA ko prApta hote hain. bhAvArtha––jo tap dvArA kevalagnAn prApta kar jabatak vihAr karen tab tak avasthAn rahen, pIchhe dravya, kShetra, kAl, bhAvakI sAmagrIrUp vidhike balase karma naShTakar vyutsarga dvArA sharIrako chhoDakar nirvAN ko prApta hote hain. yahAn Ashay aisA hai ki jab nirvAN ko prApta hote hain tab lok shikhar par jAkar virAjate hain, vahAn gaman men ek samay lagatA hai, us samay jangam pratimA kahate hain. aise samyagdarshan–gnAn–chAritrase mokSha kI prApti hotI hai, usamen samyagdarshan pradhAn hai. is pAhuDamen samyagdarshanake pradhAn pane kA vyAkhyAn kiyA hai ..36.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 38 of 394
PDF/HTML Page 62 of 418
single page version
38][aShTapAhuD
Page 39 of 394
PDF/HTML Page 63 of 418
single page version
kAl panchamA Adimen bhae sUtra karatAr ..1..
isaprakAr mangal karake shrI kundakunda AchAryakRut prAkRit gAthA baddha sUtrapAhuDakI deshabhAShAmay vachanikA likhate hain– pratham hI shrI kundakunda AchArya, sUtrakI mahimAgarbhit sUtrakA svarUp batAte hain–
suttatthamaggaNatthan savaNA sAhanti paramatthan.. 1..
sUtrArthamArgaNArtha shramaNA sAdhyanti paramArtham.. 1..
artha––jo gaNadhar devonne samyak prakAr pUrvAparavirodh rahit gUnthA (rachanA kI) vah sUtra hai. vah sUtra kaisA hai?–sUtrakA jo kuchh artha hai usako mArgaN arthAt DhUnDhane–jAnane kA jisamen prayojan hai aur aise hI sUtrake dvArA shramaN (muni) paramArtha arthAt utkRuShTa artha prayojan jo avinAshI mokShako sAdhate hain. yahAn gAthAmen ‘sUtra’ isaprakAr visheShya pad nahIn kahA to bhI visheShaNonkI sAmarthyase liyA hai. bhAvArtha––jo arahant sarvagna dvArA bhAShit hai tathA gaNadharadevonne akShar pad vAkyamayI gUnthA hai aur sUtrake arthako jAnanekA hI jisamen artha–prayojan hai aise sUtrase muni paramArtha jo mokSha asako sAdhate hain. anya jo akShapAd, jaimini, kapil, sugat Adi chhadyasthonke dvArA rache hue kalpit sUtra hain, unase paramArthakI siddhi nahIn hai, isaprakAr Ashay jAnanA ..1.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
sUtrArthanA shodhan vaDe sAdhe shramaN paramArthane. 1.
Page 40 of 394
PDF/HTML Page 64 of 418
single page version
40] [aShTapAhuD
Age kahate hain ki jo isaprakAr sUtrakA artha AchAryonkI paramparAse pravartatA hai usako jAnakar mokShamArgako sAdhate hain ve bhavya hain–
NAUN duvih suttan vaTTadi sivamagge jo bhavvo.. 2..
gnAtvA dvividhan sUtran varttate shivamArge ya bhavya.. 2..
artha––sarvagnabhAShit sUtramen jo kuchh bhale prakAr kahA hai usako AchAryonkI paramparArUp mArgase do prakArake sUtrako shabdamay aur arthamay jAnakar mokShamArgamen pravartatA hai vah bhavyajIv hai, mokSha pAne ke yogya hai. bhAvArtha––yahAn koI kahe–arahant dvArA bhAShit aur gaNadhar devonse gUnthA huA sUtra to dvAdashAng rUp hai, vah to is kAl men dikhatA nahIn hai, tab paramArtharUp mokShamArga kaise sadhe. isakA karane ke liye yah gAthA hai–arahant bhAShit, gaNadhar rachit sUtra men jo upadesh hai usako AchAryonkI paramparAse jAnate hain, usako shabda aur arthake dvArA jAnakar jo mokShamArga ko sAdhatA hai vah mokSha hone yogya bhavya hai. yahAn phir koI pUchhe ki–AchAryon kI paramparA kyA hai? anya granthommen AchAryon kI paramparA nimnaprakArase kahI gaI hai– shrI vardhamAn tIrthankar sarvagna devake pIchhe tIn kevalagnAnI hue–––1 gautam, 2 sudharma, 3 jambU. inake pIchhe pAnch shrutakevalI hue; inako dvAdashAng sUtra kA gnAn thA, 1 viShNu, 2 nandimitra, 3 aparAjit, 4 gauvarddhan, 5 bhadrabAhu. inake pIchhe das pUrvake gnAtA gyArah hue 1 vishAkh, 2 prauShThil, 3 kShatriy, 4 jayasen, 5 nAgasen, 6 siddhArtha, 7 dhRutiSheN, 8 vijay, 9 buddhil, 10 gangadev, 11 dharmasena. inake pIchhe pAnch gyArah angon ke dhArak hue; 1 nakShatra, 2 jayapAl, pAnDu, 4 dharvuvasen, 5 kansa. inake pIchhe ek ang ke dhArak chAr hue, 1 subhadra, 2 yashobhadra, 3 bhadrabAhu, 4 lohAchArya. inake pIchhe ek angake pUrNagnAnI kI to vyuchchhitti (abhAv) huI aur angake ekadesh arthake gnAtA AchArya hue. inamen se kuchh ek nAm ye hain––arhadbali, mAghanandi, dharasen, puShpadant, bhUtabali, jinachandra, kundakunda, umAsvAmI, samantabhadra, shivakoTi, pUjyapAd, vIrasen, jinasen, nemichandra ityAdi. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 41 of 394
PDF/HTML Page 65 of 418
single page version
sUtrapAhuD][41
inake pIchhe inakI paripATI men AchArya hue, inake arthakA vyuchchhed nahIn huA, aisI digambaron ke sampradAy men prarUpaNA yathArtha hai. anya shvetAmbarAdik vardhamAn svAmIse paramparA milAte hain vah kalpit hai kyonki bhadrabAhu svAmIke pIchhe kaI muni avasthA se bhraShTa hue, ye arddhaphAlak kahalAye. inakI sampradAy men shvetAmbar hue, inamen ‘devarddhigaNI’ nAmak sAdhu inakI sampradAy men huA hai, isane sUtra banAye hain so inase shithilAchArako puShTa karane ke liye kalpit kathA tathA kalpit AcharaNakA kathan kiyA hai vah pramANabhUt nahIn hai. panchamakAlamen jaisAbhAsonke shithilAchArakI adhikatA hai so yukta hai, is kAl men sachche mokShamArgI viralatA hai, isaliye shithilAchAriyon ke sachchA mokShamArga kahAnse ho–isaprakAr jAnanA. av yahAn kuchh dvAdashAngasUtra tathA agambAhyashrut kA varNan likhate hain–tIrthankarake mukhase utpanna huI sarva bhAShAmay divyadhvaniko sun karake chAr gnAn, saptaRuddhike dhArak gaNadhar devonne akShar padamay sUtrarachanA kI. sUtra do prAkar ke hain–––1 ang, angabAhya. inake apunarukta akSharonkI sankhyA bIs ank pramAN hai. ye ank– 18446744073709551615 itane akShar hain. inake pad karen tab ek madhyapadake akShar solahasau chauntIs karoD tiyAsI lAkh sAt hajAr AThasau aThayAsI kahen hain. inakA bhAg denepar ekasau bArah karoD tiyAsI lAkh aTThAvan hajAr pAnch itane pAven, ye pad bArah angarUp sUtrake pad hain or avisheSh bIs ankommen akShar rahe, ye angabAhya sUtra kahalAte hain. ye ATh karoD ek lAkh ATh hajAr ekasau pichahattar akShar hain, in akSharommen chaudah prakIrNakarUp sUtra rachanA hai. ab in dvAdashAngarUp sUtrarachanAke nAm aur pad sankhyA likhate hain–pratham ang AchArAng hai. isamen munIshvaronke AchArakA nirUpaN hai, isake pad aThArah hajAr hai. dUsarA sUtrakRut ang hai, isamen gnAnakA vinay Adik athavA dharmakriyAmen svamat paramatakI kriyAke visheShakA nirUpaN hai, isake pad chhattIs hajAr hain. tIsarA sthAnaang hai isamen padArthonke ek Adi sthAnonkA nirUpaN hai jaise– jIv sAmAnyarUp se ek prakAr, visheSharUpase do prakAr , tIn prakAr ityAdi aise sthAn kahe hain, isake pad biyAlIs hajAr hain. chauthA samavAy ang hai, isamen jIvAdik chhah dravyonkA dravya kShetra kAlAdi dvArA vaNaran hai, isake pad ek lAkh chausaTh hajAr hain.
pAnchavAn vyAkhyApragnapti ang hai, isamen jIvake asti–nAsti Adik sATh hajAr prashna gaNadharadevon ne tIrthankaronke nikaT kiye unakA varNan hai. isake pad do lAkh aTThAIs hajAr hain.
Page 42 of 394
PDF/HTML Page 66 of 418
single page version
42] [aShTapAhuD chhaThA gnAtRudharma kathA nAm kA ang hai, isamen tIrthankarohake dharma hI kathA, jIvAdik padArthonke savabhAv kA varNan tathA gaNadharake prashnonke uttar kA varNan hai, isake pad pAnch lAkh chhappan hajAr hain. sAtavAn upAsakAdhyayan nAmak ang hai, isamen gyArah pratimA Adi shrAvakake AchArakA varNan hai, isake pad gyArah lAkh sattar hajAr hain. AThavAn antakRutadashAng nAmakA ang hai, isamen ek ek tIrthankar ke kAl men das das antakRut kevalI hue unakA varNan hai, isake pad teIs lAkh aTThAIs hajAr hain. nauvAn anuttaropapAdak nAmak ang hai, isamen ek–ek tIrthankarake kAlamen das–das mahAmuni ghor upasarga sahakar anuttar vimAnamen utpanna hue unakA varNan hai, isake pad bANavai lAkh chavAlIs hajAr hain. dasavAn prashnavyAkaraN nAmak ang hai, isamen atIt–anAgat kAl sambandhI shubh–ashubhakA prashna koI kare usakA uttar yathArtha kahaneke upAyakA varNan hai tathA AkShepaNI, vikShepaNI, samvedanI, nirvedanI in chAr kathAonkA bhI is angamen varNan hai, isake pad tirANave lAkh solah hajAr hain. gyArahavAn vipAkasUtra nAmakA ang hai, isamen karmake udayakA tIvra–mand anubhAgakA, dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA liye hue varNan hai, isake pad ek karoD chaurAsI lAkh hain. isaprakAr gyArah ang hain, inake padonkI sankhyAko joD dene par chAr karoD pandrah lAkh do hajAr pad hote hain.
bArahavAn dRuShTivAd nAmak ang hai, isamen mithyAdarshan sambandhI tInaso tresaTh kuvAdonkA varNan hai. isake pad ekasau ATh karoD aDasaTh lAkh chhappanahajAr pAnch pad hain. is bArahaven angake pAnch adhikAr hain. 1 parikarma, 2 sUtra, 3 prathamAnuyog, 4 pUrvagat, 5 chUlikA. parikarmamen gaNitake karaNasUtra hain; isake pAnch bhed hain–––pratham chandrapragnapti hai, isamen chandramAke gamanAdik, parivAr, vRuddhi–hAni, grah AdikA varNan hai, isake pad chhattIs lAkh pAnch hajAr hain. dUsarA sUryapragnapti hai, isamen sUryakI Ruddhi, parivAr, gaman AdikA varNan hai, isake pad pAnch lAkh tIn hajAr hain. tIsarA jambUdvIp pragnapti hai, isamen jambUdvIp sambandhI meru, giri, kShetre, kulAchal AdikA varNan hai, isake pad tIn lAkh pachchIs hajAr hain. chauthA dvIp–sAgar pragnapti hai, isamen dvIpasAgarakA svarUp tathA vahAn sthit jyotiShI, vyantar, bhavanavAsI devonke AvAs tathA vahAn sthit jinamandironkA varNan hai, isake pad bAvanalAkh chhattIs hajAr hain. pAnchavAn vyAkhyA pragnApti hai, isamen jIv, ajIv padArthonke pramANakA varNan hai, isake pad chaurAsI lAkh chhattIs hajAr hain. is prakAr parikarmake pAnch bhedonke pad joDane par ek karoD ikyAsI lAkh pAnch hajAr hote hain.
Page 43 of 394
PDF/HTML Page 67 of 418
single page version
sUtrapAhuD][43 bArahaven angakA dUsarA bhed ‘sUtra’ nAmakA hai, isamen mithyAdarshan sambandhI tInasau tresaTh kuvAdonkA pUrvapakSha lekar unako jIv padArtha par lagAne AdikA varNan hai, isake pad aTThAIs lAkh hain. bArahaven angakA tIsarA bhed ‘prathamAnuyog’ hai. isamen pratham jIvake upadesh yogya tIrthankar Adi tresaTh shalAkA puruShonkA varNan hai, isake pad pAnch hajAr hain. bArahaven angakA chauthA bhed ‘pUrvagat’ hai, isake chaudah bhed hain–––pratham ‘utpAd’ nAmakA pUrva hai, isamen jIv Adi vastuonke utpAd–vyay–dhrauvya Adi anek dharmonkI apekShA bhed varNan hai, isake pad ek karoD hain. dUsarA ‘agrAyaNI’ nAmak pUrva hai, isamen sAtasau sunay, durnayakA aur ShaTdravya, saptatattva, nav padArthonkA varNan hai, isake chhiyAnave lAkh pad hain. tIsarA ‘vIryAnuvAd’ nAmakA pUrva hai, isamen chhah dravyonkI shaktirUp vIryakA varNan hai, isake pad sattar lAkh hain. chauthA ‘astinAstipravAd’ nAmak pUrva hai, isamen jIvAdik vastukA svarUp dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA asti, pararUp, dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA nAsti Adi anek dharmommen vidhi niShedh karake saptabhang dvArA kathanchit virodh meTanerUp mukhya– gauN karake varNan hai, isake pad sATh lAkh hain. pAnchavAn ‘gnAnapravAd’ nAmakA pUrva hai, isamen gnAnake bhedonkA svarUp, sankhyA, viShay, phal AdikA varNan hai, isamen pad ek kam karoD hain. chhaThA ‘satyapravAd’ nAmak pUrva hai, isamen satya, asatya Adi vachanonkI anek prakArakI pravRuttikA varNan hai, isake pad ek karoD chhah hain. sAtavAn ‘AtmapravAd’ nAmak pUrva hai, isamen AtmA (jIv) padArthake kartA, bhoktA Adi anek dharmonkA nishchay–vyavahAranayakI apekShA varNan hai, isake pad chhabbIs karoD hain.
AThavAn ‘karmapravAd’ nAmakA pUrva hai, isamen gnAnAvaraN Adi ATh karmonke bandh, satva, uday, udIraNA AdikA tathA kriyArUp karmonkA varNan hai, isake pad ek karoD assI lAkh hain. naumvAn ‘pratyAkhyAn’ nAmakA pUrva hai, isamen pApake tyAgakA anek prakArase varNan hai, isake pad chaurAsI lAkh hain. dasavAn ‘vidyAnuvAd’ nAmakA pUrva hai. isamen sAtasau kShudra vidyA aur pAnchasau mahAvidyAonke svarUp, sAdhan, mantrAdik aur siddha hue inake phalakA varNan hai tathA aShTAng nimittagnAnakA varNan hai, inake pad ek karoD das lAkh hain. gyArahavAn ‘kalyANavAd’ nAmak pUrva hai, isamen tIrthankar, chakravartI Adike garbha Adi kalyANakakA utsav tathA usake kAraN ShoDash bhAvanAdike, tapashcharaNAdik tathA chandramA, sUryAdikake gaman visheSh AdikA varNan hai, isake pad chhabbIs karoD hain.
Page 44 of 394
PDF/HTML Page 68 of 418
single page version
44] [aShTapAhuD
bArahavAn ‘prANavAd’ nAmak pUrva hai, isamen ATh prakAr vaidyak tathA bhUtAdikakI vyAdhike dUr karaneke mantrAdik tathA viSh dUr karaneke upAy aur svaroday AdikA varNan hai, isake terah karoD pad hain. terahavAn ‘kriyAvishAl’ nAmak pUrva hai, isamen sangItashAstra, chhand, alankArAdik tathA chausaTh kalA, garbhAdhAnAdi chaurAsI kriyA, samyagdarshan Adi ekasau ATh kriyA, dev vandanAdi pachchIs kriyA, nitya–naimittik kriyA ityAdikA varNan hai, isake pad nau karoD hain. chaudahavAn ‘trilokabindusAr’ nAmak pUrva hai, isamen tInalokakA svarUp aur bIjagaNitakA tathA mokShakA svarUp tathA mokShakI kAraNabhUt kriyAkA svarUp ItyAdikA varNan hai, isake pad bArah karoD pachAs lAkh hain. aise chaudah pUrva hain, inake sab padonkA joD pichyANave karoD pachAs lAkh hai. bArahaven angakA pAnchavAn bhed chUlikA hai, isake pAnch bhed hain, inake pad do karoD nau lAkh navAsI hajAr do sau hain. isake pratham bhed jalagatA chUlikAmen jalakA stambhan karanA, jalamen gaman karanA; agnigatA chUlikAmen agni stambhan karanA, agnimen pravesh karanA, agnikA bhakShaN karanA ityAdikA kAraNabhUt mantra–tantrAdikakA prarUpaN hai, isake pad do karoD nau lAkh navAsI hajAr do sau hain. itane itane hI pad anya chAr chUlikA ke jAnane. dUsarA bhed sthalagatA chUlikA hai, isamen meru, parvat, bhUmi ityAdimen pravesh karanA, shIghra gaman karanA ityAdi kriyAke kAraN mantra, tantra, tapashcharaNAdikakA prarUpaN hai. tIsarA bhed mAyAgatA chUlikA hai, isamen mAyAmayI indrajAl vikriyAke kAraNabhUt mantra, tantra, tapashcharaNAdikakA prarUpaN hai. chauthA bhed rUpagatA chUlikA hai, isamen sinh, hAthI, ghoDA, bail, hiraN ityAdi anek prakArake rUp banA leneke kAraNabhUt mantra, tantra, tapashcharaN AdikA prarUpaN hai, tathA chitrAm, kAShThalepAdikakA lakShaN varNan hai aur dhAtu rasAyanakA nirUpaN hai. pAnchavAn bhed AkAshagatA chUlikA hai, isamen AkAshamen gamanAdikake kAraNabhUt mantra, tantra, tantrAdikakA prarUpaN hai. aise bArahavAn ang hai. is prakArase bArah angasUtra hain.
angabAhya shrutake chaudah prakIrNak hain. pratham prakIrNak sAmAyik nAmak hai, isamen nAm, sthApanA, dravya, kShetra, kAl, bhAvake bhedase chhah prakAr ityAdi sAmAyikakA visheSharUpase varNan hai. dUsarA chaturvinshatistav nAmakA prakIrNak hai, isamen chaubIs tIrthankaronkI mahimAkA varNan hai. tIsarA vandanA nAmakA prakIrNak hai, usamen ek tIrthankar ke Ashray vandanA stutikA varNan hai. chauthA pratikramaN nAmakA prakIrNak hai, isamen sAt prakArake pratikramaNake varNan hain.
Page 45 of 394
PDF/HTML Page 69 of 418
single page version
sUtrapAhuD][45 pAnchavAn vainayik nAmakA prakIrNak hai, isamen pAnch prakArake vinayakA varNan hai.–chhaThA kRutikarma ke nAmakA prakIrNak hai, isamen arihant AdikI vandanAkI kriyAkA varNan hai. sAtavAn dashavaikAlik nAmakA prakIrNak hai, isamen munikA AchAr, AhArakI shuddhatA AdikA varNan hai. AThavAn uttarAdhyayan nAmakA prakIrNak hai. isamen parIShah–upasargako sahaneke vidhAnakA varNan hai. navamAn kalpavyavahAr nAmakA prakIrNak hai, isamen munike yogya AcharaN aur ayogya sevanake prAyashchitonkA varNan hai. dasavAn kalpAkalpa nAmak prakIrNak hai, isamen muniko yah yogya hai yah ayogya hai aisA dravya, kShetra, kAl, bhAvakI apekShA varNan hai. gyArahavAn mahAkalpa nAmakA prakIrNak hai, isamen jinakalpI munike pratimAyog, trikAlayogakA prarUpaN hai tathA sthavirakalpI munionkI pravRuttikA varNan hai. bArahavAn punDarIk nAmakA prakIrNak hai, isamen chAr prakArake devomen utpanna honeke kAraNonkA varNan hai. terahavAn mahApunDarIk nAmakA prakIrNak hai, isamen indrAdik baDI Ruddhike dhArak devommen utpanna honeke kAraNonkA prarUpaN hai. chaudahavAn niShiddhikA nAmak prakIrNak hai, isamen anek prakArake doShokI shuddhatAke nimitta prAyashchitonkA prarUpaN hai, yah prAyashchit shAstra hai, isakA nAm nisitikA bhI hai. isaprakAr angabAhyashrut chaudah prakArakA hai.
pUrvonkI utpatti paryAyasamAs gnAnase lagAkar pUrvagnAn paryant bIs bhed hain inakA visheSh varNan, shrutagnAn kA varNan gommaTasAr nAmake granthamen vistAr pUrvak hai vahAn se jAnanA .. 2..
Page 46 of 394
PDF/HTML Page 70 of 418
single page version
46] [aShTapAhuD
sUchI yathA asUtrA nashyati sUtreN sah nApi..3..
artha––jo puruSh sUtra ko jAnane vAlA hai, pravIN hai vah sansAramen janma hone kA nAsh karatA hai. jaise lohe kI suI sUtra (Dore) ke binA ho to naShTa ho jAye aur DorA sahit ho to naShTa nahIn ho yah dRuShTAnt hai. bhAvArtha––sUtrakA gnAtA ho vah sansArakA nAsh karatA hai, jaise suI DorA sahit ho to dRuShTigochar hokar mil jAye, kabhI bhI naShTa na ho aur Dore ke binA ho to naShTa ho to dikhe nahIn, naShTa ho jAye isaprakAr jAnanA ..3..
Age suI ke dRuShTAnta kA dArShTAnt kahate hain––– puriso vi jo sasutto Na viNAsai so gao vi sansAre. sachchedaN pachchakkhan NAsadi tan so adissamANo vi.. 4.. puruShopi ya sasUtra na vinashyati sa gatopi sansAre.
artha––jaise sUtrasahit sUI naShTa nahIn hotI hai vaise hI jo puruSh bhI sansAr men
Page 47 of 394
PDF/HTML Page 71 of 418
single page version
sUtrapAhuD][47 gat ho rahA hai, apanA rUp apane dRuShTigochar nahIn hai to bhI sUtrasahit ho (sUtrakA gnAtA ho) to usake AtmA sattArUp chaitanya chamatkAramayI svasamvedanase pratyakSha anubhav men AtI hai isaliye gat nahIn hai naShTa nahIn huA hai, vah jis sansAr men gat hai us sansArakA nAsh karatA hai. bhAvArtha––yadyapi AtmA indriyagochar nahIn hai to bhI sUtrake gnAtAke svasamvedan pratyakShase anubhavagochar hai, vah sUtrakA gnAtA sansAr kA nAsh karatA hai, Ap pragaT hotA hai, isaliye suIkA dRuShTAnt yukta hai ..4.. Age sUtramen artha kyA hai vah kahate hain–––
heyAheyan cha tahA jo jANai so hu sadriTThI.. 5..
heyAheyan cha tathA yo jAnAti sa hi saddRuShTi.. 5..
artha––sUtrakA artha jin sarvagna devane kahA hai, aur sUtra kA artha jIv ajIv bahut
prakAr kA hai tathA hey arthAt tyAgane yogya aur ahey arthAt tyAgane yogya nahIn, isaprakAr
AtmAko jo jAnatA hai vah pragaT samyagdRuShTi hai.
bhAvArtha––sarvagna bhAShit sUtra men jIvAdik nav padArtha aur inamen hey upAdey isaprakAr
Age kahate hain ki jinabhAShit sUtra vyavahAr–paramAthararUp do prakAr hai, –sako jAnakar
Page 48 of 394
PDF/HTML Page 72 of 418
single page version
48] [aShTapAhuD
tan jANiUN joI lahai suhan khavai malapunjan.. 6..
tan gnAtvA yogI labhate sukhan kShipate malapunjan.. 6..
artha––jo jin bhAShit sUtra hai, vah vyavahAr tathA paramArtharUp hai, usako yogIshvar
jAnakar sukh pAte hain aur malapunj arthAt dravyakarma, bhAvakarma, nokarmakA kShepaN karate hain.
bhAvArtha––jin sUtra ko vyavahAr–paramArtharUp jAnakar yogIshvar (muni) karmon kA
hai ek AgamarUp aur dUsarA adhyAtmarUpa. vahAn sAmAnya–visheSh rUp se sab padArthon kA
prarUpaN karate hain so AgamarUp hai, parantu jahAn ek AtmA hI ke Ashray nirUpaN karate hain so
adhyAtma hai. ahetumat aur hetumat aise bhI do prakAr hain, vahAn sarvagna kI AgnA hI se keval
pramANatA mAnanA ahetumat hai aur pramAN –nayake dvArA vastukI nirbAdh siddhi karake mAnanA so
hetumat hai. isaprakAr do prakAr Agam men nishchay–vyavahAr se vyakhyAn hai, vah kuchh likhane men
A rahA hai.
jab AgamarUp sab padArthonkI vyAkhyAn par lagAte hain tab to vastukA svarUp sAmAnya–
aur visheSharUp jitane hain unako bhedarUp karake bhinna bhinna kahe vah vyavahAranay kA viShay hai,
usako dravya–paryAyasvarUp bhI kahate hain. jis vastu ko vivakShit karake siddha karanA ho usake
dravya, kShetra, kAl, bhAvase jo kuchh sAmAnya– visheSharUp vastukA sarvasva ho vah to, nishchay–
vyavahAr se kahA hai vaise, siddha hotA hai aur us vastuke kuchh anya vastu ke sanyog jo
avasthA ho usako us vasturUp kahanA bhI vyavahAr hai, isako upachAr bhI kahate hain. isakA
udAharaN aise hai––jaise ek vivakShit ghaT nAmak vastu par lagAven tab jis ghaTakA dravya–
kShetra–kAl–bhAvarUp sAmAnya –visheSharUp jitanA sarvasva hai utanA kahA, vaise nishchay–vyavahAr
se kahanA vah to
Page 49 of 394
PDF/HTML Page 73 of 418
single page version
sUtrapAhuD][49 nishchay–vyavahAr hai aur ghaTake kuchh anya vastu kA lep karake us ghaTako us nAmase kahanA tathA anya paTAdi men ghaTakA AropaN karake ghaT kahanA bhI vyavahAr hai. vyavahAr ke do Ashray hain––ek prayojan dUsarA nimitta. prayojan sAdhaneko kisI vastuko ghaT kahanA vah to prayojanAshrit hai aur kisI anya vastuke nimittase ghaT men avasthA huI usako ghaT svarUp kahanA vah nimittAshrit hai. isaprakAr vivakShit jIv–ajIv vastuon par lagAnA. ek AtmA hI ko pradhAn karake lagAnA adhyAtma hai. javi sAmAnyako bhI AtmA kahate hain. jo jIv apane ko sab jIvonse bhinna anubhav kare usako bhI AtmA kahate hain. jab apane ko sabase bhinna anubhav karake, apane par nishchay lagAve tab isaprakAr jo Ap anAdi– ananta avinAshI sab anya dravyon se bhinna, ek sAmAnya–visheSharUp, anantadharmAtmak, dravya– paryAyAtmak jIv nAmak shuddha vastu hai, vah kaisA hai––– shuddha darshanagnAnamayI chetanAsvarUp asAdhAraN dharma ko liye hue, ananta shaktikA dhArak hai, usamen sAmAnya bhed chetanA ananta shakti kA samUh dravya hai. anantagnAn–darshan–sukh–vIrya ye chetanA ke visheSh hain vah to guN hain aur agurulaghu guNake dvArA ShaTsthAnapatit hAnivRuddhirUp pariNaman karate hue jIvake trikAlAtmak ananta paryAyen hain. isaprakAr shuddha jIv nAmak vastu ko sarvagna ne dekhA, jaisA Agam men prasiddha hai, vah to ek abhed rUp shuddha nishchayanayakA viShayabhUt jIv hai, is dRuShTi se anubhav kare tab to aisA hai aur ananta dharmon men bhedarUp kisI ek dharma ko lekar kahanA vyavahAr hai.
Atmavastu ke anAdi hI se pudgal karmakA sanyog hai, isake nimitta se rAg–dveSh rUp vikAr kI utpatti hotI hai usako vibhAv pariNati kahate hain, isase phir AgAmI karmakA bandh hotA hai. isaprakAr anAdi nimitta–naimittik bhAv ke dvArA chaturgatirUp sansAr bhramaN kI pravRutti hotI hai. jis gati ko prApta ho vaisA hI nAmakA jIv kahalAtA hai tathA jaisA rAgAdik bhAv ho vaisA nAm kahalAtA hai. jab dravya–kShetra–kAl–bhAvakI bAhyaantarang sAmagrIke nimitta se apane shuddhasvarUp shuddhanishchayanayake viShay svarUp apaneko jAnakar shraddhAn kare aur karma sanyogako tathA usake nimitta se apane bhAv hote hain unakA yathArtha svarUp jAne tab bhedagnAn hotA hai, tab hI parabhAvonse virakti hotI hai. phir unako dUr karane kA upAy sarvagnake Agam se yathArtha samajhakar usako karmonkA kShay karake lokashikhar par jAkar virAjamAn jo jAtA hai tab mukta yA siddha kahalAtA hai.
Page 50 of 394
PDF/HTML Page 74 of 418
single page version
50] [aShTapAhuD
isaprakAr jitanI sansAr kI avasthA aur yah mukta avasthA isaprakAr bhedarUp AtmAkA nirUpaN hai vah bhI vyavahAr nayakA viShay hai, isako adhyAtmashAstramen abhUtArtha asatyArtha nAmase kahakar varNan kiyA hai, kyonki shuddha AtmA men sahayogajanit avasthA ho so to asatyArtha hI hai, kuchh shuddha vastukA to yah svabhAv nahIn hai isaliye asatya hI hai. jo nimitta se avasthA huI vah bhI AtmA hI kA pariNAm hai, jo AtmA kA pariNAm hai vah AtmAmen hI hai, isaliye kathanchit isako satya bhI kahate hain, parantu jab tak bhedagnAn nahIn hotA hai tab tak hI yah dRuShTi hai, bhedagnAn hone par jaise hai vaisA hI jAnatA hai. jo dravyarUp pudgal karma hain ve AtmA se bhinna hI hain, unase sharIrAdikA sanyog hai vah AtmAse pragaT hI bhinna hai, inako AtmA kA kahate hain so vah vyavahAr prasiddha hai hI, isako asatyArtha yA upachAr kahate hain. yahAn karmake sanyogajanit bhAv hain ve sab nimittAshrit vyavahAr ke viShay hain aur upadesh apekShA isako prayojanAshrit bhI kahate hain, isaprakAr nishchay– vyavahArakA sankShep hai. samyagdarshan–gnAn–chAritrako mokShamArga kahA, yahAn aise samajhanA ki ye tInon ek AtmA hI ke bhAv hain, isaprakAr inarUp AtmAhI kA anubhav ho so nishchay mokShamArga hai, inamen bhI jabatak anubhav kI sAkShAt pUrNatA nahIn ho tabatak ekadesharUp hotA hai usako kathanchit sarvadesharUp kahakar kahanA vyavahAr hai aur ekadesh nAm se kahanA nishchay hai. darshan, gnAn, chAritrako bhedarUp kahakar mokShamArga kahe tathA inake bAhya paradravya svarUp dravya, kShetra, kAl, bhAv nimitta hain unako darshan, gnAn, chAritrake nAmase kahe vah vyavahAr hai. dev, guru, shAstrakI shraddhAko samyagdarshan kahate hain, jIvAdik tattvonkI shraddhAko samyagdarshan kahate hain. shAstrake gnAn arthAt jIvAdik padArthonke gnAn ko gnAn kahate hain ityAdi. pAnch mahAvrat, pAnch samiti, tIv guptirUp pravRuttiko chAritra kahate hain. bArah prakArake tapako tap kahate hain. aise bhedarUp tathA paradravyake AlambanarUp pravRuttiyAn sab adhyAtmashAstrakI apekShA vyavahArake nAmase kahI jAtI hai kyonki vastuke nAm se kahanA vah bhI vyavahAr hai.
adhyAtma shAstramen isaprakAr bhI varNan hai ki vastu ananta dharmarUp hai isaliye sAmAnya– visheSharUpase tathA dravya–paryAy se varNan karate hain. dravyamAtra kahanA tathA paryAyamAtra kahanA vyavahAr kA viShay hai. dravyakA bhI tathA paryAy kA bhI niShedh karake vachan–agochar kahanA nishchayanayakA viShay hai. jo dravyarUp hai vahI paryAyarUp hai isaprakAr donon ko hI pradhAn karake kahanA pramAN kA viShay hai, isakA udAharaN isaprakAr hai––
Page 51 of 394
PDF/HTML Page 75 of 418
single page version
sUtrapAhuD][51 jaise jIvako chaitanyarUp, nitya, ek, astirUp ityAdi abhedamAtra kahanA vah to dravyArthik nay kA viShay hai aur gnAn–darshanarUp anitya, anek, nAstitvarUp ityAdi bhedarUp kahanA paryAyArthik nayakA viShay hai. donon hI prakArakI pradhAnatAkA niShedhamAtra vachan–agochar kahanA nishchay nayakA viShay hai. donon hI prakArako pradhAn karake kahanA pramAN kA viShay hai ityAdi. isaprakAr nishchay–vyavahArakA sAmAnya arthAt sankShep svarUp hai, usako jAnakar jaisA Agam–adhyAtma shAstrommen visheSharUp se varNan ho usako sUkShmadRuShTi jAnanA. jinamat anekAnt svarUp syAddhAd hai aur nayonke Ashrit kathan hai. nayonke paraspar virodhako syAddhAd dUr karatA hai, isake virodhakA tathA avirodhakA svarUp achchhI tarah jAnanA. yathArtha to guru AmnAy hI se hotA hai, parantu gurukA nimitta isakAlamen viral ho gayA, isaliye apane gnAnakA bal chale tab tak visheSharUp se samajhate hI rahanA, kuchh gnAnakA lesh pAkar uddhat nahIn honA, vartamAn kAlamen alpagnAnI bahut hain isaliye unase kuchh abhyAs karake unamen mahanat banakar uddhat honepar mad A jAtA hai tab gnAn thakit ho jAtA hai aur visheSh samajhane kI abhilAShA nahIn rahatI he tab viparIt hokar yadvAtadvA– manamAnA kahane lag jAtA hai, usase anya jIvonkA shraddhAn viparIt ho jAtA hai, tab apane aparAdh kA prasang AtA hai, isaliye shAstrako samudra jAnakar, alpagnarUp hI apanA bhAv rakhanA jisase visheSh samajhane kI abhilAShA banI rahe, isase gnAn kI vRuddhi hotI hai.
alpa gnAniyon men baiThakar mahantabRuddhi rakhe tab apanA prApta gnAn bhI naShTa ho jAtA hai, isaprakAr jAnakar nishchay–vyavahArarUp Agam kI kathan paddhati ko samajhakar usakA shraddhAn karake yathAshakti AcharaN karanA. is kAl men guru sampradAyake binA mahanta nahIn bananA, jin AgnA kA lop nahIn karanA. koI kahate hain–ham to parIkShA karake jinamat ko mAnenge ve vRuthA bakate hain–svalpa buddhi kA parIkShA karane ke yogya nahIn hai. AgnA ko pradhAn rakhakarake bane jitanI parIkShA karane men doSh nahIn hai, keval parIkShA hI ko pradhAn rakhane men jinamat se chyut ho jAye to baDA doSh Ave. isaliye jinakI apane hit–ahit par dRuShTi hai ve to isaprakAr jAno, aur jinako alpagnAniyon men mahant banakar apane mAn, lobh, baDAI, viShay–kaShAy puShTa karane hon unakI bAt nahIn hai, ve to jaise apane viShay–kaShAy puShTa honge vaise hI karenge, unako mokShamArga kA upadesh nahIn lagatA hai, viparIt ko kisakA upadesh? isaprakAr jAnanA chAhiye ..6..
Page 52 of 394
PDF/HTML Page 76 of 418
single page version
52] [aShTapAhuD
kheDe vi Na kAyavvan pANippattan1 sachelassa.. 7..
artha––jisake sUtra kA artha aur pad vinaShTa hai vah pragaT mithyAdRuShTi hai, isaliye jo
sachel hai, vastra sahit hai usako ‘kheDe vi’ arthAt hAsya kutUhal men bhI pANipAtra arthAt
hastarUp pAtra se AhAr nahIn karanA.
bhAvArtha––sUtra men muni kA rUp nagna digambar kahA hai. jisake aisA sUtrakA artha tathA
huA pragaT mithyAdRuShTi hai, isaliye vastra sahit ko hAsya–kutUhalase pANipAtra arthAt hastarUp
pAtra se AhAradAn nahIn karanA tathA isaprakAr bhI artha hotA hai ki aise mithyAdRuShTi ko
pANipAtra AhAradAn lenA yogya nahIn hai, aisA bheSh hAsya–kutUhalase bhI dhAraN karanA yogya
nahIn hai, vastra sahit rahanA aur pANipAtra bhojan karanA, isaprakAr se to krIDA mAtra bhI nahIn
karanA ..7..
sUtrArthapadathI bhraShTa chhe te jIv mithyAdRuShTi chhe;
Page 53 of 394
PDF/HTML Page 77 of 418
single page version
sUtrapAhuD][53
Age kahate hain ki jin sUtra se bhraShTa hariharAdik ke tulya ho to bhI mokSha nahIn pAtA hai–––
tai vi Na pAvai siddhin sansArattho puNo bhaNido.. 8..
artha––jo manuShya sUtra ke artha pad se bhraShTa hai vah hari arthAt nArAyaN, har arthAt
rudra, inake samAn bhI ho, anek Ruddhi sanyukta ho, to bhI siddhi arthAt mokSha ko prApta nahIn
hotA hai. yadi kadAchit dAn pUjAdik karake puNya upArjan kar svarga chalA jAve to bhI vahAn
se chay kar, karoDon bhav lekar sansAr hI men rahatA hai, ––is prakAr jinAgam men kahA hai.
bhAvArtha––shvetAmbarAdik isaprakAr kahate hain ki––gRuhastha Adi vastra sahit ko bhI
hariharAdik baDI sAmarthya ke dhArak bhI hain to bhI vastra sahit to mokSha nahIn pAte hain.
shvetAmbaronne sUtra kalpit banAye hain, unamen yah likhA hai so pramAN bhUt nahIn hai; ve shvetAmbar,
jin sUtra ke artha–pad se chyut ho gaye hain, aisA jAnanA chAhiye..8..
Age kahate hain ki––jo jinasUtra se chyut ho gaye hain ve svachchhand hokar pravartate hain, ve
Page 54 of 394
PDF/HTML Page 78 of 418
single page version
54] [aShTapAhuD
bo viharai sachchhandan pAvan gachchhandi hodi michchhatan.. 9..
artha––jo muni hokar utkRuShTa, sinh ke samAn nirbhay huA AcharaN karatA hai aur
bahut parikarma arthAt tapashcharaNAdi kriyA visheShonse yukta hai tathA guruke bhAr arthAt baDA
padastharUp hai, sangh–nAyak kahalAtA hai parantu jinasUtra se chyut hokar svachchhand pravartatA hai to
vah pAp hI ko prApta hotA hai aur mithyAtvako prApta hotA hai.
bhAvArtha––jo dharmakA nAyakapanA lekar, guru banakar, nirbhay ho tapashcharaNAdik se baDA
pApI mithyAdRuShTi hI hai, usakA prasang bhI shreShTha nahIn hai..9..
Age kahate hain ki––jinasUtra men aisA mokShamArga kahA hai–––
ekko vi mokkhamaggo sesA ya amaggayA savve.. 10..
ekopi mokShamArga sheShAshcha amArgA sarve.. 10..
artha––jo nishchel arthAt vastrarahit digambar mudrAsvarUp aur pANipAtra arthAt hAtharUpI pAtra men khaDe–khaDe AhAr karanA, isaprakAr ek advitIy mokShamArga tIrthankar paramadev jinendrane upadesh diyA hai, isake sivAy anya rIti sab amArga hain. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 55 of 394
PDF/HTML Page 79 of 418
single page version
sUtrapAhuD][55
bhAvArtha––jo mRugacharma, vRukShake balkal, kapAs paTTa dukUl, romavastra, TATake aur tRuNake vastra ityAdik rakhakar apane ko mokShamArgI mAnate hain tathA isakAl men jinasUtra se chyut ho gaye hain, unhonne apanI ichchhA se anek bheSh chalAye hain, kaI shvet vastra rakhate hain, kaI rakta vastra, kaI pIle vastra, kaI TATake vastra Adi rakhate hain, unake mokShamArga nahIn kyonki jinasUtra men to ek nagna digambar svarUp pANipAtra bhojan karanA isaprakAr mokSha mArga men kahA hai, anya sab bheSh mokShamArga nahIn hai or jo mAnate hain ve mithyAdRuShTi hain ..10.. Age digambar mokShamArga kI pravRutti karate hain––
so hoi vandaNIo sasurAsuramANuse loe.. 11..
sa bhavati vandanIya sasurAsuramAnuShe loke.. 11..
artha––jo digambar mudrA kA dhArak muni indriy–manako vashamen karanA, chhahakAyake jIvonkI dayA karanA, isaprakAr sanyam sahit ho aur Arambha arthAt gRuhasthake sab Arambhon se tathA bAhya–abhyantar parigrah virakta ho, inamen nahIn pravarte tathA ‘api’ shabda se brahmacharya Adi guNonse yukta ho vah dev–dAnav sahit manuShyalok men vandane yogya hai, anya bheShI parigrah– ArambhAdise yukta pAkhanNDI (DhongI) vandane yogya nahIn hai..11.. Age phir unakI pravRuttikA visheSh kahate hain––
te hondi1 vandaNIyA kammakkhayaNijjarAsAhU.. 12..
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1 pAThAntar– hondi
te dev–dAnav –mAnavonA lokatrayamAn vandya chhe. 11.
bAvIsh pariShahane sahe chhe, shaktishatasanyukta je,
Page 56 of 394
PDF/HTML Page 80 of 418
single page version
56] [aShTapAhuD
te bhavanti vandanIyA karmakShay nirjarA sAdhava.. 12..
artha––jo sAdhu muni apanI shaktike saikaDon se yukta hote hue kShudhA, tRuShAdhik bAIs pariShahonko sahate hain aur karmonkI kShayarUp nirjarA karane men pravIN hain ve sAdhu vandane yogya hain. bhAvArtha––jo baDI shaktike dhArak sAdhu hain ve parIShahon ko sahate hain, parIShah Ane par apane padase chyut nahIn hote hain. unake karmon kI nirjarA hotI hai aur ve vandane yogya hain..12.. Age kahate hain ki jo digambar mudrA sivAy koI vastra dhAraN karen, samyagdarshan–gnAn se yukta hon ve ichchhAkAr karane yogya hain––
cheleN ya parigahiyA te bhaNiyA ichchhaNijjA ya.. 13..
chelen cha parigRuhItA te bhaNitA ichchhAkAre yogya.. 13..
artha––digambar mudrA sivAy jo avisheSh lingI bheSh sanyukta aur samyaktva sahit
darshan–gnAn sanyukta hain tathA vastra se parigRuhIt hain, vastra dhAraN karate hain ve ichchhAkAr karane
yogya hain.
bhAvArtha––jo samyargshan–gnAn sanyukta hain aur utkRuShTa shrAvakakA bheSh dhAraN karate hain,
kahate hain. isakA artha hai ki– main Apako ichchhU hUn, chAhatA hUn aisA ichchhAmi shabdakA artha hai.
isaprakArase ichchhAkAr karanA jinasUtra men kahA hai..13..
Age ichchhAkAr yogya shrAvak kA svarUp kahate hain––