Page 450 of 642
PDF/HTML Page 481 of 673
single page version
प्रलीनं चापलमुन्मूलितमालम्बनम् ।
मासम्पूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः ।।१८८।।
bhAvArtha — vyavahAranayAvalambIe kahyun hatun ke — ‘‘lAgelA doShonun pratikramaN Adi karavAthI ja AtmA shuddha thAy chhe, to pachhI prathamathI ja shuddha AtmAnA Alambanano khed karavAnun shun prayojan chhe? shuddha thayA pachhI tenun Alamban thashe; pahelethI ja Alambanano khed niShphaL chhe.’’ tene AchArya samajAve chhe ke — je dravyapratikramaNAdik chhe te doShanAn maTADanArAn chhe, topaN shuddha AtmAnun svarUp ke je pratikramaNAdithI rahit chhe tenA Alamban vinA to dravyapratikramaNAdik doShasvarUp ja chhe, doSh maTADavAne samartha nathI; kAraN ke nishchayanI apekShA sahit ja vyavahAranay mokShamArgamAn chhe, kevaL vyavahArano ja pakSha mokShamArgamAn nathI, bandhano ja mArga chhe. mATe em kahyun chhe ke — agnAnIne je apratikramaNAdik chhe te to viShakumbh chhe ja; temanI to vAt ja shI? parantu vyavahArachAritramAn je pratikramaNAdik kahyAn chhe te paN nishchayanaye viShakumbh ja chhe, kAraN ke AtmA to pratikramaNAdikathI rahit, shuddha, apratikramaNAdi- svarUp ja chhe.
have A kathananA kaLasharUpe kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [अतः] A kathanathI, [सुख-आसीनतां गताः] sukhe beThelA (arthAt eshaArAm karatA) [प्रमादिनः] pramAdI jIvone [हताः] hat kahyA chhe (arthAt mokShanA taddan anadhikArI kahyA chhe), [चापलम् प्रलीनम् ] chApalyano ( – vichAr vinAnA kAryano) pralay karyo chhe (arthAt AtmabhAn vinAnI kriyAone mokShanA kAraNamAn gaNI nathI), [आलम्बनम् उन्मूलितम् ] Alambanane ukheDI nAkhyun chhe (arthAt samyagdraShTinA dravyapratikramaN vagerene paN nishchayathI bandhanun kAraN gaNIne hey kahyAn chhe), [आसम्पूर्ण-विज्ञान-घन-उपलब्धेः] jyAn sudhI sampUrNa vignAnaghan AtmAnI prApti na thAy tyAn sudhI [आत्मनि एव चित्तम् आलानितं च] (shuddha) AtmArUpI thAmbhale ja chittane bAndhyun chhe ( – vyavahAranA AlambanathI anek pravRuttiomAn chitta bhamatun hatun tene shuddha chaitanyamAtra AtmAmAn ja lagADavAnun kahyun chhe kAraN ke te ja mokShanun kAraN chhe). 188.
Page 451 of 642
PDF/HTML Page 482 of 673
single page version
तत्राप्रतिक्रमणमेव सुधा कुतः स्यात् ।
किं नोर्ध्वमूर्ध्वमधिरोहति निष्प्रमादः ।।१८९।।
ahIn nishchayanayathI pratikramaNAdikane viShakumbh kahyAn ane apratikramaNAdikane amRutakumbh kahyAn tethI koI UlaTun samajI pratikramaNAdikane chhoDI pramAdI thAy to tene samajAvavAne kaLasharUp kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [यत्र प्रतिक्रमणम् एव विषं प्रणीतं] (are! bhAI,) jyAn pratikramaNane ja viSh kahyun chhe, [तत्र अप्रतिक्रमणम् एव सुधा कुतः स्यात्] tyAn apratikramaN amRut kyAthi hoy? (arthAt na ja hoy.) [तत्] to pachhI [जनः अधः अधः प्रपतन् किं प्रमाद्यति] mANaso nIche nIche paDatA thakA pramAdI kAn thAy chhe? [निष्प्रमादः] niShpramAdI thayA thakA [ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वम् किं न अधिरोहति] Unche Unche kAn chaDatA nathI?
bhAvArtha — agnAnAvasthAmAn je apratikramaNAdik hoy chhe temanI to vAt ja shI? ahIn to, shubhapravRuttirUp dravyapratikramaNAdino pakSha chhoDAvavA mATe temane (dravyapratikramaNAdine) to nishchayanayanI pradhAnatAthI viShakumbh kahyAn chhe kAraN ke teo karmabandhanAn ja kAraN chhe, ane pratikramaN-apratikramaNAdithI rahit evI trIjI bhUmi, ke je shuddha AtmasvarUp chhe tem ja pratikramaNAdithI rahit hovAthI apratikramaNAdirUp chhe, tene amRutakumbh kahI chhe arthAt
tyAnA apratikramaNAdine amRutakumbh kahyAn chhe. trIjI bhUmimAn chaDAvavA mATe A upadesh AchAryadeve karyo chhe. pratikramaNAdine viShakumbh kahyAn sAmbhaLIne jeo UlaTA pramAdI thAy chhe temanA viShe AchAryadev kahe chhe ke — ‘A mANaso nIchA nIchA kem paDe chhe? trIjI bhUmimAn UnchA UnchA kem chaDatA nathI?’ jyAn pratikramaNane viShakumbh kahyun tyAn tenA niShedharUp apratikramaN ja amRutakumbh hoI shake, agnAnInun nahi. mATe je apratikramaNAdi amRutakumbh kahyAn chhe te agnAnInAn apratikramaNAdi na jANavAn, trIjI bhUminAn shuddha AtmAmay jANavAn. 189.
Page 452 of 642
PDF/HTML Page 483 of 673
single page version
कषायभरगौरवादलसता प्रमादो यतः ।
मुनिः परमशुद्धतां व्रजति मुच्यते वाऽचिरात् ।।१९०।।
स्वद्रव्ये रतिमेति यः स नियतं सर्वापराधच्युतः ।
च्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा शुद्धो भवन्मुच्यते ।।१९१।।
shlokArtha — [यतः कषाय-भर-गौरवात् अलसता प्रमादः] kaShAyanA bhAr vaDe bhAre hovAthI ALasupaNun te pramAd chhe, tethI [प्रमादकलितः अलसः शुद्धभावः कथं भवति] e pramAdayukta ALasabhAv shuddhabhAv kem hoI shake? [अतः स्वरसनिर्भरे स्वभावे नियमितः भवन् मुनिः] mATe nij rasathI bharelA svabhAvamAn nishchaL thato muni [परमशुद्धतां व्रजति] param shuddhatAne pAme chhe [वा] athavA [अचिरात् मुच्यते] shIghra — alpa kALamAn (karmabandhathI) chhUTe chhe.
bhAvArtha — pramAd to kaShAyanA gauravathI thAy chhe mATe pramAdIne shuddha bhAv hoy nahi. je muni udyamathI svabhAvamAn pravarte chhe te shuddha thaIne mokShane pAme chhe. 190.
have, mukta thavAno anukram darshAvatun kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [यः किल अशुद्धिविधायि परद्रव्यं तत् समग्रं त्यक्त्वा] je puruSh kharekhar ashuddhatA karanArun je paradravya te sarvane chhoDIne [स्वयं स्वद्रव्ये रतिम् एति] pote potAnA svadravyamAn lIn thAy chhe, [सः] te puruSh [नियतम् ] niyamathI [सर्व-अपराध-च्युतः] sarva aparAdhothI rahit thayo thako, [बन्ध-ध्वंसम् उपेत्य नित्यम् उदितः] bandhanA nAshane pAmIne nitya- udit (sadA prakAshamAn) thayo thako, [स्व-ज्योतिः-अच्छ-उच्छलत्-चैतन्य-अमृत-पूर-पूर्ण-महिमा] svajyotithI (potAnA svarUpanA prakAshathI) nirmaLapaNe UchhaLato je chaitanyarUp amRutano pravAh tenA vaDe pUrNa jeno mahimA chhe evo [शुद्धः भवन् ] shuddha thato thako, [मुच्यते] karmothI chhUTe chhe — mukta thAy chhe.
Page 453 of 642
PDF/HTML Page 484 of 673
single page version
न्नित्योद्योतस्फु टितसहजावस्थमेकान्तशुद्धम् ।
पूर्णं ज्ञानं ज्वलितमचले स्वस्य लीनं महिम्नि ।।१९२।।
bhAvArtha — je puruSh, pahelAn samasta paradravyano tyAg karI nij dravyamAn (AtmasvarUpamAn) lIn thAy chhe, te puruSh sarva rAgAdik aparAdhothI rahit thaI AgAmI bandhano nAsh kare chhe ane nitya udayarUp kevaLagnAnane pAmI, shuddha thaI, sarva karmano nAsh karI, mokShane pAme chhe. A, mokSha thavAno anukram chhe. 191.
have mokSha adhikAr pUrNa karatAn tenA antamangaLarUpe pUrNa gnAnanA mahimAnun (sarvathA shuddha thayelA AtmadravyanA mahimAnun) kaLasharUp kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [बन्धच्छेदात् अतुलम् अक्षय्यम् मोक्षम् कलयत् ] karmabandhanA chhedathI atul akShay (avinAshI) mokShane anubhavatun, [नित्य-उद्योत-स्फु टित-सहज-अवस्थम् ] nitya udyotavALI (jeno prakAsh nitya chhe evI) sahaj avasthA jenI khIlI nIkaLI chhe evun, [एकान्त-शुद्धम् ] ekAntashuddha ( – karmano mel nahi rahevAthI je atyant shuddha thayun chhe evun), ane [एकाकार-स्व- रस-भरतः अत्यन्त-गम्भीर-धीरम् ] ekAkAr (ek gnAnamAtra AkAre pariNamelA) nijarasanI atishayatAthI je atyant gambhIr ane dhIr chhe evun [एतत् पूर्णं ज्ञानम् ] A pUrNa gnAn [ज्वलितम्] jaLahaLI UThyun (sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT thayun); [स्वस्य अचले महिम्नि लीनम्] potAnA achaL mahimAmAn lIn thayun.
bhAvArtha — karmano nAsh karI mokShane anubhavatun, potAnI svAbhAvik avasthArUp, atyant shuddha, samasta gneyAkArone gauN karatun, atyant gambhIr (jeno pAr nathI evun) ane dhIr (AkuLatA vinAnun) — evun pUrNa gnAn pragaT dedIpyamAn thayun, potAnA mahimAmAn lIn thayun. 192.
TIkA — A rIte mokSha (rangabhUmimAnthI) bahAr nIkaLI gayo.
bhAvArtha — rangabhUmimAn mokShatattvano svAng Avyo hato. jyAn gnAn pragaT thayun tyAn te mokShano svAng rangabhUmimAnthI bahAr nIkaLI gayo.
Page 454 of 642
PDF/HTML Page 485 of 673
single page version
इति श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां समयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ मोक्षप्ररूपकः अष्टमोऽङ्कः ।।
chint karai niti kaim kaTai yah tauU chhidai nahi naik TikArI;
chhedanakUn gahi Ayudh dhAy chalAy nishank karai duy dhArI,
yon budh buddhi dhasAy dudhA kari karma ru Atam Ap gahArI.
Am shrI samayasAranI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamanI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn mokShano prarUpak AThamo ank samApta thayo.
Page 455 of 642
PDF/HTML Page 486 of 673
single page version
दूरीभूतः प्रतिपदमयं बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः ।
ष्टङ्कोत्कीर्णप्रकटमहिमा स्फू र्जति ज्ञानपुञ्जः ।।१९३।।
parane kare na bhogave, jANe japi tasu nAm.
pratham TIkAkAr AchAryadev kahe chhe ke ‘have sarvavishuddhagnAn pravesh kare chhe’. mokShatattvano svAng nIkaLI gayA pachhI sarvavishuddhagnAn pravesh kare chhe. rangabhUmimAn jIv- ajIv, kartAkarma, puNya-pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandh ane mokSha — e ATh svAng AvyA, temanun nRitya thayun ane potapotAnun svarUp batAvI teo nIkaLI gayA. have sarva svAngo dUr thaye ekAkAr sarvavishuddhagnAn pravesh kare chhe.
tyAn pratham ja, mangaLarUpe gnAnapunj AtmAnA mahimAnun kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [अखिलान् कर्तृ-भोक्तृ-आदि-भावान् सम्यक् प्रलयम् नीत्वा] samasta kartA- bhoktA Adi bhAvone samyak prakAre nAsh pamADIne [प्रतिपदम्] pade pade (arthAt karmanA kShayopashamanA nimittathI thatA darek paryAyamAn) [बन्ध-मोक्ष-प्रक्लृप्तेः दूरीभूतः] bandh-mokShanI rachanAthI dUr vartato, [शुद्धः शुद्धः] shuddha – shuddha (arthAt je rAgAdik maL tem ja AvaraN — bannethI rahit chhe evo), [स्वरस-विसर-आपूर्ण-पुण्य-अचल-अर्चिः] jenun pavitra achaL tej nijarasanA ( – gnAnarasanA, gnAnachetanArUpI rasanA) phelAvathI bharapUr chhe evo, ane [टङ्कोत्कीर्ण-प्रकट-महिमा] jeno mahimA TankotkIrNa pragaT chhe evo [अयं ज्ञानपुञ्जः स्फू र्जति] A gnAnapunj AtmA pragaT thAy chhe.
Page 456 of 642
PDF/HTML Page 487 of 673
single page version
bhAvArtha — shuddhanayano viShay je gnAnasvarUp AtmA chhe te kartAbhoktApaNAnA bhAvothI rahit chhe, bandhamokShanI rachanAthI rahit chhe, paradravyathI ane paradravyanA sarva bhAvothI rahit hovAthI shuddha chhe, potAnA svarasanA pravAhathI pUrNa dedIpyamAn jyotirUp chhe ane TankotkIrNa mahimAvALo chhe. evo gnAnapunj AtmA pragaT thAy chhe. 193.
have sarvavishuddha gnAnane pragaT kare chhe. temAn pratham, ‘AtmA kartA-bhoktAbhAvathI rahit chhe’ evA arthano, AgaLanI gAthAnI sUchanikArUp shlok kahe chhe —
shlokArtha — [कर्तृत्वं अस्य चितः स्वभावः न] kartApaNun A chitsvarUp AtmAno svabhAv nathI, [वेदयितृत्ववत्] jem bhoktApaNun svabhAv nathI. [अज्ञानात् एव अयं कर्ता] agnAnathI ja te kartA chhe, [तद्-अभावात् अकारकः] agnAnano abhAv thatAn akartA chhe. 194.
have AtmAnun akartApaNun draShTAntapUrvak kahe chhe —
Page 457 of 642
PDF/HTML Page 488 of 673
single page version
gAthArtha — [यत् द्रव्यं] je dravya [गुणैः] je guNothI [उत्पद्यते] Upaje chhe [तैः] te guNothI [तत्] tene [अनन्यत् जानीहि] ananya jAN; [यथा] jem [इह] jagatamAn [कटकादिभिः पर्यायैः तु] kaDAn Adi paryAyothI [कनकम् ] suvarNa [अनन्यत्] ananya chhe tem.
[जीवस्य अजीवस्य तु] jIv ane ajIvanA [ये परिणामाः तु] je pariNAmo [सूत्रे दर्शिताः] sUtramAn darshAvyA chhe, [तैः] te pariNAmothI [तं जीवम् अजीवम् वा] te jIv athavA ajIvane [अनन्यं विजानीहि] ananya jAN.
[यस्मात्] kAraN ke [कुतश्चित् अपि] koIthI [न उत्पन्नः] utpanna thayo nathI [तेन] tethI [सः आत्मा] te AtmA [कार्यं न] (koInun) kArya nathI, [किञ्चित् अपि] ane koIne [न उत्पादयति] upajAvato nathI [तेन] tethI [सः] te [कारणम् अपि] (koInun) kAraN paN [न भवति] nathI.
Page 458 of 642
PDF/HTML Page 489 of 673
single page version
जीवो हि तावत्क्रमनियमितात्मपरिणामैरुत्पद्यमानो जीव एव, नाजीवः, एवमजीवोऽपि क्रमनियमितात्मपरिणामैरुत्पद्यमानोऽजीव एव, न जीवः, सर्वद्रव्याणां स्वपरिणामैः सह तादात्म्यात् कङ्कणादिपरिणामैः काञ्चनवत् । एवं हि जीवस्य स्वपरिणामैरुत्पद्यमानस्याप्यजीवेन सह कार्यकारणभावो न सिध्यति, सर्वद्रव्याणां द्रव्यान्तरेण सहोत्पाद्योत्पादकभावाभावात्; तदसिद्धौ चाजीवस्य जीवकर्मत्वं न सिध्यति; तदसिद्धौ च कर्तृकर्मणोरनन्यापेक्षसिद्धत्वात् जीवस्याजीवकर्तृत्वं न सिध्यति । अतो जीवोऽकर्ता अवतिष्ठते ।
[नियमात्] niyamathI [कर्म प्रतीत्य] karmanA Ashraye ( – karmane avalambIne) [कर्ता] kartA hoy chhe; [तथा च] tem ja [कर्तारं प्रतीत्य] kartAnA Ashraye [कर्माणि उत्पद्यन्ते] karmo utpanna thAy chhe; [अन्या तु] bIjI koI rIte [सिद्धिः] kartAkarmanI siddhi [न द्रश्यते] jovAmAn AvatI nathI.
TIkA — pratham to jIv kramabaddha evA potAnA pariNAmothI Upajato thako jIv ja chhe, ajIv nathI; evI rIte ajIv paN kramabaddha potAnA pariNAmothI Upajatun thakun ajIv ja chhe, jIv nathI; kAraN ke jem (kankaN Adi pariNAmothI UpajatA evA) suvarNane kankaN Adi pariNAmo sAthe tAdAtmya chhe tem sarva dravyone potAnA pariNAmo sAthe tAdAtmya chhe. Am jIv potAnA pariNAmothI Upajato hovA chhatAn tene ajIvanI sAthe kAryakAraNabhAv siddha thato nathI, kAraN ke sarva dravyone anya dravya sAthe utpAdya-utpAdakabhAvano abhAv chhe; te (kAryakAraNabhAv) nahi siddha thatAn, ajIvane jIvanun karmapaNun siddha thatun nathI; ane te ( – ajIvane jIvanun karmapaNun) nahi siddha thatAn, kartA-karmanI anyanirapekShapaNe (
nirapekShapaNe, svadravyamAn ja) siddhi hovAthI, jIvane ajIvanun kartApaNun siddha thatun nathI. mATe jIv akartA Thare chhe.
bhAvArtha — sarva dravyonA pariNAm judA judA chhe. potapotAnA pariNAmonA, sau dravyo kartA chhe; teo te pariNAmonA kartA chhe, te pariNAmo temanAn karma chhe. nishchayathI koIno koInI sAthe kartAkarmasambandh nathI. mATe jIv potAnA pariNAmano ja kartA chhe, potAnA pariNAm karma chhe. evI ja rIte ajIv potAnA pariNAmanun ja kartA chhe, potAnA pariNAm karma chhe. A rIte jIv bIjAnA pariNAmono akartA chhe.
‘A rIte jIv akartA chhe topaN tene bandh thAy chhe e koI agnAnano mahimA chhe’ evA arthanun kaLasharUp kAvya have kahe chhe —
Page 459 of 642
PDF/HTML Page 490 of 673
single page version
स्फु रच्चिज्जयोतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः ।
स खल्वज्ञानस्य स्फु रति महिमा कोऽपि गहनः ।।१९५।।
shlokArtha — [स्वरसतः विशुद्धः] je nijarasathI vishuddha chhe, ane [स्फु रत्-चित्-ज्योतिर्भिः छुरित-भुवन-आभोग-भवनः] sphurAyamAn thatI jenI chaitanyajyotio vaDe lokano samasta vistAr vyApta thaI jAy chhe evo jeno svabhAv chhe, [अयं जीवः] evo A jIv [इति] pUrvokta rIte (paradravyano ane parabhAvono) [अकर्ता स्थितः] akartA Tharyo, [तथापि] topaN [अस्य] tene [इह] A jagatamAn [प्रकृतिभिः] karmaprakRitio sAthe [यद् असौ बन्धः किल स्यात्] je A (pragaT) bandh thAy chhe [सः खलु अज्ञानस्य कः अपि गहनः महिमा स्फु रति] te kharekhar agnAnano koI gahan mahimA sphurAyamAn chhe.
bhAvArtha — jenun gnAn sarva gneyomAn vyApanArun chhe evo A jIv shuddhanayathI paradravyano kartA nathI, topaN tene karmano bandh thAy chhe te koI agnAnano gahan mahimA chhe — jeno pAr pamAto nathI. 195.
(have A agnAnanA mahimAne pragaT kare chhe — )
Page 460 of 642
PDF/HTML Page 491 of 673
single page version
अयं हि आसंसारत एव प्रतिनियतस्वलक्षणानिर्ज्ञानेन परात्मनोरेकत्वाध्यासस्य करणात्कर्ता सन् चेतयिता प्रकृतिनिमित्तमुत्पत्तिविनाशावासादयति; प्रकृतिरपि चेतयितृनिमित्तमुत्पत्ति- विनाशावासादयति । एवमनयोरात्मप्रकृत्योः कर्तृकर्मभावाभावेऽप्यन्योन्यनिमित्तनैमित्तिकभावेन द्वयोरपि बन्धो द्रष्टः, ततः संसारः, तत एव च तयोः कर्तृकर्मव्यवहारः ।
gAthArtha — [चेतयिता तु] chetak arthAt AtmA [प्रकृत्यर्थम् ] prakRitinA nimitte [उत्पद्यते] Upaje chhe [विनश्यति] tathA viNase chhe, [प्रकृतिः अपि] ane prakRiti paN [चेतकार्थम्] chetakanA arthAt AtmAnA nimitte [उत्पद्यते] Upaje chhe [विनश्यति] tathA viNase chhe. [एवं] e rIte [अन्योन्यप्रत्ययात्] paraspar nimittathI [द्वयोः अपि] banneno — [आत्मनः प्रकृतेः च] AtmAno ne prakRitino — [बन्धः तु भवेत्] bandh thAy chhe, [तेन] ane tethI [संसारः] sansAr [जायते] utpanna thAy chhe.
TIkA — A AtmA, (tene) anAdi sansArathI ja (paranAn ane potAnAn judAn judAn) nishchit svalakShaNonun gnAn (bhedagnAn) nahi hovAne lIdhe paranA ane potAnA ekatvano adhyAs karavAthI kartA thayo thako, prakRitinA nimitte utpatti-vinAsh pAme chhe; prakRiti paN AtmAnA nimitte utpatti-vinAsh pAme chhe (arthAt AtmAnA pariNAm anusAr pariName chhe). e rIte — joke te AtmA ane prakRitine kartAkarmabhAvano abhAv chhe topaN — paraspar nimittanaimittikabhAvathI bannene bandh jovAmAn Ave chhe, tethI sansAr chhe ane tethI ja temane (AtmAne ne prakRitine) kartAkarmano vyavahAr chhe.
bhAvArtha — AtmAne ane gnAnAvaraNAdi karmanI prakRitione paramArthe kartAkarmapaNAno abhAv chhe topaN paraspar nimittanaimittikabhAvane lIdhe bandh thAy chhe, tethI sansAr chhe ane tethI ja kartAkarmapaNAno vyavahAr chhe.
(‘jyAn sudhI AtmA prakRitinA nimitte Upajavun-viNasavun na chhoDe tyAn sudhI te agnAnI, mithyAdraShTi, asanyat chhe’ em have kahe chhe — )
Page 461 of 642
PDF/HTML Page 492 of 673
single page version
यावदयं चेतयिता प्रतिनियतस्वलक्षणानिर्ज्ञानात् प्रकृतिस्वभावमात्मनो बन्धनिमित्तं न मुञ्चति, तावत्स्वपरयोरेकत्वज्ञानेनाज्ञायको भवति, स्वपरयोरेकत्वदर्शनेन मिथ्याद्रष्टि- र्भवति, स्वपरयोरेकत्वपरिणत्या चासंयतो भवति; तावदेव च परात्मनोरेकत्वाध्यासस्य करणात्कर्ता
gAthArtha — [यावत्] jyAn sudhI [एषः चेतयिता] A AtmA [प्रकृत्यर्थं] prakRitinA nimitte Upajavun-viNasavun [न एव विमुञ्चति] chhoDato nathI, [तावत्] tyAn sudhI te [अज्ञायकः] agnAyak chhe, [मिथ्याद्रष्टिः] mithyAdraShTi chhe, [असंयतः भवेत्] asanyat chhe.
[यदा] jyAre [चेतयिता] AtmA [अनन्तक म् कर्मफलम्] anant karmaphaLane [विमुञ्चति] chhoDe chhe, [तदा] tyAre te [ज्ञायकः] gnAyak chhe, [दर्शकः] darshak chhe, [मुनिः] muni chhe, [विमुक्तः भवति] vimukta (arthAt bandhathI rahit) chhe.
TIkA — jyAn sudhI A AtmA, (potAnAn ane paranAn judAn judAn) nishchit svalakShaNonun gnAn (bhedagnAn) nahi hovAne lIdhe, prakRitinA svabhAvane — ke je potAne bandhanun nimitta chhe tene — chhoDato nathI, tyAn sudhI sva-paranA ekatvagnAnathI agnAyak chhe, svaparanA ekatvadarshanathI (ekatvarUp shraddhAnathI) mithyAdraShTi chhe ane svaparanI ekatvapariNatithI asanyat
Page 462 of 642
PDF/HTML Page 493 of 673
single page version
भवति । यदा त्वयमेव प्रतिनियतस्वलक्षणनिर्ज्ञानात् प्रकृतिस्वभावमात्मनो बन्धनिमित्तं मुञ्चति, तदा स्वपरयोर्विभागज्ञानेन ज्ञायको भवति, स्वपरयोर्विभागदर्शनेन दर्शको भवति, स्वपरयोर्विभागपरिणत्या च संयतो भवति; तदैव च परात्मनोरेकत्वाध्यासस्याकरणादकर्ता भवति ।
chhe; ane tyAn sudhI ja paranA ane potAnA ekatvano adhyAs karavAthI kartA chhe. ane jyAre A ja AtmA, (potAnAn ane paranAn judAn judAn) nishchit svalakShaNonA gnAnane (bhedagnAnane) lIdhe, prakRitinA svabhAvane — ke je potAne bandhanun nimitta chhe tene — chhoDe chhe, tyAre svaparanA vibhAgagnAnathI (bhedagnAnathI) gnAyak chhe, svaparanA vibhAgadarshanathI (bhedadarshanathI) darshak chhe ane svaparanI vibhAgapariNatithI (bhedapariNatithI) sanyat chhe; ane tyAre ja paranA ane potAnA ekatvano adhyAs nahi karavAthI akartA chhe.
bhAvArtha — jyAn sudhI A AtmA potAnA ane paranA svalakShaNane jANato nathI tyAn sudhI te bhedagnAnanA abhAvane lIdhe karmaprakRitinA udayane potAno samajI pariName chhe; e rIte mithyAdraShTi, agnAnI, asanyamI thaIne, kartA thaIne, karmano bandh kare chhe. ane jyAre AtmAne bhedagnAn thAy chhe tyAre te kartA thato nathI, tethI karmano bandh karato nathI, gnAtAdraShTApaNe pariName chhe.
‘evI ja rIte bhoktApaNun paN AtmAno svabhAv nathI’ evA arthano, AgaLanI gAthAnI sUchanArUp shlok have kahe chhe —
shlokArtha — [कर्तृत्ववत्] kartApaNAnI jem [भोक्तृत्वं अस्य चितः स्वभावः स्मृतः न] bhoktApaNun paN A chaitanyano (chitsvarUp AtmAno) svabhAv kahyo nathI. [अज्ञानात् एव अयं भोक्ता] agnAnathI ja te bhoktA chhe, [तद्-अभावात् अवेदकः] agnAnano abhAv thatAn abhoktA chhe. 196.
have A arthane gAthAmAn kahe chhe —
Page 463 of 642
PDF/HTML Page 494 of 673
single page version
अज्ञानी हि शुद्धात्मज्ञानाभावात् स्वपरयोरेकत्वज्ञानेन, स्वपरयोरेकत्वदर्शनेन, स्वपरयोरेकत्वपरिणत्या च प्रकृतिस्वभावे स्थितत्वात् प्रकृतिस्वभावमप्यहंतया अनुभवन् कर्मफलं वेदयते । ज्ञानी तु शुद्धात्मज्ञानसद्भावात् स्वपरयोर्विभागज्ञानेन, स्वपरयोर्विभागदर्शनेन, स्वपरयोर्विभागपरिणत्या च प्रकृतिस्वभावादपसृतत्वात् शुद्धात्मस्वभावमेकमेवाहंतया अनुभवन् कर्मफलमुदितं ज्ञेयमात्रत्वात् जानात्येव, न पुनः तस्याहंतयाऽनुभवितुमशक्यत्वाद्वेदयते ।
gAthArtha — [अज्ञानी] agnAnI [प्रकृतिस्वभावस्थितः तु] prakRitinA svabhAvamAn sthit rahyo thako [कर्मफलं] karmaphaLane [वेदयते] vede (bhogave) chhe [पुनः ज्ञानी] ane gnAnI to [उदितं कर्मफलं] udit (udayamAn AvelA) karmaphaLane [जानाति] jANe chhe, [न वेदयते] vedato nathI.
TIkA — agnAnI shuddha AtmAnA gnAnanA abhAvane lIdhe svaparanA ekatvagnAnathI, svaparanA ekatvadarshanathI ane svaparanI ekatvapariNatithI prakRitinA svabhAvamAn sthit hovAthI prakRitinA svabhAvane paN ‘hun’paNe anubhavato thako (arthAt prakRitinA svabhAvane paN ‘A hun chhun’ em anubhavato thako) karmaphaLane vede chhe — bhogave chhe; ane gnAnI to shuddha AtmAnA gnAnanA sadbhAvane lIdhe svaparanA vibhAgagnAnathI, svaparanA vibhAgadarshanathI ane svaparanI vibhAgapariNatithI prakRitinA svabhAvathI nivartelo ( – khasI gayelo, chhUTI gayelo) hovAthI shuddha AtmAnA svabhAvane ekane ja ‘hun’paNe anubhavato thako udit karmaphaLane, tenA gneyamAtrapaNAne lIdhe, jANe ja chhe, parantu tenun ‘hun’paNe anubhavAvun ashakya hovAthI, (tene) vedato nathI.
bhAvArtha — agnAnIne to shuddha AtmAnun gnAn nathI tethI je karma udayamAn Ave tene ja te potArUp jANIne bhogave chhe; ane gnAnIne shuddha AtmAno anubhav thaI gayo chhe tethI te prakRitinA udayane potAno svabhAv nahi jANato thako teno gnAtA ja rahe chhe, bhoktA thato nathI.
have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —
Page 464 of 642
PDF/HTML Page 495 of 673
single page version
ज्ञानी तु प्रकृतिस्वभावविरतो नो जातुचिद्वेदकः ।
शुद्धैकात्ममये महस्यचलितैरासेव्यतां ज्ञानिता ।।१९७।।
यथात्र विषधरो विषभावं स्वयमेव न मुञ्चति, विषभावमोचनसमर्थसशर्करक्षीरपानाच्च न
shlokArtha — [अज्ञानी प्रकृति-स्वभाव-निरतः नित्यं वेदकः भवेत्] agnAnI prakRiti- svabhAvamAn lIn – rakta hovAthI ( – tene ja potAno svabhAv jANato hovAthI – ) sadA vedak chhe, [तु] ane [ज्ञानी प्रकृति-स्वभाव-विरतः जातुचित् वेदकः नो] gnAnI to prakRitisvabhAvathI virAm pAmelo – virakta hovAthI ( – tene parano svabhAv jANato hovAthI – ) kadApi vedak nathI. [इति एवं नियमं निरूप्य] Avo niyam barAbar vichArIne — nakkI karIne [निपुणैः अज्ञानिता त्यज्यताम् ] nipuN puruSho agnAnIpaNAne chhoDo ane [शुद्ध-एक-आत्ममये महसि] shuddha-ek- AtmAmay tejamAn [अचलितैः] nishchaL thaIne [ज्ञानिता आसेव्यताम्] gnAnIpaNAne sevo. 197.
have, ‘agnAnI vedak ja chhe’ evo niyam karavAmAn Ave chhe (arthAt ‘agnAnI bhoktA ja chhe’ evo niyam chhe — em kahe chhe) —
gAthArtha — [सुष्ठु] sArI rIte [शास्त्राणि] shAstro [अधीत्य अपि] bhaNIne paN [अभव्यः] abhavya [प्रकृतिम् ] prakRitine (arthAt prakRitinA svabhAvane) [न मुञ्चति] chhoDato nathI, [गुडदुग्धम्] jem sAkaravALun dUdh [पिबन्तः अपि] pItAn chhatAn [पन्नगाः] sarpo [निर्विषाः] nirviSh [न भवन्ति] thatA nathI.
TIkA — jem A jagatamAn sarpa viShabhAvane potAnI meLe chhoDato nathI ane viShabhAv
Page 465 of 642
PDF/HTML Page 496 of 673
single page version
मुञ्चति; तथा किलाभव्यः प्रकृतिस्वभावं स्वयमेव न मुञ्चति, प्रकृतिस्वभावमोचन- समर्थद्रव्यश्रुतज्ञानाच्च न मुञ्चति, नित्यमेव भावश्रुतज्ञानलक्षणशुद्धात्मज्ञानाभावेनाज्ञानित्वात् । अतो नियम्यतेऽज्ञानी प्रकृतिस्वभावे स्थितत्वाद्वेदक एव ।
chhoDAvavAne (maTADavAne) samartha evA sAkarasahit dUdhanA pAnathI paN chhoDato nathI, tem kharekhar abhavya prakRitisvabhAvane potAnI meLe chhoDato nathI ane prakRitisvabhAv chhoDAvavAne samartha evA dravyashrutanA gnAnathI paN chhoDato nathI; kAraN ke tene sadAy, bhAvashrutagnAnasvarUp shuddhAtmagnAnanA ( – shuddha AtmAnA gnAnanA) abhAvane lIdhe, agnAnIpaNun chhe. AthI evo niyam karavAmAn Ave chhe (arthAt evo niyam Thare chhe) ke agnAnI prakRitisvabhAvamAn sthit hovAthI vedak ja chhe ( – karmano bhoktA ja chhe).
bhAvArtha — A gAthAmAn, agnAnI karmanA phaLano bhoktA ja chhe — evo niyam kahyo. ahIn abhavyanun udAharaN yukta chhe. abhavyano evo svayamev svabhAv chhe ke dravyashrutanun gnAn Adi bAhya kAraNo maLavA chhatAn abhavya jIv, shuddha AtmAnA gnAnanA abhAvane lIdhe, karmanA udayane bhogavavAno svabhAv badalato nathI; mATe A udAharaNathI spaShTa thAy chhe ke shAstronun gnAn vagere hovA chhatAn jyAn sudhI jIvane shuddha AtmAnun gnAn nathI arthAt agnAnIpaNun chhe tyAn sudhI te niyamathI bhoktA ja chhe.
have gnAnI to karmaphaLano avedak ja chhe — evo niyam karavAmAn Ave chhe —
gAthArtha — [निर्वेदसमापन्नः] nirvedaprApta (vairAgyane pAmelo) [ज्ञानी] gnAnI [मधुरम् कटुकम्] mIThA-kaDavA [बहुविधम्] bahuvidh [कर्मफलम्] karmaphaLane [विजानाति] jANe chhe [तेन] tethI [सः] te [अवेदकः भवति] avedak chhe.
Page 466 of 642
PDF/HTML Page 497 of 673
single page version
ज्ञानी तु निरस्तभेदभावश्रुतज्ञानलक्षणशुद्धात्मज्ञानसद्भावेन परतोऽत्यन्तविरक्तत्वात् प्रकृति- स्वभावं स्वयमेव मुञ्चति, ततोऽमधुरं मधुरं वा कर्मफलमुदितं ज्ञातृत्वात् केवलमेव जानाति, न पुनर्ज्ञाने सति परद्रव्यस्याहंतयाऽनुभवितुमयोग्यत्वाद्वेदयते । अतो ज्ञानी प्रकृतिस्वभावविरक्तत्वादवेदक एव ।
जानाति केवलमयं किल तत्स्वभावम् ।
च्छुद्धस्वभावनियतः स हि मुक्त एव ।।१९८।।
TIkA — gnAnI to jemAnthI bhed dUr thayA chhe evun bhAvashrutagnAn jenun svarUp chhe evA shuddhAtmagnAnanA ( – shuddha AtmAnA gnAnanA – ) sadbhAvane lIdhe, parathI atyant virakta hovAthI prakRitisvabhAvane ( – karmanA udayanA svabhAvane) svayamev chhoDe chhe tethI udayamAn AvelA amadhur ke madhur karmaphaLane gnAtApaNAne lIdhe kevaL jANe ja chhe, parantu gnAn hotAn ( – gnAn hoy tyAre – ) paradravyane ‘hun’paNe anubhavavAnI ayogyatA hovAthI (te karmaphaLane) vedato nathI. mATe, gnAnI prakRitisvabhAvathI virakta hovAthI avedak ja chhe.
bhAvArtha — je jenAthI virakta hoy te tene svavashe to bhogave nahi, ane paravashe bhogave to tene paramArthe bhoktA kahevAy nahi. A nyAye gnAnI — ke je prakRitisvabhAvane ( – karmanA udayane) potAno nahi jANato hovAthI tenAthI virakta chhe te — svayamev to prakRitisvabhAvane bhogavato nathI, ane udayanI baLajorIthI paravash thayo thako potAnI nirbaLatAthI bhogave to tene paramArthe bhoktA kahevAy nahi, vyavahArathI bhoktA kahevAy. parantu vyavahArano to ahIn shuddhanayanA kathanamAn adhikAr nathI; mATe gnAnI abhoktA ja chhe.
have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —
shlokArtha — [ज्ञानी कर्म न करोति च न वेदयते] gnAnI karmane karato nathI tem ja vedato nathI, [तत्स्वभावम् अयं किल केवलम् जानाति] karmanA svabhAvane te kevaL jANe ja chhe. [परं जानन्] em kevaL jANato thako [करण-वेदनयोः अभावात्] karaNanA ane vedananA ( – karavAnA ane bhogavavAnA – ) abhAvane lIdhe [शुद्ध-स्वभाव-नियतः सः हि मुक्तः एव] shuddha svabhAvamAn nishchaL evo te kharekhar mukta ja chhe.
bhAvArtha — gnAnI karmano svAdhInapaNe kartA-bhoktA nathI, kevaL gnAtA ja chhe; mATe te kevaL shuddhasvabhAvarUp thayo thako mukta ja chhe. karma udayamAn Ave paN chhe, topaN gnAnIne te shun
Page 467 of 642
PDF/HTML Page 498 of 673
single page version
ज्ञानी हि कर्मचेतनाशून्यत्वेन कर्मफलचेतनाशून्यत्वेन च स्वयमकर्तृत्वादवेदयितृत्वाच्च न कर्म करोति न वेदयते च; किन्तु ज्ञानचेतनामयत्वेन केवलं ज्ञातृत्वात्कर्मबन्धं कर्मफलं च शुभमशुभं वा केवलमेव जानाति ।
karI shake? jyAn sudhI nirbaLatA rahe tyAn sudhI karma jor chalAvI le; krame krame sabaLatA vadhArIne chhevaTe te gnAnI karmano nirmUL nAsh karashe ja. 198.
have A ja arthane pharI draDh kare chhe —
gAthArtha — [ज्ञानी] gnAnI [बहुप्रकाराणि] bahu prakAranAn [कर्माणि] karmone [न अपि करोति] karato paN nathI, [न अपि वेदयते] vedato (bhogavato) paN nathI; [पुनः] parantu [पुण्यं च पापं च] puNya ane pAparUp [बन्धं] karmabandhane [कर्मफलं] tathA karmaphaLane [जानाति] jANe chhe.
TIkA — karmachetanA rahit hovAne lIdhe pote akartA hovAthI, ane karmaphaLachetanA rahit hovAne lIdhe pote avedak ( – abhoktA) hovAthI, gnAnI karmane karato nathI tem ja vedato ( – bhogavato) nathI; parantu gnAnachetanAmay hovAne lIdhe kevaL gnAtA ja hovAthI, shubh athavA ashubh karmabandhane tathA karmaphaLane kevaL jANe ja chhe.
have pUchhe chhe ke — (gnAnI karato-bhogavato nathI, jANe ja chhe) e kaI rIte? teno uttar draShTAntapUrvak kahe chhe —
Page 468 of 642
PDF/HTML Page 499 of 673
single page version
यथात्र लोके द्रष्टिर्दश्यादत्यन्तविभक्तत्वेन तत्करणवेदनयोरसमर्थत्वात् द्रश्यं न करोति न वेदयते च, अन्यथाग्निदर्शनात्सन्धुक्षणवत् स्वयं ज्वलनकरणस्य, लोहपिण्डवत्स्वयमौष्ण्यानुभवनस्य च दुर्निवारत्वात्, किन्तु केवलं दर्शनमात्रस्वभावत्वात् तत्सर्वं केवलमेव पश्यति; तथा ज्ञानमपि स्वयं द्रष्टृत्वात् कर्मणोऽत्यन्तविभक्तत्वेन निश्चयतस्तत्करणवेदनयोरसमर्थत्वात्कर्म न करोति न वेदयते च, किन्तु केवलं ज्ञानमात्रस्वभावत्वात्कर्मबन्धं मोक्षं वा कर्मोदयं निर्जरां वा केवलमेव जानाति ।
gAthArtha — [यथा एव द्रष्टिः] jem netra (drashya padArthone karatun-bhogavatun nathI, dekhe ja chhe), [तथा] tem [ज्ञानम्] gnAn [अकारकं] akArak [अवेदकं च एव] tathA avedak chhe, [च] ane [बन्धमोक्षं] bandh, mokSha, [कर्मोदयं] karmoday [निर्जरां च एव] tathA nirjarAne [जानाति] jANe ja chhe.
TIkA — jevI rIte A jagatamAn netra drashya padArthathI atyant bhinnapaNAne lIdhe tene karavA-vedavAne asamartha hovAthI, dashya padArthane karatun nathI ane vedatun nathI — jo em na hoy to agnine dekhavAthI, *sandhukShaNanI mAphak, potAne (netrane) agninun karavApaNun (saLagAvavApaNun), ane lokhanDanA goLAnI mAphak potAne (netrane) agnino anubhav durnivAr thAy (arthAt jo netra drashya padArthane karatun - vedatun hoy to to netra vaDe agni saLagavI joIe ane netrane agninI uShNatAno anubhav avashya thavo joIe; parantu em to thatun nathI, mATe netra drashya padArthane karatun-vedatun nathI) — parantu kevaL darshanamAtrasvabhAvavALun hovAthI te sarvane kevaL dekhe ja chhe; tevI rIte gnAn paN, pote (netranI mAphak) dekhanAr hovAthI, karmathI atyant bhinnapaNAne lIdhe nishchayathI tene karavA-vedavAne asamartha hovAthI, karmane karatun nathI ane vedatun nathI, parantu kevaL gnAnamAtrasvabhAvavALun (jANavAnA svabhAvavALun ) hovAthI karmanA bandhane tathA mokShane, karmanA udayane tathA nirjarAne kevaL jANe ja chhe.
bhAvArtha — gnAnano svabhAv netranI jem dUrathI jANavAno chhe; mATe karavun - bhogavavun gnAnane nathI. karavA-bhogavavApaNun mAnavun te agnAn chhe. ahIn koI pUchhe ke — ‘‘evun to kevaLagnAn chhe. bAkI jyAn sudhI mohakarmano uday chhe tyAn sudhI to sukhadukharAgAdirUpe pariNaman thAy ja chhe, tem ja jyAn sudhI darshanAvaraN, gnAnAvaraN tathA vIryAntarAyano uday * sandhukShaN = sandhUkaN; agni saLagAvanAr padArtha; agni chetAvanArI vastu.
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 500 of 673
single page version
chhe tyAn sudhI adarshan, agnAn tathA asamarthapaNun hoy ja chhe; to pachhI kevaLagnAn thayA pahelAn gnAtAdraShTApaNun kem kahevAy?’’ tenun samAdhAna — pahelethI kahetA ja AvIe chhIe ke je svatantrapaNe kare-bhogave, tene paramArthe kartA-bhoktA kahevAy chhe. mATe jyAn mithyAdraShTirUp agnAnano abhAv thayo tyAn paradravyanA svAmIpaNAno abhAv thayo ane tyAre jIv gnAnI thayo thako svatantrapaNe to koIno kartA-bhoktA thato nathI, tathA potAnI nabaLAIthI karmanA udayanI baLajorIthI je kArya thAy chhe teno kartA-bhoktA paramArthadraShTie tene kahevAto nathI. vaLI te kAryanA nimitte k knavIn karmaraj lAge paN chhe topaN tene ahIn bandhamAn gaNavAmAn AvatI nathI. mithyAtva chhe te ja sansAr chhe. mithyAtva gayA pachhI sansArano abhAv ja thAy chhe. samudramAn bindunI shI gaNatarI?
vaLI eTalun visheSh jANavun ke — kevaLagnAnI to sAkShAt shuddhAtmasvarUp ja chhe ane shrutagnAnI paN shuddhanayanA avalambanathI AtmAne evo ja anubhave chhe; pratyakSha - parokShano ja bhed chhe. mATe shrutagnAnIne gnAn-shraddhAnanI apekShAe to gnAtAdraShTApaNun ja chhe ane chAritranI apekShAe pratipakShI karmano jeTalo uday chhe teTalo ghAt chhe tathA tene nAsh karavAno udyam paN chhe. jyAre te karmano abhAv thashe tyAre sAkShAt yathAkhyAt chAritra thashe ane tyAre kevaLagnAn thashe. ahIn samyagdraShTine gnAnI kahevAmAn Ave chhe te mithyAtvanA abhAvanI apekShAe kahevAmAn Ave chhe. gnAnasAmAnyanI apekShA laIe to to sarva jIv gnAnI chhe ane visheSh apekShA laIe to jyAn sudhI kinchitmAtra paN agnAn rahe tyAn sudhI gnAnI kahI shakAy nahi — jem siddhAntamAn bhAvonun varNan karatAn, jyAn sudhI kevaLagnAn na Upaje tyAn sudhI arthAt bAramA guNasthAn sudhI agnAnabhAv kahyo chhe. mATe ahIn je gnAnI-agnAnIpaNun kahyun te samyaktva-mithyAtvanI apekShAe ja jANavun.
have, jeo — jainanA sAdhuo paN — sarvathA ekAntanA AshayathI AtmAne kartA ja mAne chhe temane niShedhato, AgaLanI gAthAnI sUchanArUp shlok kahe chhe —
shlokArtha — [ये तु तमसा तताः आत्मानं कर्तारम् पश्यन्ति] jeo agnAn-andhakArathI AchchhAdit thayA thakA AtmAne kartA mAne chhe, [मुमुक्षताम् अपि] teo bhale mokShane ichchhanArA hoy topaN [सामान्यजनवत्] sAmAnya (laukik) janonI mAphak [तेषां मोक्षः न] temano paN mokSha thato nathI. 199.