Page -32 of 513
PDF/HTML Page 1 of 546
single page version
Page -31 of 513
PDF/HTML Page 2 of 546
single page version
Page -30 of 513
PDF/HTML Page 3 of 546
single page version
is shAstrakA lAgat mUlya ru. 183=00 paDA hai. mumukShuonkI Arthik sahayogase isakA vikriy mUlya ru. 100=00 hotA hai. unamen shrI ghATakopar digambar jain mumukShu manDal, mumbaIkI orase 50% Arthik sahayog visheSh prApta honese is shAstrakA vikriy- mUlya mAtra ru. 50=00 rakhA gayA hai.
Page -28 of 513
PDF/HTML Page 5 of 546
single page version
Page -27 of 513
PDF/HTML Page 6 of 546
single page version
gnAnI sukAnI maLyA vinA e nAv paN tAre nahIn;
A kALamAn shuddhAtmagnAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLyo aho ! guru k hAn tun nAvik maLyo.
bAhyAntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunAn.
nijAlambIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kAI na maLe.
je vajre sumumukShu sattva jhaLake ; paradravya nAto tUTe;
ka ruNA akAraN samudra ! tane namun hun;
he gnAnapoShak sumegh ! tane namun hun,
A dAsanA jIvanashilpI ! tane namun hun.
vANI chinmUrti ! tArI ur -anubhavanA sUkShma bhAve bharelI;
bhAvo UnDA vichArI, abhinav mahimA chittamAn lAvI lAvI,
khoyelun ratna pAmun,
Page -26 of 513
PDF/HTML Page 7 of 546
single page version
pravartamAnatIrthapraNetA vItarAg sarvagna bhagavAn shrI mahAvIrasvAmIkI OMkAr divyadhvanise pravAhit aur gaNadharadev shrI gautamasvAmI Adi guruparamparA dvArA prApta hue shuddhAtmAnubhUtipradhAn adhyAtmapravAhako jhelakar, tathA videhakShetrastha jIvantasvAmI shrI sImandharajinavarakI pratyakSha vandanA evan deshanAshravaNase puShTa kar, shrImad bhagavatkundakundAchAryadevane use samayasArAdi paramAgamarUp bhAjanommen sangRuhIt karake adhyAtmatattvapipAsu jagat par sAtishay mahAn upakAr kiyA hai
svAnubhavapradhAn – adhyAtmashrutalabdhidhar bhagavatkundakundAchAryadev dvArA praNIt prAbhRutarUp prabhUt shrutarachanAommen shrI samayasAr, shrI pravachanasAr, shrI panchAstikAyasangrah, shrI niyamasAr aur shrI aShTaprAbhRut — yah pAnch paramAgam mukhya hain . ye pAnchon paramAgam shrI kundakundaadhyAtma- bhAratIke ananya paramopAsak, adhyAtmayugapravartak, paramopakArI pUjya sadgurudev shrI kAnajIsvAmIke satprabhAvanodayase shrI di0 jain svAdhyAyamandir TrasTa (sonagaDh) evan anya TrasTa dvArA gujarAtI evan hindI bhAShAmen anek bAr prakAshit ho chuke hain . unake hI satpratApase ye pAnchon hI paramAgam, adhyAtma – atishayakShetra shrI suvarNapurI (sonagaDh)men bhagavAn mahAvIrake pachIsaven shatAbdI – samArohake avasar par (vi. san. 2030men), vishvamen advitIy evan darshanIy aise ‘shrI mahAvIr – kundakunda – digambar – jain – paramAgamamandir’kI bhavya divAron par lage sangemarmarake dhaval shilApaT par (Adya chAr paramAgam TIkA sahit aur aShTaprAbhRutakI mUl gAthA) utkIrNa karAkar chiranjIvI kiye gaye hain . adhunA, paramAgam shrI pravachanasAr evan shrImad amRutachandrAchAryadevakI ‘tattvapradIpikA’ TIkAke gujarAtI anuvAdake hindI rUpAntarakA yah chhaThavAn sanskaraN adhyAtmatattvapremiyonke hAthamen prastut karate hue shrutaprabhAvanAkA visheSh Ananda anubhUt hotA hai .
jinake punIt prabhAvanodayase shrI kundakunda – adhyAtmabhAratIkA is yugamen punarabhyuday huA hai aise hamAre paramopakArI pUjya sadgurudev shrI kAnajIsvAmIkI upakAramahimA kyA kahI jAye ? unahIne bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI dvArA prarUpit evan tadAmnAyAnuvartI bhagavatkundakundAchAryadev dvArA samayasAr, pravachanasAr Adi paramAgamommen susanchit svAnubhav
Page -25 of 513
PDF/HTML Page 8 of 546
single page version
mudrit va shuddhAtmadravyapradhAn adhyAtmatattvAmRutakA svayam pAn karake, is kalikAlamen adhyAtmasAdhanAke pAvan pathakA puna samudyot kiyA hai, tathA rUDhiprasta sAmpradAyikatAmen phanse hue jainajagat par, dravyadRuShTipradhAn svAnubhUtimUlak vItarAg jainadharmako prakAshamen lAkar, anupam, adbhut evan ananta – ananta upakAr kiye hain
adhyAtmavidyAke dAtA, pUjya sadgurudev shrI kAnajIsvAmIne is pravachanasAr paramAgam par anek bAr pravachanon dvArA usake gahan tAttvik rahasyonkA udghATan kiyA hai . is shatAbdImen adhyAtmaruchikA evan adhyAtmatattvagnAnakA jo navayug pravarta rahA hai usakA shrey pUjya gurudevashrIko hI hai .
pUjya gurudevashrIke punIt pratApase hI mumukShujagatako jain adhyAtmashrutake anek paramAgamaratna apanI mAtRubhAShAmen prApta hue hain . shrI pravachanasArakA gujarAtI anuvAd (jisakA yah hindI rUpAntar hai) bhI, shrI samayasArake gujarAtI gadyapadyAnuvAdakI bhAnti, prashamamUrti bhagavatI pUjya bahinashrI champAbahinake baDe bhAI adhyAtmatattvarasik, vidvadratna, AdaraNIy pt. shrI himmatalAl jeThAlAl shAhane, pUjya gurudev dvArA diye gaye shuddhAtmadarshI upadeshAmRutabodh dvArA shAstronke gahan bhAvonko kholanekI sUjh prApta kar, adhyAtmajinavANIkI agAdh bhaktise saral bhAShAmen — AbAlavRuddhagrAhya, rochak evan sundar Dhangase — kar diyA hai . sammAnanIy anuvAdak mahAnubhAv adhyAtmarasik vidvAn honeke atirikta tattvavichArak, gambhIr Adarsha AtmArthI, vairAgyashAlI, shAnta, gambhIr, nispRuh, nirabhimAnI evan vivekashIl sajjan hain; tathA unamen adhyAtmarasabharA madhur kavitva bhI hai ki jisake darshan unake padyAnusAr evan anya stutikAvyonse spaShTatayA hote hai . ve bahut varShon tak pUjya gurudevake samAgamamen rahe hain, aur pUjya gurudevake adhyAtmapravachanonke shravaN evan svayamke gahan manan dvArA unhonne apanI AtmArthitAkI bahut puShTi kI hai . tattvArthake mUl rahasyon par unakA manan ati gahan hai . shAstrakAr evan TIkAkAr ubhay AchAryabhagavantonke hRudayake gahan bhAvonkI gambhIratAko yathAvat surakShit rakhakar unhonne yah shabdasha gujarAtI anuvAd kiyA hai; taduparAnta mUl gAthAsUtronkA bhAvapUrNa madhur gujarAtI padyAnuvAd bhI (harigIt chhandamen) unhonne kiyA hai, jo is anuvAdakI atIv adhikatA lAtA hai aur svAdhyAyapremiyonko bahut hI upayogI hotA hai . taduparAnta jahAn AvashyakatA lagI vahAn bhAvArtha dvArA yA padaTippaN dvArA bhI unhonne ati sundar spaShTatA kI hai .
is prakAr bhagavatkundakundAchAryadevake samayasArAdi uttamottam paramAgamonke anuvAdakA param saubhAgya, pUjya gurudevashrI evan pUjya bahinashrIkI param kRupAse, AdaraNIy shrI
Page -24 of 513
PDF/HTML Page 9 of 546
single page version
himmatabhAIko samprApta huA etadartha ve sachamuch abhinandanIy hain . pUjya gurudevashrIkI kalyANI preraNA jhelakar atyanta parishramapUrvak aisA sundar bhAvavAhI anuvAd kar deneke badalemen sansthA evan samagra adhyAtmajignAsu samAj unakA jitanA upakAr mAne vah kam hai . yah anuvAd amUlya hai, kyonki kundakundabhAratI evan gurudevake prati mAtra param bhaktise prerit hokar apanI adhyAtmarasikatA dvArA kiye gaye is anuvAdakA mUlya kais AnkA jAye ? pravachanasArake is anuvAdarUp mahAn kAryake badalemen sansthA dvArA, kuchh kImatI bheTakI svIkRutike liye, unako AgrahapUrNa anurodh kiyA gayA thA tab unhonne vairAgyapUrvak namrabhAvase aisA pratyuttar diyA thA ki ‘‘merA AtmA is sansAraparibhramaNase chhUTe itanA hI paryApta hai, dUsarA mujhe kuchh badalA nahIn chAhiye’’ . unakI yah nispRuhatA bhI atyanta prashansanIy hai . upodghAtamen bhI apanI bhAvanA vyakta karate hue ve likhate hain ki — ‘‘yah anuvAd mainne shrI pravachanasAr prati bhaktise aur pUjya gurudevashrIkI preraNAse prerit hokar, nij kalyANake liye, bhavabhayase Darate Darate kiyA hai’’ .
shrI pravachanasAr shAstrake dUsare sanskaraNake avasar par pUjya gurudevashrIke antevAsI brahmachArI shrI chandUlAlabhAI khImachanda jhobAliyA dvArA, hastalikhit pratiyonke AdhArase sanshodhit shrI jayasenAchAryadevakRut ‘tAtparyavRutti’ sanskRit TIkA bhI is hindI sanskaraNamen joD dI hai . hindI sanskaraNake liye gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar pt. parameShThIdAsajI jain nyAyatIrtha (lalitapur)ne kiyA hai, tadartha unake prati upakRutabhAv tathA is sanskaraNake sundar mudraNake liye ‘kitAbaghar’ rAjakoTake prati kRutagnatA vyakta karate hain .
is shAstramen AchAryabhagavantonne kahe hue adhyAtmamantrako gaharAIse samajhakar, bhavya jIv shuddhopayogadharmako prApta karo — yahI hArdik kAmanA . bhAdon kRuShNA 2, vi. san. 2049, ‘79vIn bahinashrI – chambAben – janmajayantI’sAhityaprakAshanasamiti
Page -23 of 513
PDF/HTML Page 10 of 546
single page version
is granth pravachanasArakA agalA sanskaraN samApta ho jAnese mumukShuonkI mAngako dhyAnamen rakhakar yah navIn sAtavAn sanskaraN prakAshit kiyA jA rahA hai. is sanskaraNamen agale sanskaraNakI kShatiyonko sudhAranekA yathAyogya prayatna kiyA gayA hai.
pravachanasAramen batAye hue bhAvonko pUjya gurudevashrIne jis prakAr kholA hai us prakAr yathArtha samajhakar, antaramen usakA pariNaman karake atIndriy gnAnakI prApti dvArA atIndriy Anandako sab jIv AsvAdan kare yah antarIk bhAvanA sah.....
mahAvIr nirvANotsav dIpAvalI tA. 26 -10 -2011
Page -22 of 513
PDF/HTML Page 11 of 546
single page version
enI kun dakun da gUnthe mAL re,
jemAn sAr -samay shiratAj re,
gUnthyun pravachanasAr re,
gUnthyo samayano sAr re,
jinajIno OMkAranAd re,
vandun e OMkAranAd re,
mArA dhyAne hajo jinavAN re,
vAjo mane dinarAt re,
Page -21 of 513
PDF/HTML Page 12 of 546
single page version
bhagavAn shrI kundakundAchAryadevapraNIt yah ‘pravachanasAr’ nAmakA shAstra ‘dvitIy shrutaskandh’ke sarvotkRuShTa Agamommense ek hai.
‘dvitIy shrutaskandh’kI utpatti kese huI, usakA ham paTTAvalionke AdhArase sankShepamen avalokan karen : –
Aj se 2474 varSha pUrva is bharatakShetrakI puNyabhUmimen jagatpUjya param bhaTTArak bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI mokShamArgakA prakAsh karaneke liye samasta padArthonkA svarUp apanI sAtishay divyadhvanike dvArA pragaT kar rahe the. unake nirvANake pashchAt pAnch shrutakevalI hue, jinamense antim shrutakevalI shrI bhadrabAhusvAmI the. vahAn tak to dvAdashAngashAstrake prarUpaNAse nishchay -vyavahArAtmak mokShamArga yathArtharUpamen pravartatA rahA. tatpashchAt kAladoShase kramasha angonke gnAnakI vyuchchhitti hotI gaI aur isaprakAr apAr gnAnasindhukA bahubhAg vichchhinna honeke bAd dUsare bhadrabAhusvAmI AchAryakI paripATI (paramparA)men do mahA samartha muni hue. unamense — ekakA nAm shrI dharasen AchArya tathA dUsaronkA nAm shrI guNadhar AchArya thA. unase prApta gnAnake dvArA unakI paramparAmen honevAle AchAryonne shAstronkI rachanA kI aur shrI vIr bhagavAnake upadeshakA pravAh chAlU rakhA.
shrI dharasenAchAryako AgrAyaNIpUrvake pancham vastuadhikArake ‘mahAkarmaprakRiti’ nAmak chauthe prAbhRutakA gnAn thA. us gnAnAmRutamense kramasha unake bAdake AchAryon dvArA ShTakhanDAgam, dhaval, mahAdhaval, gommTasAr, labdhisAr, kShapaNAsAr Adi shAstronkI rachanA huI. isaprakAr pratham shrutaskandhakI utpatti huI. usamen jIv aur karmake sanyogase honevAlI AtmAkI sansAraparyAyakA — guNasthAn, mArgaNAsthAn AdikA — varNan hai, paryAyArthikanayako pradhAn karake kathan hai. is nayako ashuddhadravyArthik bhI kahate hain aur adhyAtmabhAShAse ashuddha -nishchayanay athavA vyavahAr kahate hain.
Page -20 of 513
PDF/HTML Page 13 of 546
single page version
shrI guNadhar AchAryako gnAnapravAdapUrvakI dasham vastuadhikArake tRutIy prAbhRutakA gnAn thA. us gnAnamense bAdake AchAryonne kramasha siddhAnta -rachanA kI. isaprakAr sarvagna bhagavAn mahAvIrase chalA AnevAlA gnAn AchAryaparamparAse bhagavAn shrI kundakundAchAryadevako prApta huA. unhonne panchAstikAyasangrah, pravachanasAr, samayasAr, niyamasAr, aShTapAhuD Adi shAstronkI rachanA kI. is prakAr dvitIy shrutaskandhakI utpatti huI. usamen gnAnako pradhAn karake shuddhadravyArthik nayase kathan hai, AtmAke shuddhasvarUpakA varNan hai.
bhagavAn shrI kundakundAchAryadev vikram samvatke prArambhamen ho gaye hain. digambar jain paramparAmen bhagavAn kundakundAchAryadevakA sthAn sarvotkRuShTa hai.
— yah shlok pratyek digambar jain, shAstrasvAdhyAyake prArambhamen mangalAcharaNake rUpamen bolate hain. isase siddha hotA hai ki sarvagna bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI aur gaNadhar bhagavAn shrI gautamasvAmIke pashchAt turat hI bhagavAn kundakundAchAryakA sthAn AtA hai. digambar jain sAdhu apaneko kundakundAchAryakI paramparAkA kahalAnemen gaurav mAnate hain. bhagavAn kundakundAchAryadevake shAstra sAkShAt gaNadharadevake vachan jitane hI pramANabhUt mAne jAte hain. unake bAd honevAle granthakAr AchArya apane kisI kathanako siddha karaneke liye kundakundAchAryadevake shAstronkA pramAN dete hain jisase yah kathan nirvivAd siddha ho jAtA hai. unake bAd likhe gaye granthommen unake shAstrommense anekAnek bahutase avataraN liye gae hain. vAstavamen bhagavAn kundakundAchAryadevane apane paramAgamommen tIrthankaradevonke dvArA prarUpit uttamottam siddhAntonko surakShit kar rakhA hai, aur mokShamArgako sthir rakhA hai. vikram samvat 660men honevAle shrI devasenAchAryavar apane darshanasAr nAmake granthamen kahate hain ki —
‘‘videhakShetrake vartamAn tIrthankar shrI sImandharasvAmIke samavasaraNamen jAkar shrI padmanandinAthane (shrI kundakundAchAryadevane) svayam prApta kiye gae gnAnake dvArA bodh na diyA hotA to munijan sachche mArgako kaise jAnate ?’’ ek dUsarA ullekh dekhiye, jisamen kundakundAchAryadevako ‘kalikAlasarvagna’ kahA gayA hai. ShaTprAbhRutakI shrI shrutasAgarasUrikRut
Page -19 of 513
PDF/HTML Page 14 of 546
single page version
TIkAke antamen likhA hai ki — ‘‘padmanandI, kundakundAchArya, vakragrIvAchArya, ailAchArya, gRidhrapichchhAchArya, — in pAnch nAmonse yukta tathA jinhen chAr angul U par AkAshamen chalanekI Ruddhi prApta thI, aur jinhonne pUrvavidehamen jAkar sImandharabhagavAnakI vandanA kI thI tathA unake pAsase prApta shrutagnAnake dvArA jinhonne bhAratavarShake bhavya jIvonko pratibodhit kiyA hai, un shrI jinachandrasUribhaTTArakake paTTake AbharaNarUp kalikAlasarvagna (bhagavAn kundakundAchAryadev)ke dvArA rachit is ShaTprAbhRut granthamen........sUrIshvar shrI shrutasAgar dvArA rachit mokShaprAbhRutakI TIkA samApta huI.’’ bhagavAn kundakundAchAryadevakI mahattA batAnevAle aise anekAnek ullekh jain sAhityamen milate hain; kaI ❃shilAlekhommen bhI ullekh pAyA jAtA hai. is prakAr ham dekhate hain ki sanAtan jain (digambar) sampradAyamen kalikAlasarvagna bhagavAn kundakundAchAryakA advitIy sthAn hai.
bhagavAn kundakundAchAryadev dvArA rachit anek shAstra hain jinamense thoDese vartamAnamen vidyamAn hai. trilokInAth sarvagnadevake mukhase pravAhit shrutAmRutakI saritAmense bhar lie gae vah amRutabhAjan vartamAnamen bhI anek AtmArthiyonko AtmajIvan pradAn karate hain. unake samayasAr, panchAstikAy aur pravachanasAr nAmak tIn uttamottam shAstra ‘prAbhRutatray’ kahalAte hain. in tIn paramAgamommen hajAron shAstronkA sAr A jAtA hai. bhagavAn kundakundAchAryake bAd likhe gae anek granthonke bIj in tIn paramAgamommen vidyamAn hain, — aisA sUkShmadRuShTise abhyAs karane par spaShTa gnAt hotA hai. shrI samayasAr is bharatakShetrakA sarvotkRuShTa paramAgam hai. usamen nav tattvonkA shuddhanayakI dRuShTise nirUpaN karake jIvakA shuddha svarUp sarva prakArase – Agam, yukti, anubhav aur paramparAse — ati vistArapUrvak samajhAyA hai. panchAstikAyamen chhah dravyon aur nav tattvonkA svarUp sankShepamen kahA gayA hai. pravachanasAramen usake nAmAnusAr jinapravachanakA sAr sangRuhIt kiyA gayA hai. jaise samayasAramen mukhyatayA darshanapradhAn nirUpaN hai usIprakAr pravachanasAramen mukhyatayA gnAnapradhAn kathan hai.
shrI pravachanasArake prArambhamen hI shAstrakartAne vItarAgachAritrake lie apanI tIvra AkAnkShA vyakta kI hai . bAr – bAr bhItar hI bhItar (antaramen) DubakI lagAte hue AchAryadev nirantar bhItar hI samAe rahanA chAhate hain . kintu jab tak us dashAko nahIn pahunchA jAtA tab tak antar anubhavase chhUTakar bAr – bAr bAhar bhI AnA ho jAtA hai . is dashAmen jin amUlya vachan mauktikonkI mAlA gUnth gaI vah yah pravachanasAr paramAgam hai . sampUrNa paramAgamamen vItarAgachAritrakI tIvrAkAnkShAkI mukhya dhvani gUnj rahI hai . ❃ shilAlekhake lie dekhe pRuShTha 19
Page -18 of 513
PDF/HTML Page 15 of 546
single page version
aise is param pavitra shAstramen tIn shrutaskandha hain . pratham shrutaskandhakA nAm ‘gnAnatattvapragnApan’ hai . anAdikAlase paronmukh jIvonko kabhI aisI shraddhA nahIn huI ki ‘main gnAnasvabhAv hUn aur merA sukh mujhamen hI hai’ . isIlie usakI paramukhApekShI – paronmukhavRutti kabhI nahIn TalatI . aise dIn dukhI jIvon par AchAryadevane karuNA karake is adhikAramen jIvakA gnAnAnandasvabhAv vistArapUrvak samajhAyA hai; usIprakAr kevalIke gnAn aur sukh prApta karanekI prachur utkRuShTa bhAvanA bahAI hai . ‘‘kShAyik gnAn hI upAdey hai, kShAyopashamikagnAnavAle to karmabhArako hI bhogate hain; pratyakShagnAn hI ekAntik sukh hai, parokShagnAn to atyant Akul hai; kevalIkA atIndriy sukh hI sukh hai, indriyajanit sukh to dukh hI hai; siddha bhagavAn svayamev gnAn, sukh aur dev hain, ghAtikarma rahit bhagavAnakA sukh sunakar bhI jinhen unake prati shraddhA nahIn hotI ve abhavya (dUrabhavya) hain’’ yon anekAnek prakArase AchAryadevane kevalagnAn aur atIndriy, paripUrNa sukhake liye pukAr kI hai . kevalIke gnAn aur Anandake lie AchAryadevane aisI bhAv bharI dhun machAI hai ki jise sunakar – paDhakar sahaj hI aisA lagane lagatA hai ki videhavAsI sImandhar bhagavAnake aur kevalI bhagavantonke jhuNDamense bharatakShetramen Akar tatkAl hI kadAchit AchAryadevane yah adhikAr rachakar apanI hRudayormiyAn vyakta kI hon. is prakAr gnAn aur sukhakA anupam nirUpaN karake is adhikAramen AchAryadevane mumukShuonko atIndriy gnAn aur sukhakI ruchi tathA shraddhA karAI hai, aur antim gAthAommen moh – rAg – dveShako nirmUl karanekA jinokta yathArtha upAy sankShepamen batAyA hai .
dvitIy shrutaskandhakA nAm ‘gneyatattva – pragnApan’ hai . anAdikAlase paribhramaN karatA huA jIv sab kuchh kar chukA hai, kintu usane sva – parakA bhedavignAn kabhI nahIn kiyA . use kabhI aisI sAnubhav shraddhA nahIn huI ki ‘bandh mArgamen tathA mokShamArgamen jIv akelA hI kartA, karma, karaN aur karmaphal banatA hai, usakA parake sAth kabhI bhI kuchh bhI sambandha nahIn hai’. isalie hajAron mithyA upAy karane par bhI vah dukh mukta nahIn hotA . is shrutaskandhamen AchAryadevane dukhakI jaD chhedanekA sAdhan – bhedavignAn – samajhAyA hai . ‘jagatakA pratyek sat arthAt pratyek dravya utpAd – vyay – dhrauvyake atirikta yA guN – paryAy samUhake atirikta anya kuchh bhI nahIn hai . sat kaho, dravya kaho, utpAd – vyay – dhrauvya kaho yA guNaparyAyapiNDa kaho, – yah sab ek hI hai’ yah trikAlagna jinendrabhagavAnake dvArA sAkShAt dRuShTa vastusvarUpakA mUlabhUt siddhAnta hai . vItarAgavignAnakA yah mUlabhUt siddhAnta prArambhakI bahutasI gAthAommen atyadhik sundar rItise, kisI lokottar vaignAnik Dhangase
Page -17 of 513
PDF/HTML Page 16 of 546
single page version
samajhAyA gayA hai . usamen dravyasAmAnyakA svarUp jis alaukik shailIse siddha kiyA hai usakA dhyAn pAThakonko yah bhAg svayam hI samajhapUrvak paDhe binA AnA ashakya hai .
vAstavamen pravachanasAramen varNit yah dravyasAmAnya nirUpaN atyanta abAdhya aur param pratItikar hai . is prakAr dravyasAmAnyakI gnAnarUpI sudRuDh bhUmikA rachakar, dravya visheShakA asAdhAraN varNan, prANAdise jIvakI bhinnatA, jIv dehAdikA – kartA, kArayitA, anumodak nahIn hai – yah vAstavikatA, jIvako pudgalapiNDakA akartRutva, nishchayabandhakA svarUp, shuddhAtmAkI upalabdhikA phal, ekAgra sanchetanalakShaN dhyAn ityAdi anek viShay ati spaShTatayA samajhAe gae hain . in sabamen sva – parakA bhedavignAn hI spaShTa tairatA dikhAI de rahA hai . sampUrNa adhikAr men vItarAg praNIt dravyAnuyogakA sattva khUb ThUns ThUns kar bharA hai, jinashAsanake maulik siddhAntonko abAdhyayuktise siddha kiyA hai . yah adhikAr jinashAsanake stambha samAn hai . isakA gaharAIse abhyAs karanevAle madhyastha supAtra jIvako aisI pratIti huye binA nahIn rahatI ki ‘jain darshan hI vastudarshan hai’ . viShayakA pratipAdan itanA prauDh, agAdh gaharAIyukta, marmasparshI aur chamatkRutimay hai ki vah mumukShuke upayogako tIkShNa banAkar shrutaratnAkarakI gambhIr gaharAImen le jAtA hai . kisI uchchakoTike mumukShuko nijasvabhAvaratnakI prApti karAtA hai, aur yadi koI sAmAnya mumukShu vahAn tak na pahunch sake to usake hRudayamen bhI itanI mahimA to avashya hI ghar kar letI hai ki ‘shrutaratnAkar adbhut aur apAr hai’ . granthakAr shrI kundakundAchAryadev aur TIkAkAr shrI amRutachandrAchAryadevake hRudayase pravAhit shrutagangAne tIrthankarake aur shrutakevaliyonke virahako bhulA diyA hai .
tIsare shrutaskandhakA nAm ‘charaNAnuyogasUchak chUlikA’ hai . shubhopayogI muniko antarang dashAke anurUp kis prakArakA shubhopayog vartatA hai aur sAth hI sAth sahajatayA bAharakI kaisI kriyAmen svayam vartanA hotI hain, vah isamen jinendra kathanAnusAr samajhAyA gayA hai . dIkShA grahaN karanekI jinokta vidhi, antarang sahaj dashAke anurUp bahirangayathAjAt -rUpatva, aTThAIs mUlaguN, antarang – bahirang chhed, upadhiniShedh, utsarga – apavAd, yuktAhAr vihAr, ekAgratArUp mokShamArga, munikA anya muniyonke pratikA vyavahAr Adi anek viShay isamen yukti sahit samajhAye gaye hain . granthakAr aur TIkAkAr AchAryayugalane charaNAnuyog jaise viShayako bhI Atmadravyako mukhya karake shuddhadravyAvalambI antarang dashAke sAth un – un kriyAonkA yA shubhabhAvonkA sambandh darshAte hue nishchay – vyavahArakI sandhipUrvak aisA chamatkArapUrNa varNan kiyA hai ki AcharaNapragnApan jaise adhikAramen bhI jaise koI shAntajharanese jharatA huA adhyAtmagIt gAyA jA rahA ho, — aisA hI lagatA rahatA hai . Atmadravyako mukhya karake, aisA sayuktik aisA
Page -16 of 513
PDF/HTML Page 17 of 546
single page version
pramANabhUt, sAdyanta, shAntarasanirjharatA charaNAnuyogakA pratipAdan anya kisI shAstramen nahIn hai . hRudayamen bhare hue anubhavAmRutamen otaprot hokar nikalatI huI donon AchAryadevonkI vANImen koI aisA chamatkAr hai ki vah jis jis viShayako sparsha karatI hai us us viShayako param rasamay, shItal – shItal aur sudhAsyandI banA detI hai .
is prakAr tIn shrutaskandhommen vibhAjit yah param pavitra paramAgam mumukShuonko yathArtha vastusvarUpake samajhanemen mahAnimittabhUt hai . is shAstramen jinashAsanake anek mukhya mukhya siddhAntonke bIj vidyamAn hain . is shAstramen pratyek padArthakI svatantratAkI ghoShaNA kI gaI hai tathA divyadhvanike dvArA vinirgat anek prayojanabhUt siddhAntonkA dohan hai . paramapUjya gurudev shrI kAnajIsvAmI anek bAr kahate hai ki — ‘shrI samayasAr, pravachanasAr, niyamasAr Adi shAstronkI gAthA – gAthAmen divyadhvanikA sandesh hai . in gAthAommen itanI apAr gaharAI hai ki usakA mAp karanemen apanI hI shaktikA mAp hojAtA hai . yah sAgaragambhIr shAstronke rachayitA paramakRupAlu AchAryabhagavAnakA koI param alaukik sAmarthya hai . param adbhut sAtishay antarbAhya yogonke binA in shAstronkA rachA jAnA shakya nahIn hai . in shAstronkI vANI tairate hue puruShakI vANI hai yah spaShTa pratIt hotA hai . inakI pratyek gAthA chhaThaven – sAtaven guNasthAnamen jhUlanevAle mahAmunike AtmAnubhavase nikalI huI hai . in shAstronke kartA bhagavAn kundakundAchAryadev mahAvidehakShetramen sarvagna vItarAg bhI sImandhar bhagavAnake samavasaraNamen gaye the, aur vahAn ve ATh din rahe the yah bAt yathAtathya hai, akSharasha satya hai, pramANasiddha hai . un paramopakArI AchAryadevake dvArA rachit samayasAr, pravachanasAr Adi shAstrommen tIrthankaradevakI OMkAradhvanimense hI nikalA huA upadesh hai .’
bhagavAn kundakundAchAryadevakRut is shAstrakI prAkRit gAthAonkI ‘tattvadIpikA’ nAmak sanskRit TIkA shrI amRutachandrAchArya (jo ki lagabhag vikram samvatkI 10vIn shatAbdImen ho gaye hain)ne rachI hai . jaise is shAstrake mUl kartA alaukik puruSh hain vaise hI isake TIkAkAr bhI mahAsamartha AchArya hain . unhonne samayasAr tathA panchAstikAyakI TIkA bhI likhI hai aur tattvArthasAr, puruShArthasiddhyupAy Adi svatantra granthonkI bhI rachanA kI hai . un jaisI TIkAyen abhI tak anya jainashAstrakI nahIn huI hai . unakI TIkAonke pAThakonko unakI adhyAtmarasikatA, AtmAnubhav, prakhar vidvattA, vastusvarUpako nyAyapUrvak siddha karanekI asAdhAraN shakti, jinashAsanakA atyanta gambhIr gnAn, nishchay – vyavahArakA sandhibaddha nirUpaN karanekI viral shakti aur uttam kAvyashaktikA pUrA patA lag jAtA hai . gambhIr rahasyonko atyanta sankShepamen bhar denekI unakI shakti vidvAnonko Ashcharyachakit kar detI hai . unakI daivI
Page -15 of 513
PDF/HTML Page 18 of 546
single page version
TIkAyen shrutakevalIke vachanon jaisI hain . jaise mUl shAstrakArake shAstra anubhav – yukti Adi samasta samRuddhiyonse samRuddha hain vaise hI TIkAkArakI TIkAyen bhI un un sarva samRuddhiyonse vibhUShit hain . shAsanamAnya bhagavAn kundakundAchAryadevane mAno ki ve kundakundabhagavAnke hRudayamen paiTh gaye hon isaprakArase unake gambhIr Ashayonko yathArthatayA vyakta karake unake gaNadhar jaisA kArya kiyA hai . shrI amRutachandrAchAryadev dvArA rachit kAvya bhI adhyAtmaras aur AtmAnubhavakI mastIse bharapUr hain . shrI samayasArakI TIkAmen AnevAle kAvyon (kalashon)ne shrI padmaprabhadev jaise samartha munivaron par gaharI chhAp jamAI hai, aur Aj bhI tattvagnAn tathA adhyAtmarasase bhare hue ve madhur kalash adhyAtmarasikonke hadayake tArako jhanajhanA DAlate hain . adhyAtmakavike rUpamen shrI amRutachandrAchAryadevakA sthAn advitIy hai .
pravachanasAramen bhagavAn kundakundAchAryadevane 275 gAthAonkI rachanA prAkRitamen kI hai . usapar shrI amRutachandrAchAryane tattvadIpikA nAmak tathA shrI jayasenAchAryane tAtparyavRutti nAmak sanskRit TIkAkI rachanA kI hai . shrI pAnDe hemarAjajIne tattvadIpikAkA bhAvArtha hindImen likhA hai, jisakA nAm ‘bAlAvabodhabhAShATIkA’ rakhA hai . vikram samvat 1969men shrI paramashrutaprabhAvak maNDal dvArA prakAshit hindI pravachanasAramen mUl gAthAyen, donon sanskRit TIkAyen, aur shrI hemarAjajIkRut hindI bAlAvabodhabhAShATIkA mudrit huI hai . ab is prakAshit gujarAtI pravachanasAramen mUl gAthAyen, unakA gujarAtI padyAnuvAd, sanskRit tattvadIpikA TIkA aur un gAthA va TIkAkA akSharasha gujarAtI anuvAd pragaT kiyA gayA hai . jahAn kuchh visheSh spaShTIkaraN karanekI AvashyakatA pratIt huI hai vahAn koShThakamen athavA ‘bhAvArtha’men yA phU TanoTamen spaShTatA kI gaI hai . us spaShTatA karanemen bahut sI jagah shrI jayasenAchAryakI ‘tAtparyavRutti’ atyanta upayogI huI hai aur kahI kahIn shrI hemarAjajIkRut bAlAvabodhabhAShATIkAkA bhI AdhAr liyA hai . shrI paramashrutaprabhAvak maNDal dvArA prakAshit pravachanasAramen mudrit sanskRit TIkAko hastalikhit pratiyonse milAn karane par usamen kahIn kahIn jo alpa ashuddhiyAn mAlUm huI ve isamen ThIk kar lI gaI hain .
yah anuvAd karanekA mahAbhAgya mujhe prApta huA, jo ki mere liye atyanta harShakA kAraN hai . paramapUjya adhyAtmamUrti sadgurudev shrI kAnajIsvAmIke Ashrayamen is gahan shAstrakA anuvAd huA hai . anuvAd karanekI sampUrNa shakti mujhe pUjyapAd sadgurudevase hI prApta huI hai . paramopakArI sadgurudevake pavitra jIvanake pratyakSha parichayake binA aur unake AdhyAtmik upadeshake binA is pAmarako jinavANIke prati leshamAtra bhI bhakti yA shraddhA kahAnse pragaT hotI, bhagavAn kundakundAchAryadev aur unake shAstronkI ranchamAtra mahimA kahAnse
Page -14 of 513
PDF/HTML Page 19 of 546
single page version
AtI, tathA un shAstronkA artha DhUnDh nikAlanekI leshamAtra shakti kahAnse AtI ? — isaprakAr anuvAdakI samasta shaktikA mUl shrI sadgurudev hI honese vAstavamen to sadgurudevakI amRutavANIkA pravAh hI — unase prApta amUlya upadesh hI — yathAsamay is anuvAdake rUpamen pariNat huA hai . jinake dvArA sinchit shaktise aur jinakA pIThapar bal honese is gahan shAstrake anuvAd karanekA mainne sAhas kiyA aur jinakI kRupAse vah nirvighna samApta huA un paramapUjya paramopakArI sadgurudev (shrI kAnajIsvAmI)ke charaNAravindamen ati bhaktibhAvase main vandanA karatA hUn .
paramapUjya bahenashrI champAbenake prati bhI, is anuvAdakI pUrNAhuti karate huye, upakAravashatAkI ugra bhAvanAkA anubhav ho rahA hai . jinake pavitra jIvan aur bodh is pAmarako shrI pravachanasArake prati, pravachanasArake mahAn kartAke prati aur pravachanasAramen upadiShTa vItarAgavignAnake prati bahumAnavRuddhikA vishiShTa nimitta hue hain — aisI un paramapUjya bahinashrIke charaNakamalamen yah hRuday naman karatA hai .
is anuvAdamen anek bhAiyonse hArdik sahAyatA milI hai . mAnanIy shrI vakIl rAmajIbhAI mANekachanda doshIne apane bharapUr dhArmik vyavasAyommense samay nikAlakar sArA anuvAd bArIkIse jAnch liyA hai, yathochit salAh dI hai aur anuvAdamen AnevAlI chhoTI – baDI kaThinAiyonkA apane vishAl shAstragnAnase hal kiyA hai . bhAIshrI khImachanda jeThAlAl sheThane bhI pUrA anuvAd sAvadhAnIpUrvak jAnchA hai aur apane sanskRit bhAShAke tathA shAstrIy gnAnake AdhArake upayogI sUchanAyen dI hain . brahmachArI bhAIshrI chandUlAl khImachanda jhobAliyAne hastalikhit pratiyonke AdhArase sanskRit TIkAmen sudhAr kiyA hai, anuvAdakA kitanA hI bhAg jAnchA hai, shuddhipatra, anukramaNikA aur gAthAsUchI taiyAr kI hai, tathA prUph sanshodhanakA kArya kiyA hai — is prakAr vidhavidh sahAyatA kI hai . in sab bhAiyonkA main antakaraNapUrvak AbhAr mAnatA hUn . unakI sahRuday sahAyatAke binA anuvAdamen anek trUTiyAn rah jAtIn . inake atirikta anya jin – jin bhAiyonkI isamen sahAyatA milI hai main un sabakA RuNI hUn .
mainne yah anuvAd pravachanasArake prati bhaktise aur gurudevakI preraNAse prerit hokar nij kalyANake hetu, bhavabhayase Darate – Darate kiyA hai . anuvAd karate huye shAstrake mUl Ashayamen koI antar na paDane pAye, is or mainne pUrI – pUrI sAvadhAnI rakhI hai; tathApi alpagnatAke kAraN usamen kahIn koI Ashay badal gayA ho yA koI bhUl rah gaI ho to usake liye main shAstrakAr shrI kundakundAchAryabhagavAn, TIkAkAr shrI amRutachandrAchAryadev aur mumukShu pAThakonse antakaraNapUrvak kShamAyAchanA karatA hUn .
Page -13 of 513
PDF/HTML Page 20 of 546
single page version
merI Antarik bhAvanA hai ki yah anuvAd bhavya jIvonko jinakathit vastuvignAnakA nirNay karAkar, atIndriy gnAn aur sukhakI shraddhA karAkar, pratyek dravyakA sampUrNa svAtantrya samajhAkar, dravyasAmAnyamen lIn honerUp shAshvat sukhakA panth dikhAye . ‘paramAnandarUpI sudhArasake pipAsu bhavya jIvonke hitArtha’ shrI amRutachandrAchAryadevane is mahAshAstrakI vyAkhyA kI hai . jo jIv isamen kathit paramakalyANakArI bhAvonko hRudayagat karenge ve avashya paramAnandarUpI sudhArasake bhAjan honge . jab tak ye bhAv hRudayagat na hon tab tak nish – din yahI bhAvanA, yahI vichAr, yahI manthan aur yahI puruShArtha kartavya hai . yahI paramAnandaprAptikA upAy hai . shrI amRutachandrAchAryadev dvArA tattvadIpikAkI pUrNAhuti karate huye bhAvit bhAvanAko bhAkar yah upodghAt pUrNa karatA hUn — ‘‘AnandAmRutake pUrase paripUrNa pravAhit kaivalyasaritAmen jo nimagna hai, jagatko dekhaneke liye samartha mahAgnAnalakShmI jisamen mukhya hai, jo uttam ratnake kiraNonke samAn spaShTa hai aur jo iShTa hai — aise prakAshamAn svatattvako jIv syAtkAralakShaNase lakShit jinendrashAsanake vash prApta hon .’’ shrutapanchamI, vi0 san0 2004