Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 95-99.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 28

 

Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version

ye khalu jīvapudgalātmakamasamānajātīyadravyaparyāyaṁ sakalāvidyānāmekamūlamupagatā
yathoditātmasvabhāvasaṁbhāvanaklībāḥ tasminnevāśaktimupavrajanti, te khalūcchalitanirargalaikānta-
dr̥ṣṭayo manuṣya evāhameṣ mamaivaitanmanuṣyaśarīramityahaṁkāramamakārābhyāṁ vipralabhyamānā avicalit-
cetanāvilāsamātrādātmavyavahārāt
pracyutya kroḍīkr̥tasamastakriyākuṭumbakaṁ manuṣyavyavahāramāśritya
rajyanto dviṣantaśca paradravyeṇ karmaṇā saṁgatatvātparasamayā jāyante .
ye tu punarasaṁkīrṇa -dravyaguṇaparyāyasusthitaṁ bhagavantamātmanaḥ svabhāvaṁ
sakalavidyānāmekamūlamupagamya yathoditātmasvabhāvasaṁbhāvanasamarthatayā paryāyamātrāśakti-
dravyaguṇaparyāyaparijñānamūḍhā athavā nārakādiparyāyarūpo na bhavāmyahamiti bhedavijñānamūḍhāśca parasamayā
mithyādr̥ṣṭayo bhavantīti
. tasmādiyaṁ pārameśvarī dravyaguṇaparyāyavyākhyā samīcīnā bhadrā bhavatītyabhi-
prāyaḥ ..93.. ath prasaṁgāyātāṁ parasamayasvasamayavyavasthāṁ kathayatije pajjaesu ṇiradā jīvā ye paryāyeṣu
ṭīkā :jo jīv pudgalātmak asamānajātīy dravyaparyāyakājo ki sakal
avidyāoṁkā ek mūl hai usakāāśray karate hue 1yathokta ātmasvabhāvakī 2saṁbhāvanā
karanemeṁ napuṁsak honese usīmeṁ bal dhāraṇ karate haiṁ (arthāt un asamānajātīy dravya -paryāyoṁke
prati hī balavān haiṁ ), ve
jinakī 3nirargal ekāntadr̥ṣṭi uchalatī hai aise‘yah maiṁ manuṣya
hī hūn̐, merā hī yah manuṣya śarīr hai’ isaprakār ahaṁkār -mamakārase ṭhagāye jāte huye,
avicalitacetanāvilāsamātra
4ātmavyavahārase cyut hokar, jisameṁ samasta kriyākalāpako
chātīse lagāyā jātā hai aise 5manuṣyavyavahārakā āśray karake rāgī -dveṣī hote hue par dravyarūp
karmake sāth saṁgatatāke kāraṇ (-paradravyarūp karmake sāth yukta ho jānese) vāstavameṁ 6parasamay
hote haiṁ arthāt parasamayarūp pariṇamit hote haiṁ .
aur jo 7asaṁkīrṇa dravya guṇ -paryāyoṁse susthit bhagavān ātmāke svabhāvakājo
ki sakal vidyāoṁkā ek mūl hai usakāāśray karake yathokta ātmasvabhāvakī
saṁbhāvanāmeṁ samartha honese paryāyamātra pratike balako dūr karake ātmāke svabhāvameṁ hī sthiti karate
1. yathokta = pūrva gāthāmeṁ kahā jaisā . 2. saṁbhāvanā = saṁcetan; anubhav; mānyatā; ādar .
3. nirargal = aṁkuś binā kī; behad (jo manuṣyādi paryāyameṁ līn haiṁ, ve behad ekāṁtadr̥ṣṭirūp hai .)
4. ātmavyavahār = ātmārūp vartan, ātmārūp kārya, ātmārūp vyāpār .
5. manuṣyavyavahār = manuṣyarūp vartan (maiṁ manuṣya hī hūn̐ . aisī mānyatāpūrvak vartan) .
6. jo jīv parake sāth ekatvakī mānyatāpūrvak yukta hotā hai, use parasamay kahate haiṁ .
7. asaṁkīrṇa = ekamek nahīṁ aise; spaṣṭatayā bhinna [bhagavān ātmasvabhāv spaṣṭa bhinna -parake sāth ekamek
aise dravyaguṇaparyāyoṁse susthit hai ] .

Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version

matyasyātmanaḥ svabhāv ev sthitimāsūtrayanti, te khalu sahajavijr̥mbhitānekāntadr̥ṣṭiprakṣapit-
samastaikāntadr̥ṣṭiparigrahagrahā manuṣyādigatiṣu tadvigraheṣu cāvihitāhaṁkāramamakārā
anekāpavarakasaṁcāritaratnapradīpamivaikarūpamevātmānamupalabhamānā avicalitacetanāvilās-
mātramātmavyavahāramurarīkr̥tya kroḍīkr̥tasamastakriyākuṭumbakaṁ manuṣyavyavahāramanāśrayanto viśrānta-
rāgadveṣonmeṣatayā paramamaudāsīnyamavalaṁbamānā nirastasamastaparadravyasaṁgatitayā svadravyeṇaiv kevalen
saṁgatatvātsvasamayā jāyante
.
ataḥ svasamay evātman -stattvam ..94..
niratāḥ jīvāḥ parasamaig tti ṇiddiṭṭhā te parasamayā iti nirdiṣṭāḥ ka thitāḥ . tathāhitathāhi
manuṣyādiparyāyarūpo‘hamityahaṅkāro bhaṇyate, manuṣyādiśarīraṁ taccharīrādhārotpannapañcendriyaviṣayasukhasvarūpaṁ
ca mameti mamakāro bhaṇyate, tābhyāṁ pariṇatāḥ mamakārāhaṅkārarahitaparamacaitanyacamatkārapariṇateścyutā ye te

ka rmodayajanitaparaparyāyaniratatvātparasamayā mithyādr̥ṣṭayo bhaṇyante
. ādasahāvamhi ṭhidā ye punarātmasvarūpe
sthitāste sagasamayā muṇedavvā svasamayā mantavyā jñātavyā iti . tadyathātadyathāanekāpavarak saṁcāritaik -
ratnapradīp ivānek śarīreṣvapyeko‘hamiti dr̥ḍhasaṁskāreṇ nijaśuddhātmani sthitā ye te ka rmodayajanit-
paryāyapariṇatirahitatvātsvasamayā bhavantītyarthaḥ
..94.. ath dravyasya sattādilakṣaṇatrayaṁ sūcayati
pra 22
haiṁ (-līn hote haiṁ), vejinhoṁne sahaj -vikasit anekāntadr̥ṣṭi se samasta ekāntadr̥ṣṭike
1parigrahake āgrah prakṣīṇ kar diye haiṁ, aisemanuṣyādi gatiyoṁmeṁ aur un gatiyoṁke śarīroṁmeṁ
ahaṁkārmamakār na karake anek kakṣoṁ (kamaroṁ) meṁ 2saṁcārit ratnadīpakakī bhān̐ti ekarūp
hī ātmāko upalabdha (-anubhav) karate huye, avicalit -cetanāvilāsamātra ātmavyavahārako
aṁgīkār karake, jisameṁ samasta kriyākalāpase bheṁṭ kī jātī hai aise manuṣyavyavahārakā āśray
nahīṁ karate huye, rāgadveṣakā unmeṣ (prākaṭay) ruk jānese param udāsīnatākā ālamban lete
huye, samasta paradravyoṁkī saṁgati dūr kar denese mātra svadravyake sāth hī saṁgatatā honese vāstavameṁ
3svasamay hote haiṁ arthāt svasamayarūp pariṇamit hote haiṁ .
isaliye svasamay hī ātmākā tattva hai .
1. parigrah = svīkār; aṁgīkār .
2. saṁcārit = lejāye gaye . (jaise bhinna -bhinna kamaroṁmeṁ lejāyā gayā ratnadīpak ekarūp hī hai, vah kiṁcitmātra
bhī kamareke rūpameṁ nahīṁ hotā, aur na kamarekī kriyā karatā hai, usīprakār bhinna -bhinna śarīroṁmeṁ praviṣṭa
honevālā ātmā ekarūp hī hai, vah kiṁcitmātra bhī śarīrarūp nahīṁ hotā aur na śarīrakī kriyā karatā
hai
isaprakār jñānī jānatā hai .)
3. jo jīv svake sāth ekatvakī mānyatāpūrvak (svake sāth) yukta hotā hai use sva -samay kahā jātā
.

Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version

ath dravyalakṣaṇamupalakṣayati
apariccattasahāveṇuppādavvayadhuvattasaṁbaddhaṁ .
guṇavaṁ ca sapajjāyaṁ jaṁ taṁ davvaṁ ti vuccaṁti ..95..
aparityaktasvabhāvenotpādavyayadhruvatvasaṁbaddham .
guṇavacca saparyāyaṁ yattaddravyamiti bruvanti ..95..
apariccattasahāveṇ aparityakta svabhāvamastitven sahābhinnaṁ uppādavvayadhuvattasaṁjuttaṁ utpādavyayadhrauvyaiḥ sah
saṁyuktaṁ guṇavaṁ ca sapajjāyaṁ guṇavatparyāyasahitaṁ ca jaṁ yaditthaṁbhūtaṁ sattādilakṣaṇatrayasaṁyuktaṁ taṁ davvaṁ ti vuccaṁti
taddravyamiti bruvanti sarvajñāḥ . idaṁ dravyamutpādavyayadhrauvyairguṇaparyāyaiśca sah lakṣyalakṣaṇabhede api sati
sattābhedaṁ na gacchati . tarhi kiṁ karoti . svarūpatayaiv tathāvidhatvamavalambate . tathāvidhatvamavalambate
ko‘rthaḥ . utpādavyayadhrauvyasvarūpaṁ guṇaparyāyasvarūpaṁ ca pariṇamati śuddhātmavadev . tathāhi
bhāvārtha :‘maiṁ manuṣya hūn̐, śarīrādik samasta kriyāoṁko maiṁ karatā hūn̐, strī -putra-
dhanādike grahaṇ -tyāgakā maiṁ svāmī hūn̐’ ityādi mānanā so manuṣyavyavahār (manuṣyarūp pravr̥tti)
hai; ‘mātra acalit cetanā vah hī maiṁ hūn̐’ aisā mānanā
pariṇamit honā so ātmavyavahār
(ātmārūp pravr̥tti) hai .
jo manuṣyādiparyāyameṁ līn haiṁ, ve ekāntadr̥ṣṭivāle log manuṣyavyavahārakā āśray karate
haiṁ, isaliye rāgī -dveṣī hote haiṁ aur isaprakār paradravyarūp karmake sāth sambandha karate honese ve
parasamay haiṁ; aur jo bhagavān ātmasvabhāvameṁ hī sthit haiṁ ve anekāntadr̥ṣṭivāle log
manuṣyavyavahārakā āśray nahīṁ karake ātmavyavahārakā āśray karate haiṁ, isaliye rāgī -dveṣī nahīṁ
hote arthāt param udāsīn rahate haiṁ aur isaprakār paradravyarūp karmake sāth sambandha na karake
mātra svadravyake sāth hī sambandha karate haiṁ, isaliye ve svasamay haiṁ
..94..
ab dravyakā lakṣaṇ batalāte haiṁ :
anvayārtha :[aparityaktasvabhāven ] svabhāvako choṛe binā [yat ] jo
[utpādavyayadhruvatvasaṁbaddham ] utpād -vyay -dhrauvyasaṁyukta hai [ca ] tathā [guṇavat saparyāyaṁ ]
guṇayukta aur paryāyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate haiṁ
..95..
choḍayā vinā ja svabhāvane utpād -vyay -dhruvayukta che,
vaḷī guṇ ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhākhyuṁ tehane. 95.

Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version

ih khalu yadanārabdhasvabhāvabhedamutpādavyayadhrauvyatrayeṇ guṇaparyāyadvayen ca yallakṣyate tad
dravyam . tatra hi dravyasya svabhāvo‘stitvasāmānyānvayaḥ . astitvaṁ hi vakṣyati dvividhaṁ
svarūpāstitvaṁ sādr̥śyāstitvaṁ ceti . tatrotpādaḥ prādurbhāvaḥ, vyayaḥ pracyavanaṁ, dhrauvyamavasthitiḥ .
guṇā vistāraviśeṣāḥ . te dvividhāḥ sāmānyaviśeṣātmakatvāt . tatrāstitvaṁ nāstitva-
mekatvamanyatvaṁ dravyatvaṁ paryāyatvaṁ sarvagatatvamasarvagatatvaṁ sapradeśatvamapradeśatvaṁ mūrtatvamamūrtatvaṁ
sakri yatvamakri yatvaṁ cetanatvamacetanatvaṁ kartr̥tvamakartr̥tvaṁ bhoktr̥tvamabhoktr̥tvamagurulaghutvaṁ cetyādayaḥ
sāmānyaguṇāḥ, avagāhahetutvaṁ gatinimittatā sthitikāraṇatvaṁ vartanāyatanatvaṁ rūpādimattā
cetanatvamityādayo viśeṣaguṇāḥ
. paryāyā āyataviśeṣāḥ . te pūrvamevoktāścaturvidhāḥ .
kevalajñānotpattiprastāve śuddhātmaruciparicchittiniścalānubhūtirūpakāraṇasamayasāraparyāyasya vināśe sati
śuddhātmopalambhavyaktirūpakāryasamayasārasyotpādaḥ kāraṇasamayasārasya vyayastadubhayādhārabhūtaparamātmadravya-

tven dhrauvyaṁ ca
. tathānantajñānādiguṇāḥ, gatimārgaṇāvipakṣabhūtasiddhagatiḥ, indriyamārgaṇāvipakṣa-
bhūtātīndriyatvādilakṣaṇāḥ śuddhaparyāyāśca bhavantīti . yathā śuddhasattayā sahābhinnaṁ paramātmadravyaṁ
pūrvoktotpādavyayadhrauvyairguṇaparyāyaiśca sah saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi sati taiḥ sah sattābhedaṁ na
ṭīkā :yahān̐ (is viśvameṁ) jo, svabhāvabhed kiye binā, 1utpād -vyay -dhrauvyatrayase
aur 2guṇaparyāyadvayase 3lakṣit hotā hai, vah dravya hai . inameṁse (-svabhāv, utpād, vyay, dhrauvya,
guṇ aur paryāyameṁse) dravyakā svabhāv vah 4astitvasāmānyarūp anvay hai; astitva do
prakārakā kaheṁge :1svarūp -astitva . 2sādr̥śya -astitva . utpād vah prādurbhāv (pragaṭ
honāutpanna honā) hai; vyay vah pracyuti (arthāt bhraṣṭa,naṣṭa honā) hai; dhrauvya vah avasthiti
(ṭhikānā) hai; guṇ vah vistāraviśeṣ haiṁ . ve sāmānyaviśeṣātmak honese do prakārake haiṁ . inameṁ,
astitva, nāstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryāyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeśatva,
apradeśatva, mūrtatva, amūrtatva, sakriyatva, akriyatva, cetanatva, acetanatva, kartr̥tva, akartr̥tva,
bhoktr̥tva, abhoktr̥tva, agurulaghutva, ityādi sāmānyaguṇ haiṁ; avagāhahetutva, gatinimittatā,
sthitikāraṇatva, vartanāyatanatva, rūpādimattva, cetanatva ityādi viśeṣ guṇ haiṁ
. paryāy āyataviśeṣ
haiṁ . ve pūrva hī (93 vīṁ gāthā kī ṭīkāmeṁ) kathit cār prakārakī haiṁ .
1. utpād -vyay -dhrauvyatray = utpād, vyay aur dhrauvyayah tripuṭī (tīnoṁkā samūh) .
2. guṇaparyāyadvay = guṇ aur paryāyyah yugal (donoṁkā samūh)
3. lakṣit hotā hai = lakṣyarūp hotā hai, pahicānā jātā hai . [ (1) utpād -vyay -dhrauvya tathā (2) guṇaparyāy
ve lakṣaṇ haiṁ aur dravya vah lakṣya hai . ]
4. astitvasāmānyarūp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisā ekarūp bhāv dravyakā svabhāv hai . (anvay = ekarūpatā
sadr̥śabhāv .)

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version

na ca tairutpādādibhirguṇaparyāyairvā sah dravyaṁ lakṣyalakṣaṇabhede‘pi svarūpabhedamupavrajati,
svarūpat ev dravyasya tathāvidhatvāduttarīyavat .
yathā khalūttarīyamupāttamalināvasthaṁ prakṣālitamamalāvasthayotpadyamānaṁ tenotpāden lakṣyate, na
ca ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathā dravyamapi
samupāttaprāktanāvasthaṁ samucitabahiraṁgasādhanasannidhisadbhāve vicitrabahutarāvasthānaṁ svarūpakartr̥karaṇ-
sāmarthyasvabhāvenāntaraṁgasādhanatāmupāgatenānugr̥hītamuttarāvasthayotpadyamānaṁ tenotpāden lakṣyate, na ca
ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
. yathā ca tadevottarīy-
mamalāvasthayotpadyamānaṁ malināvasthayā vyayamānaṁ ten vyayen lakṣyate, na ca ten sah svarūpabhed-
karoti, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate . tathāvidhatvaṁ ko‘rthaḥ . utpādavyayadhrauvyaguṇaparyāyasvarūpeṇ
pariṇamati, tathā sarvadravyāṇi svakīyasvakīyayathocitotpādavyayadhrauvyaistathaiv guṇaparyāyaiśca sah yadyapi
saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhirbhedaṁ kurvanti tathāpi sattāsvarūpeṇ bhedaṁ na kurvanti, svabhāvat ev

tathāvidhatvamavalambante
. tathāvidhatvaṁ ko‘rthaḥ . utpādavyayādisvarūpeṇ pariṇamanti . athavā yathā vastraṁ
1. dravyameṁ nijameṁ hī svarūpakartā aur svarūpakaraṇ honekī sāmarthya hai . yah sāmarthyasvarūp svabhāv hī apane
pariṇamanameṁ (avasthāṁtar karanemeṁ) antaraṁg sādhan hai .
dravyakā un utpādādike sāth athavā guṇaparyāyoṁke sāth lakṣya -lakṣaṇ bhed hone par
bhī svarūpabhed nahīṁ hai . svarūpase hī dravya vaisā (utpādādi athavā guṇaparyāyavālā) hai
vastrake samān .
jaise malin avasthāko prāpta vastra, dhone par nirmal avasthāse (-nirmal avasthārūp,
nirmal avasthākī apekṣāse) utpanna hotā huā us utpādase lakṣit hotā hai; kintu usakā
us utpādake sāth svarūp bhed nahīṁ hai, svarūpase hī vaisā hai (arthāt svayaṁ utpādarūpase
hī pariṇat hai); usīprakār jisane pūrva avasthā prāpta kī hai aisā dravya bhī
jo ki ucit
bahiraṁg sādhanoṁke sānnidhya (nikaṭatā; hājarī) ke sadbhāvameṁ anek prakārakī bahutasī
avasthāyeṁ karatā hai vah
1antaraṁgasādhanabhūt svarūpakartā aur svarūpakaraṇake sāmarthyarūp
svabhāvase anugr̥hīt hone par, uttar avasthāse utpanna hotā huā vah utpādase lakṣit hotā
hai; kintu usakā us utpādake sāth svarūpabhed nahīṁ hai, svarūpase hī vaisā hai
. aur jaise
vahī vastra nirmal avasthāse utpanna hotā huā aur malin avasthāse vyayako prāpta hotā
huā us vyayase lakṣit hotā hai, parantu usakā us vyayake sāth svarūpabhed nahīṁ hai,
svarūpase hī vaisā hai; usīprakār vahī dravya bhī uttar avasthāse utpanna hotā huā aur pūrva
avasthāse vyayako prāpta hotā huā us vyayase lakṣit hotā hai; parantu usakā us vyayake

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version

mupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathā tadev dravyamapyuttarāvasthayotpadyamānaṁ
prāktanāvasthayā vyayamānaṁ ten vyayen lakṣyate, na ca ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev
tathāvidhatvamavalambate
. yathaiv ca tadevottarīyamekakālamamalāvasthayotpadyamānaṁ malināvasthayā
vyayamānamavasthāyinyottarīyatvāvasthayā dhrauvyamālambamānaṁ dhrauvyeṇ lakṣyate, na ca ten sah
svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakāl-
muttarāvasthayotpadyamānaṁ prāktanāvasthayā vyayamānamavasthāyinyā dravyatvāvasthayā dhrauvyamālambamānaṁ
dhrauvyeṇ lakṣyate, na ca ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
.
yathaiv ca tadevottarīyaṁ vistāraviśeṣātmakairguṇairlakṣyate, na ca taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati,
svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapi vistāraviśeṣātmakairguṇairlakṣyate, na ca
taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvam -valambate
. yathaiv ca
tadevottarīyamāyataviśeṣātmakaiḥ paryāyavartibhistantubhirlakṣyate, na ca taiḥ sah svarūp -bhedamupavrajati,
svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyāyataviśeṣātmakaiḥ paryāyairlakṣyate, na ca
taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
..95..
sāth svarūpabhed nahīṁ hai, vah svarūpase hī vaisā hai . aur jaise vahī vastra ek hī samayameṁ
nirmal avasthāse utpanna hotā huā, malin avasthāse vyayako prāpta hotā huā aur
ṭikanevālī aisī vastratva -avasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣit hotā hai; parantu usakā
us dhrauvyake sāth svarūpabhed nahīṁ hai, svarūpase hī vaisā hai; isīprakār vahī dravya bhī ek
hī samay uttar avasthāse utpanna hotā huā, pūrva avasthāse vyay hotā huā, aur ṭikanevālī
aisī dravyatvaavasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣit hotā hai
. kintu usakā us dhrauvyake
sāth svarūpabhed nahīṁ hai, vah svarūpase hī vaisā hai .
aur jaise vahī vastra vistāraviśeṣasvarūp (śuklatvādi) guṇoṁse lakṣit hotā hai; kintu
usakā un guṇoṁke sāth svarūpabhed nahīṁ hai, svarūpase hī vah vaisā hai; isīprakār vahī dravya
bhī vistāraviśeṣasvarūp guṇoṁse lakṣit hotā hai; kintu usakā un guṇoṁke sāth svarūpabhed nahīṁ
hai, vah svarūpase hī vaisā hai
. aur jaise vahī vastra āyataviśeṣasvarūp paryāyavartī
(-paryāyasthānīy) taṁtuoṁse lakṣit hotā hai; kintu usakā un taṁtuoṁke sāth svarūpabhed nahīṁ
hai, vah svarūpase hī vaisā hai
. usīprakār vahī dravya bhī āyataviśeṣasvarūp paryāyoṁse lakṣit
hotā hai, parantu usakā un paryāyoṁke sāth svarūpabhed nahīṁ hai, vah svarūpase hī vaisā hai ..95..
nirmalaparyāyeṇotpannaṁ malinaparyāyeṇ vinaṣṭaṁ tadubhayādhārabhūtavastrarūpeṇ dhruvamavinaśvaraṁ, tathaiv śukla-
varṇādiguṇanavajīrṇādiparyāyasahitaṁ ca sat tairutpādavyayadhrauvyaistathaiv ca svakīyaguṇaparyāyaiḥ sah

saṁjñādibhede‘pi sati sattārūpeṇ bhedaṁ na karoti
. tarhi kiṁ karoti . svarūpat evotpādādirūpeṇ

Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version

ath krameṇāstitvaṁ dvividhamabhidadhātisvarūpāstitvaṁ sādr̥śyāstitvaṁ ceti . tatredaṁ
svarūpāstitvābhidhānam
sabbhāvo hi sahāvo guṇehiṁ sagapajjaehiṁ cittehiṁ .
davvassa savvakālaṁ uppādavvayadhuvattehiṁ ..96..
sadbhāvo hi svabhāvo guṇaiḥ svakaparyayaiścitraiḥ .
dravyasya sarvakālamutpādavyayadhruvatvaiḥ ..96..
astitvaṁ hi kil dravyasya svabhāvaḥ. tatpunaranyasādhananirapekṣatvādanādyanantatayā-
hetukayaikarūpayā vr̥ttyā nityapravr̥ttatvād vibhāvadharmavailakṣaṇyācca bhāvabhāvavadbhāvānnānātve‘pi
pariṇamati, tathā sarvadravyāṇītyabhiprāyaḥ ..95.. evaṁ namaskāragāthā dravyaguṇaparyāyakathanagāthā
svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā sattādilakṣaṇatrayasūcanagāthā ceti svatantragāthācatuṣṭayen pīṭhikābhidhānaṁ
prathamasthalaṁ gatam . ath prathamaṁ tāvatsvarūpāstitvaṁ pratipādayatisahāvo hi svabhāvaḥ svarūpaṁ bhavati hi svabhāvaḥ svarūpaṁ bhavati hi
sphu ṭam . kaḥ kartā . sabbhāvo sadbhāvaḥ śuddhasattā śuddhāstitvam . kasya svabhāvo bhavati . davvassa
muktātmadravyasya . tacca svarūpāstitvaṁ yathā muktātmanaḥ sakāśātpr̥thagbhūtānāṁ pudgalādipañcadravyāṇāṁ
ab anukramase do prakārakā astitva kahate haiṁ . svarūp -astitva aur sādr̥śya
. inameṁse yah svarūpāstitvakā kathan hai :
anvayārtha :[sarvakālaṁ ] sarvakālameṁ [guṇaiḥ ] guṇ tathā [citraiḥ svakaparyāyaiḥ ]
anek prakārakī apanī paryāyoṁse [utpādavyayadhruvatvaiḥ ] aur utpād -vyay -dhrauvyase [dravyasya
sadbhāvaḥ ]
dravyakā jo astitva hai, [hi ] vah vāstavameṁ [svabhāvaḥ ] svabhāv hai
..96..
ṭīkā :astitva vāstavameṁ dravyakā svabhāv hai; aur vah (astitva) anya
sādhanase 1nirapekṣa honeke kāraṇ anādiananta honese tathā 2ahetuk, ekarūp 3vr̥ttise sadā
hī pravartatā honeke kāraṇ vibhāvadharmase vilakṣaṇ honese, bhāv aur 4bhāvavānatāke kāraṇ
1. astitva anya sādhanakī apekṣāse rahitsvayaṁsiddha hai isaliye anādi -ananta hai .
2. ahetuk = akāraṇ, jisakā koī kāraṇ nahīṁ hai aisī .
3. vr̥tti = vartan; vartanā vah; pariṇati . (akāraṇik ekarūp pariṇatise sadākāl pariṇamatā honese astitva
vibhāvadharmase bhinna lakṣaṇavālā hai .)
4. astitva to (dravyakā) bhāv hai aur dravya bhāvavān hai .
utpād -dhrauvya -vināśathī, guṇ ne vividh paryāyathī
astitva dravyanuṁ sarvadā je, teh dravyasvabhāv che
. 96.

Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version

pradeśabhedābhāvād dravyeṇ sahaikatvamavalambamānaṁ dravyasya svabhāv ev kathaṁ na bhavet . tattu
dravyāntarāṇāmiv dravyaguṇaparyāyāṇāṁ na pratyekaṁ parisamāpyate, yato hi parasparasādhit-
siddhiyuktatvātteṣāmastitvamekamev, kārtasvaravat
.
yathā hi dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen vā bhāven vā kārtasvarāt pr̥thaganupalabhyamānaiḥ
kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ pītatādiguṇānāṁ kuṇḍalādiparyāyāṇāṁ ca svarūpamupādāy pravartamān-
pravr̥ttiyuktasya kārtasvarāstitven niṣpāditaniṣpattiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaiśca
yadastitvaṁ kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen vā bhāven vā
dravyātpr̥thaganupalabhyamānaiḥ kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ guṇānāṁ paryāyāṇāṁ ca svarūpamupādāy
śeṣajīvānāṁ ca bhinnaṁ bhavati na ca tathā . kaiḥ sah . guṇehiṁ sagapajjaehiṁ kevalajñānādiguṇaiḥ
kiñcidūnacaramaśarīrākārādisvakaparyāyaiśca sah . kathaṁbhūtaiḥ . cittehiṁ siddhagatitvamatīndriyatvamakāyatvam-
yogatvamavedatvamityādibahubhedabhinnaiḥ . na kevalaṁ guṇaparyāyaiḥ sah bhinnaṁ na bhavati . uppādavvayadhuvattehiṁ
śuddhātmaprāptirūpamokṣaparyāyasyotpādo rāgādivikalparahitaparamasamādhirūpamokṣamārgaparyāyasya vyayastathā
mokṣamokṣamārgādhārabhūtānvayadravyatvalakṣaṇaṁ dhrauvyaṁ cetyuktalakṣaṇotpādavyayadhrauvyaiśca sah bhinnaṁ na bhavati
.
katham . savvakālaṁ sarvakālaparyantaṁ yathā bhavati . kasmāttaiḥ sah bhinnaṁ na bhavatīti cet. yataḥ
kāraṇādguṇaparyāyāstitvenotpādavyayadhrauvyāstitven ca kartr̥bhūten śuddhātmadravyāstitvaṁ sādhyate,
1. pītatvādi guṇ aur kuṇḍalādi paryāyeṁ .
2. dravya hī guṇ -paryāyoṁkā kartā (karanevālā), unakā karaṇ (sādhan) aur unakā adhikaraṇ (ādhār)
hai; isaliye dravya hī guṇ -paryāyakā svarūp dhāraṇ karatā hai .
anekatva hone par bhī pradeśabhed na honese dravyake sāth ekatvako dhāraṇ karatā huā, dravyakā
svabhāv hī kyoṁ na ho ? (avaśya ho
.) vah astitvajaise bhinna -bhinna dravyoṁmeṁ pratyekameṁ
samāpta ho jātā hai usīprakārdravya -guṇ -paryāyameṁ pratyekameṁ samāpta nahīṁ ho jātā, kyoṁki
unakī siddhi paraspar hotī hai, isaliye (arthāt dravya -guṇ aur paryāy ek dūsarese paraspar siddha
hote haiṁ isaliye
yadi ek na ho to dūsare do bhī siddha nahīṁ hote isaliye) unakā astitva
ek hī hai;suvarṇakī bhān̐ti .
jaise dravya, kṣetra, kāl yā bhāvase 1suvarṇase jo pr̥thak dikhāī nahīṁ dete; kartā -karaṇ-
adhikaraṇarūpase pītatvādiguṇoṁke aur kuṇḍalādiparyāyoṁke svarūpako dhāraṇ karake pravartamān
suvarṇake astitvase jinakī utpatti hotī hai,
aise pītatvādiguṇoṁ aur kuṇḍalādi paryāyoṁse
jo suvarṇakā astitva hai, vah suvarṇakā svabhāv hai; usīprakār dravyase, kṣetrase, kālase yā
bhāvase jo dravyase pr̥thak dikhāī nahīṁ dete, kartā -karaṇ-
2adhikaraṇarūpase guṇoṁke aur paryāyoṁke

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version

pravartamānapravr̥ttiyuktasya dravyāstitven niṣpāditaniṣpattiyuktairguṇaiḥ paryāyaiśca yadastitvaṁ dravyasya sa
svabhāvaḥ
. yathā vā dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen vā bhāven vā pītatādiguṇebhyaḥ
kuṇḍalādiparyāyebhyaśca pr̥thaganupalabhyamānasya kartr̥karaṇādhik raṇarūpeṇ kārtasvarasvarūpamupādāy
pravartamānapravr̥ttiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaiśca niṣpāditaniṣpattiyuktasya kārtasvarasya
mūlasādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen
vā bhāven vā guṇebhyaḥ paryāyebhyaśca pr̥thaganupalabhyamānasya kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ
śuddhātmadravyāstitven ca guṇaparyāyotpādavyayadhrauvyāstitvaṁ sādhyat iti . tadyathāyathā svakīy-
dravyakṣetrakālabhāvaiḥ suvarṇādabhinnānāṁ pītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇāṁ saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev
suvarṇasya sadbhāvaḥ, tathā svakīyadravyakṣetrakālabhāvaiḥ paramātmadravyādabhinnānāṁ kevalajñānādiguṇakiṁcidūn-

caramaśarīrākārādiparyāyāṇāṁ saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev muktātmadravyasya sadbhāvaḥ
. yathā svakīy-
dravyakṣetrakālabhāvaiḥ pītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyebhyaḥ sakāśādabhinnasya suvarṇasya sambandhi yadastitvaṁ sa
1. jo = jo suvarṇa .
2. unase = pītatvādi guṇoṁ aur kuṇḍalādi paryāyoṁse . (suvarṇakā astitva niṣpanna honemeṁ, upajanemeṁ, yā
siddha honemeṁ mūlasādhan pītatvādi guṇ aur kuṇḍalādi paryāyeṁ haiṁ .)
svarūpako dhāraṇ karake pravartamān dravyake astitvase jinakī utpatti hotī hai,aise guṇoṁ aur
paryāyoṁse jo dravyakā astitva hai, vah svabhāv hai . (dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase suvarṇase
bhinna na dikhāī denevāle pītatvādik aur kuṇḍalādikakā astitva vah suvarṇakā hī astitva
hai, kyoṁki pītatvādikake aur kuṇḍalādikake svarūpako suvarṇa hī dhāraṇ karatā hai, isaliye
suvarṇake astitvase hī pītatvādikakī aur kuṇḍalādikakī niṣpatti
siddhahotī hai; suvarṇa
na ho to pītatvādik aur kuṇḍalādik bhī na hoṁ, isīprakār dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase
dravyase bhinna nahīṁ dikhāī denevāle guṇoṁ aur paryāyoṁkā astitva vah dravyakā hī astitva hai,
kyoṁki guṇoṁ aur paryāyoṁke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai, isaliye dravyake astitvase
hī guṇoṁkī aur paryāyoṁkī niṣpatti hotī hai, dravya na ho to guṇ aur paryāyeṁ bhī na hoṁ
. aisā
astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
athavā, jaise dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase 1jo pītatvādi guṇoṁse aur kuṇḍalādi
paryāyoṁse pr̥thak nahīṁ dikhāī detā; kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase suvarṇake svarūpako dhāraṇ
karake pravartamān pītatvādiguṇoṁ aur kuṇḍalādiparyāyoṁse jisakī niṣpatti hotī hai,
aise
suvarṇakā, mūlasādhanapanese 2unase niṣpanna hotā huā, jo astitva hai, vah svabhāv hai; usīprakār
dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase guṇoṁse aur paryāyoṁse jo pr̥thak nahīṁ dikhāī detā, kartā-

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version

dravyasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktairguṇaiḥ paryāyaiśca niṣpāditaniṣpattiyuktasya dravyasya
mūlasādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ
.
kiṁcyathā hi dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen vā bhāven vā kārtasvarā-
tpr̥thaganupalabhyamānaiḥ kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ kuṇḍalāṁgadapītatādyutpādavyayadhrauvyāṇāṁ svarūp-
ev pītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇāṁ svabhāvo bhavati, tathā svakīyadravyakṣetrakālabhāvaiḥ keval-
jñānādiguṇakiṁcidūnacaramaśarīrākāraparyāyebhyaḥ sakāśādabhinnasya muktātmadravyasya saṁbandhi yadastitvaṁ sa

ev kevalajñānādiguṇakiṁcidūnacaramaśarīrākāraparyāyāṇāṁ svabhāvo jñātavyaḥ
. athedānīmutpādavyay-
dhrauvyāṇāmapi dravyeṇ sahābhinnāstitvaṁ kathyate . yathā svakīyadravyādicatuṣṭayen suvarṇādabhinnānāṁ
kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavināśasuvarṇatvalakṣaṇadhrauvyāṇāṁ saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev suvarṇasadbhāvaḥ,
pra 23
karaṇ-1adhikaraṇarūpase dravyake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān guṇoṁ aur paryāyoṁse jisakī
niṣpatti hotī hai,aise dravyakā, mūlasādhanapanese unase niṣpanna hotā huā jo astitva hai, vah
svabhāv hai . (pītatvādikase aur kuṇḍalādikase bhinna na dikhāī denevāle suvarṇakā astitva
vah pītatvādik aur kuṇḍalādikakā hī astitva hai, kyoṁki suvarṇake svarūpako pītatvādik
aur kuṇḍalādik hī dhāraṇ karate haiṁ, isaliye pītatvādik aur kuṇḍalādikake astitvase
hī suvarṇakī niṣpatti hotī hai, pītatvādik aur kuṇḍalādik na hoṁ to suvarṇa bhī na ho;
isīprakār guṇoṁse aur paryāyoṁse bhinna na dikhāī denevāle dravyakā astitva vah guṇoṁ aur
paryāyoṁkā hī astitva hai, kyoṁki dravyake svarūpako guṇ aur paryāyeṁ hī dhāraṇ karatī haiṁ
isaliye guṇoṁ aur paryāyoṁke astitvase hī dravyakī niṣpatti hotī hai
. yadi guṇ aur paryāyeṁ
na ho to dravya bhī na ho . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
(jisaprakār dravyakā aur guṇ -paryāyakā ek hī astitva hai aisā suvarṇake dr̥ṣṭānta
pūrvak samajhāyā, usīprakār ab suvarṇake dr̥ṣṭānta pūrvak aisā batāyā jā rahā hai ki dravyakā
aur utpād -vyay -dhrauvyakā bhī ek hī astitva hai
.)
jaise dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase, suvarṇase 2jo pr̥thak nahīṁ dikhāī dete,
kartā -karaṇ-3adhikaraṇarūpase kuṇḍalādi utpādoṁke, bājūbaṁdhādi vyayoṁke aur pītatvādi
1. guṇ -paryāyeṁ hī dravyakī kartā, karaṇ aur adhikaraṇ haiṁ; isaliye guṇparyāyeṁ hī dravyakā svarūp dhāraṇ
karatī haiṁ .
2. jo = jo kuṇḍalādi utpād, bājūbaṁdhādi vyay ār pītādi dhrauvya .
3. suvarṇa hī kuṇḍalādi -utpād, bājūbaṁdhādi -vyay aur pītatvādi dhrauvyakā kartā, karaṇ tathā adhikaraṇ hai;
jaisaliye suvarṇa hī unakā svarūp dhāraṇ karatā hai . (suvarṇa hī kuṇḍalādirūpase utpanna hotā hai,
bājūbaṁdhādirūpase naṣṭa hotā hai aur pītatvādirūpase avasthit rahatā hai .)

Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version

mupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktasya kārtasvarāstitven niṣpāditaniṣpattiyuktaiḥ kuṇḍalāṁgad-
pītatādyutpādavyayadhrauvyairyadastitvaṁ kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣetreṇ vā
kālen vā bhāven vā dravyātpr̥thaganupalabhyamānaiḥ kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇotpādavyayadhrauvyāṇāṁ
svarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktasya dravyāstitven niṣpāditaniṣpattiyuktairutpādavyay-
dhrauvyairyadastitvaṁ dravyasya sa svabhāvaḥ
. yathā vā dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen vā bhāven vā
kuṇḍalāṁgadapītatādyutpādavyayadhrauvyebhyaḥ pr̥thaganupalabhyamānasya kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ kārtasvar-
svarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktaiḥ kuṇḍalāṁgadapītatādyutpādavyayadhrauvyairniṣpāditaniṣpattiyuktasya
kārtasvarasya mūlasādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣetreṇ vā
tathā svadravyādicatuṣṭayen paramātmadravyādabhinnānāṁ mokṣaparyāyotpādamokṣamārgaparyāyavyayatadubhayādhār-
bhūtaparamātmadravyatvalakṣaṇadhrauvyāṇāṁ saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev muktātmadravyasadbhāvaḥ
. yathā svadravyādi-
catuṣṭayen kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavyayasuvarṇatvalakṣaṇadhrauvyebhyaḥ sakāśādabhinnasya suvarṇasya saṁbandhi
yadastitvaṁ sa ev kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtasuvarṇatvalakṣaṇadhrauvyāṇāṁ svabhāvaḥ,

tathā svadravyādicatuṣṭayen mokṣaparyāyotpādamokṣamārgaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtamuktātmadravyatvalakṣaṇ-

dhrauvyebhyaḥ sakāśādabhinnasya paramātmadravyasya saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev
mokṣaparyāyotpādamokṣamārga-
dhrauvyoṁke svarūpako dhāraṇ karake pravartamān suvarṇake astitvase jinakī niṣpatti hotī hai,
aise kuṇḍalādiutpād, bājūbaṁdhādivyay aur pītatvādi dhrauvyoṁse jo suvarṇakā astitva
hai, vah (suvarṇakā) svabhāv hai; usīprakār dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase, jo dravyase
pr̥thak dikhāī nahīṁ dete, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase utpād -vyay -dhrauvyoṁke svarūpako
dhāraṇ karake pravartamān dravyake astitvase jinakī niṣpatti hotī hai,
aise utpād -vyay-
dhrauvyoṁse jo dravyakā astitva hai vah svabhāv hai . (dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase
dravyase bhinna dikhāī na denevāle utpād, vyay aur dhrauvyoṁkā astitva hai vah dravyakā hī
astitva hai; kyoṁki utpād, vyay aur dhrauvyoṁke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai,
isalie dravyake astitvase hī utpād, vyay aur dhrauvyoṁkī niṣpatti hotī hai
. yadi dravya na
ho to utpād, vyay aur dhrauvya bhī na hoṁ . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
athavā jaise dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase kuṇḍalādi -utpādoṁse bājūbaṁdhādi
vyayoṁse aur pītatvādi dhrauvyoṁse jo pr̥thak nahīṁ dikhāī detā; kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase
suvarṇake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān kuṇḍalādi -utpādoṁ, bājūbaṁdhādi vyayoṁ aur
pītatvādi dhrauvyoṁse jisakī niṣpatti hotī hai,
aise suvarṇakā, mūlasādhanapanese unase niṣpanna
hotā huā, jo astitva hai, vah svabhāv hai . usīprakār dravyase, kṣetrase, kālase yā bhāvase

Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version

kālen vā bhāven votpādavyayadhrauvyebhyaḥ pr̥thaganupalabhyamānasya kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ
dravyasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktairutpādavyayadhrauvyairniṣpāditaniṣpattiyuktasya dravyasya mūl-
sādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ
..96..
idaṁ tu sādr̥śyāstitvābhidhānamastīti kathayati
ih vivihalakkhaṇāṇaṁ lakkhaṇamegaṁ saditti savvagayaṁ .
uvadisadā khalu dhammaṁ jiṇavaravasaheṇ paṇṇattaṁ ..97..
paryāyavyayatadubhayādhārabhūtamuktātmadravyatvalakṣaṇadhrauvyāṇāṁ svabhāv iti . evaṁ yathā muktātmadravyasya
svakīyaguṇaparyāyotpādavyayadhrauvyaiḥ sah svarūpāstitvābhidhānamavāntarāstitvamabhinnaṁ vyavasthāpitaṁ tathaiv
utpād -vyay -dhrauvyoṁse jo pr̥thak dikhāī nahīṁ detā, kartā -karaṇ-1adhikaraṇarūpase dravyake
svarūpako dhāraṇ karake pravartamān utpād -vyay -dhrauvyoṁse jisakī niṣpatti hotī hai,aise
dravyakā mūlasādhanapanese unase niṣpanna hotā huā jo astitva hai, vah svabhāv hai . (utpādoṁse,
vyayoṁse aur dhrauvyoṁse bhinna na dikhāī denevāle dravyakā astitva vah utpādoṁ, vyayoṁ aur
dhrauvyoṁkā hī astitva hai; kyoṁki dravyake svarūpako utpād, vyay aur dhrauvya hī dhāraṇ karate
haiṁ, isaliye utpād -vyay aur dhrauvyoṁke astitvase hī dravyakī niṣpatti hotī hai
. yadi utpād-
vyay -dhrauvya na hoṁ to dravya bhī na ho . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
bhāvārtha :astitvake aur dravyake pradeśabhed nahīṁ hai; aur vah astitva anādi-
ananta hai tathā ahetuk ekarūp pariṇatise sadā pariṇamit hotā hai, isaliye vibhāvadharmase bhī
bhinna prakārakā hai; aisā honese astitva dravyakā svabhāv hī hai
.
guṇ -paryāyoṁkā aur dravyakā astitva bhinna nahīṁ hai; ek hī hai; kyoṁki guṇ -paryāyeṁ
dravyase hī niṣpanna hotī haiṁ, aur dravya guṇ -paryāyoṁse hī niṣpanna hotā hai . aur isīprakār utpād-
vyay -dhrauvyakā aur dravyakā astitva bhī ek hī hai; kyoṁki utpād -vyay -dhrauvya dravyase hī
utpanna hote haiṁ, aur dravya utpād -vyay -dhrauvyoṁse hī utpanna hotā hai
.
isaprakār svarūpāstitvakā nirūpaṇ huā ..96..
vidhavidhalakṣaṇīnuṁ sarav -gat ‘sattva’ lakṣaṇ ek che,
e dharmane upadeśatā jinavaravr̥ṣabh nirddiṣṭa che. 97.
1. utpād -vyay -dhrauvya hī dravyake kartā, karaṇ aur adhikaraṇ haiṁ, isaliye utpād -vyay -dhrauvya hī dravyake
svarūpako dhāraṇ karate haiṁ .

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version

ih vividhalakṣaṇānāṁ lakṣaṇamekaṁ saditi sarvagatam .
upadiśatā khalu dharmaṁ jinavaravr̥ṣabheṇ prajñaptam ..97..
ih kil prapaṁcitavaicitryeṇ dravyāntarebhyo vyāvr̥tya vr̥tten pratidravyaṁ sīmānamāsūtrayatā
viśeṣalakṣaṇabhūten ca svarūpāstitven lakṣyamāṇānāmapi sarvadravyāṇāmastamitavaicitryaprapaṁc pravr̥tya
vr̥ttaṁ pratidravyamāsūtritaṁ sīmānaṁ bhindatsaditi sarvagataṁ sāmānyalakṣaṇabhūtaṁ sādr̥śyāstitvamekaṁ
khalvavabodhavyam
. evaṁ sadityabhidhānaṁ saditi paricchedanaṁ ca sarvārthaparāmarśi syāt . yadi
punaridamevaṁ na syāttadā kiṁcitsaditi kiṁcidasaditi kiṁcitsaccāsacceti kiṁcidavācyamiti ca
syāt
. tattu vipratiṣiddhamev . prasādhyaṁ caitadanokahavat . yathā hi bahūnāṁ bahuvidhānāmano-
samastaśeṣadravyāṇāmapi vyavasthāpanīyamityarthaḥ ..96.. ath sādr̥śyāstitvaśabdābhidheyāṁ mahāsattāṁ
prajñāpayatiih vivihalakkhaṇāṇaṁ ih loke pratyekasattābhidhānen svarūpāstitven vividhalakṣaṇānāṁ
bhinnalakṣaṇānāṁ cetanācetanamūrtāmūrtapadārthānāṁ lakkhaṇamegaṁ tu ekamakhaṇḍalakṣaṇaṁ bhavati . kiṁ kartr̥ . saditti
sarvaṁ saditi mahāsattārūpam . kiṁviśiṣṭam . savvagayaṁ saṁkaravyatikaraparihārrūpasvajātyavirodhen
ab yah (nīce anusār) sādr̥śya -astitvakā kathan hai :
anvayārtha :[dharmaṁ ] dharmakā [khalu ] vāstavameṁ [upadiśatā ] upadeś karate huye
[jinavaravr̥ṣabheṇ ] 1jinavaravr̥ṣabhane [ih ] is viśvameṁ [vividhalakṣaṇānāṁ ] vividh lakṣaṇavāle
(bhinna bhinna svarūpāstitvavāle sarva) dravyoṁkā [sat iti ] ‘sat’ aisā [sarvagataṁ ] 2sarvagat
[lakṣaṇaṁ ] lakṣaṇ (sādr̥śyāstitva) [ekaṁ ] ek [prajñaptam ] kahā hai ..97..
ṭīkā :is viśvameṁ, vicitratāko vistārit karate hue (vividhatā -anekatāko
dikhāte hue), anya dravyoṁse 3vyāvr̥tta rahakar pravartamān, aur pratyek dravyakī sīmāko bān̐dhate
hue aise viśeṣalakṣaṇabhūt svarūpāstitvase (samasta dravya) lakṣit hote haiṁ phi ra bhī sarva dravyoṁkā,
vicitratāke vistārako asta karatā huā, sarva dravyoṁmeṁ pravr̥tta hokar rahanevālā, aur pratyek
dravyakī ban̐dhī huī sīmākī avagaṇanā karatā huā, ‘sat’ aisā jo sarvagat sāmānyalakṣaṇabhūt
sādr̥śyāstitva hai vah vāstavameṁ ek hī jānanā cāhie
. isaprakār ‘sat’ aisā kathan aur ‘sat’
aisā jñān sarva padārthoṁkā 4parāmarśa karanevālā hai . yadi vah aisā (sarvapadārthaparāmarśī) na ho
to koī padārtha sat, (astitvavālā) koī asat (astitva rahit), koī sat tathā asat
aur koī avācya honā cāhiye; kintu vah to viruddha hī hai, aur yah (‘sat’ aisā kathan
aur jñānake sarvapadārthaparāmarśī honekī bāt) to siddha ho sakatī hai, vr̥kṣakī bhān̐ti
.
1. jinavaravr̥ṣabh = jinavaroṁmeṁ śreṣṭha; tīrthaṁkar .2. sarvagat = sarvameṁ vyāpanevālā .
3. vyāvr̥tta = pr̥thak; alag; bhinna .4. parāmarśa = sparśa; vicār; lakṣa; smaraṇ .

Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version

kahānāmātmīyātmīyasya viśeṣalakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvaṁ sāmānya-
lakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinānokahatvenotthāpitamekatvaṁ tiriyati, tathā bahūnāṁ bahuvidhānāṁ
dravyāṇāmātmīyātmīyasya viśeṣalakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvaṁ sāmānya-
lakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitamekatvaṁ tiriyati
. yathā ca teṣāmano-
kahānāṁ sāmānyalakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinānokahatvenotthāpitenaikatven tirohitamapi
viśeṣalakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvamuccakāsti, tathā sarvadravyāṇāmapi
sāmānyalakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitenaikatven tirohitamapi viśeṣ-
lakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvamuccakāsti
..97..
śuddhasaṁgrahanayen sarvagataṁ sarvapadārthavyāpakam . idaṁ kenokta m . uvadisadā khalu dhammaṁ jiṇavaravasaheṇ paṇṇattaṁ
dharmaṁ vastusvabhāvasaṁgrahamupadiśatā khalu sphu ṭaṁ jinavaravr̥ṣabheṇ prajñaptamiti . tadyathāyathā sarve muktātmanaḥ
santītyukte sati paramānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tarasāsvādabharitāvasthalokākāśpramitaśuddhāsaṁkhyeyātmapradeśai-
jaise bahutase, anek prakārake vr̥kṣoṁko apane apane viśeṣalakṣaṇabhūt svarūpāstitvake
avalambanase utpanna honevāle anekatvako, sāmānya lakṣaṇabhūt 1sādr̥śyadarśak vr̥kṣatvase utpanna
honevālā ekatva 2tirohit (adr̥śya) kar detā hai, isīprakār bahutase, anekaprakārake dravyoṁko
apane -apane viśeṣ lakṣaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevāle anekatvako,
sāmānyalakṣaṇabhūt sādr̥śyadarśak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhāvase, astitvase, ‘hai’ panese)
utpanna honevālā ekatva tirohit kar detā hai
. aur jaise un vr̥kṣoṁke viṣayameṁ sāmānyalakṣaṇabhūt
sādr̥śyadarśak vr̥kṣatvase utpanna honevāle ekatvase tirohit hone par bhī (apane -apane)
viśeṣalakṣaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣṭatayā prakāśamān
rahatā hai, (banā rahatā hai, naṣṭa nahīṁ hotā); usīprakār sarva dravyoṁke viṣayameṁ bhī sāmānyalakṣaṇabhūt
sādr̥śyadarśak ‘sat’ panese utpanna honevāle ekatvase tirohit hone par bhī (apane -apane)
viśeṣalakṣaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣṭatayā prakāśamān
rahatā hai
.
[bahutase (saṁkhyāpekṣāse anek) aur anek prakārake (arthāt āmra, aśokādi)
vr̥kṣoṁkā apanā -apanā svarūpāstitva bhinna -bhinna hai, isaliye svarūpāstitvakī apekṣāse unameṁ
anekatva hai, parantu vr̥kṣatva jo ki sarva vr̥kṣoṁkā sāmānyalakṣaṇ hai aur jo sarva vr̥kṣoṁmeṁ sādr̥śya
batalātā hai, usakī apekṣāse sarva vr̥kṣoṁmeṁ ekatva hai
. jab is ekatvako mukhya karate haiṁ tab
anekatva gauṇ ho jātā hai; isīprakār bahutase (ananta) aur anek (chah) prakārake dravyoṁkā
1. sādr̥śya = samānatva .2. tirohit = tirobhūt; ācchādit; adr̥śya .

Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version

ath dravyairdravyāntarasyārambhaṁ dravyādarthāntaratvaṁ ca sattāyāḥ pratihanti
davvaṁ sahāvasiddhaṁ saditi jiṇā taccado samakkhādā .
siddhaṁ tadh āgamado ṇecchadi jo so hi parasamao ..98..
dravyaṁ svabhāvasiddhaṁ saditi jināstattvataḥ samākhyātavantaḥ .
siddhaṁ tathā āgamato necchati yaḥ sa hi parasamayaḥ ..98..
stathā kiṁcidūnacaramaśarīrākārādiparyāyaiśca saṁkaravyatikaraparihārarūpajātibheden bhinnānāmapi sarveṣāṁ
siddhajīvānāṁ grahaṇaṁ bhavati, tathā ‘sarvaṁ sat’ ityukte saṁgrahanayen sarvapadārthānāṁ grahaṇaṁ bhavati
. athavā
seneyaṁ vanamidamityukte aśvahastyādipadārthānāṁ nimbāmrādivr̥kṣāṇāṁ svakīyasvakīyajātibhedabhinnānāṁ
yugapadgrahaṇaṁ bhavati, tathā sarvaṁ sadityukte sati sādr̥śyasattābhidhānen mahāsattārūpeṇ śuddhasaṁgrah-

nayen sarvapadārthānāṁ svajātyavirodhen grahaṇaṁ bhavatītyarthaḥ
..97.. ath yathā dravyaṁ svabhāvasiddhaṁ tathā
apanā -apanā svarūpāstitva bhinna -bhinna hai isaliye svarūpāstitvakī apekṣāse unameṁ anekatva
hai, parantu satpanā (-astitvapanā, ‘hai’ aisā bhāv) jo ki sarva dravyoṁkā sāmānya lakṣaṇ hai aur
jo sarvadravyoṁmeṁ sādr̥śya batalātā hai usakī apekṣāse sarvadravyoṁmeṁ ekatva hai
. jab is ekatvako
mukhya karate haiṁ tab anekatva gauṇ ho jātā hai . aur isaprakār jab sāmānya satpaneko mukhyatāse
lakṣameṁ lene par sarva dravyoṁke ekatvakī mukhyatā honese anekatva gauṇ ho jātā hai, tab bhī vah
(samasta dravyoṁkā svarūp -astitva saṁbaṁdhī) anekatva spaṣṭatayā prakāśamān hī rahatā hai
. ]
(isaprakār sādr̥śya astitvakā nirūpaṇ huā) ..97..
ab, dravyoṁse dravyāntarakī utpatti honekā aur dravyase sattākā 1arthāntaratva honekā
khaṇḍan karate haiṁ . (arthāt aisā niścit karate haiṁ ki kisī dravyase anya dravyakī utpatti nahīṁ
hotī aur dravyase astitva koī pr̥thak padārtha nahīṁ hai) :
anvayārtha :[dravyaṁ ] dravya [svabhāvasiddhaṁ ] svabhāvase siddha aur [sat iti ]
(svabhāvase hī) ‘sat’ hai, aisā [jināḥ ] jinendradevane [tattvataḥ ] yathārthataḥ [samākhyātavantaḥ ]
kahā hai; [tathā ] isaprakār [āgamataḥ ] āgamase [siddhaṁ ] siddha hai; [yaḥ ] jo [na icchati ] ise
nahīṁ mānatā [saḥ ] vah [hi ] vāstavameṁ [parasamayaḥ ] parasamay hai
..98..
1. arthāntaratva = anyapadārthapanā .
dravyo svabhāve siddha ne ‘sat’tattvataḥ śrī jino kahe;
e siddha che āgam thakī, māne na te parasamay che . 98.

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version

na khalu dravyairdravyāntarāṇāmārambhaḥ, sarvadravyāṇāṁ svabhāvasiddhatvāt . svabhāvasiddhatvaṁ tu
teṣāmanādinidhanatvāt . anādinidhanaṁ hi na sādhanāntaramapekṣate . guṇaparyāyātmānamātmanaḥ
svabhāvamev mūlasādhanamupādāy svayamev siddhasiddhimadbhūtaṁ vartate . yattu dravyairārabhyate na tad
dravyāntaraṁ, kādācitkatvāt sa paryāyaḥ, dvayaṇukādivanmanuṣyādivacca . dravyaṁ punaranavadhi
trisamayāvasthāyi na tathā syāt . athaivaṁ yathā siddhaṁ svabhāvat ev dravyaṁ, tathā sadityapi
tatsvabhāvat ev siddhamityavadhāryatām, sattātmanātmanaḥ svabhāven niṣpannaniṣpattimadbhāv-
yuktatvāt
. na ca dravyādarthāntarabhūtā sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavāyāttatsaditi syāt .
tatsadapi svabhāvat evetyākhyātidavvaṁ sahāvasiddhaṁ dravyaṁ paramātmadravyaṁ svabhāvasiddhaṁ bhavati . kasmāt .
anādyananten parahetunirapekṣeṇ svataḥ siddhen kevalajñānādiguṇādhārabhūten sadānandaikarūpasukhasudhārasaparam-
samarasībhāvapariṇatasarvaśuddhātmapradeśabharitāvasthen śuddhopādānabhūten svakīyasvabhāven niṣpannatvāt
.
yacca svabhāvasiddhaṁ na bhavati taddravyamapi na bhavati . dvayaṇukādipudgalaskandhaparyāyavat
manuṣyādijīvaparyāyavacca . saditi yathā svabhāvataḥ siddhaṁ taddravyaṁ tathā saditi sattālakṣaṇamapi svabhāvat
ṭīkā :vāstavameṁ dravyoṁse dravyāntaroṁkī utpatti nahīṁ hotī, kyoṁki sarva dravya
svabhāvasiddha haiṁ . (unakī) svabhāvasiddhatā to unakī anādinidhanatāse hai; kyoṁki
1anādinidhan sādhanāntarakī apekṣā nahīṁ rakhatā . vah guṇaparyāyātmak aise apane svabhāvako
hījo ki mūl sādhan hai usedhāraṇ karake svayamev siddha huā vartatā hai .
jo dravyoṁse utpanna hotā hai vah to dravyāntar nahīṁ hai, 2kādācitkapaneke kāraṇ paryāy
hai; jaisedviaṇuk ityādi tathā manuṣya ityādi . dravya to anavadhi (maryādā rahit) trisamay
avasthāyī (trikālasthāyī) honese utpanna nahīṁ hotā .
ab isaprakārjaise dravya svabhāvase hī siddha hai usīprakār ‘(vah) sat hai’ aisā bhī
usake svabhāvase hī siddha hai, aisā nirṇay ho; kyoṁki sattātmak aise apane svabhāvase
niṣpanna hue bhāvavālā hai (
dravyakā ‘sat hai’ aisā bhāv dravyake sattāsvarūp svabhāvakā hī
banā huā hai) .
dravyase arthāntarabhūt sattā utpanna nahīṁ hai (-nahīṁ ban sakatī, yogya nahīṁ hai) ki jisake
samavāyase vah (-dravya) ‘sat’ ho . (isīko spaṣṭa samajhāte haiṁ ) :
1. anādinidhan = ādi aur antase rahit . (jo anādiananta ho usakī siddhike liye anya sādhanakī
āvaśyakatā nahīṁ hai .)
2. kādācitka = kadācitkisīsamay ho aisā; anitya .

Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version

sataḥ sattāyāśca na tāvadyutasiddhatvenārthāntaratvaṁ, tayordaṇḍadaṇḍivadyutasiddhasyādarśanāt . ayut-
siddhatvenāpi na tadupapadyate . ihedamiti pratīterupapadyat iti cet kiṁnibandhanā hīhedamiti
pratītiḥ . bhedanibandhaneti cet ko nām bhedaḥ . prādeśik atādbhāviko vā . na
tāvatprādeśikaḥ, pūrvamev yutasiddhatvasyāpasāraṇāt . atādbhāvikaścet upapanna ev, yad dravyaṁ
tanna guṇ iti vacanāt . ayaṁ tu na khalvekāntenehedamiti pratīternibandhanaṁ,
ev bhavati, na ca bhinnasattāsamavāyāt . athavā yathā dravyaṁ svabhāvataḥ siddhaṁ tathā tasya yo‘sau
sattāguṇaḥ so‘pi svabhāvasiddha ev . kasmāditi cet . sattādravyayoḥ saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi
daṇḍadaṇḍivadbhinnapradeśābhāvāt . idaṁ ke kathitavantaḥ . jiṇā taccado samakkhādā jināḥ kartāraḥ tattvataḥ
samyagākhyātavantaḥ kathitavantaḥ siddhaṁ tah āgamado santānāpekṣayā dravyārthikanayenānādinidhanāgamādapi
tathā siddhaṁ ṇecchadi jo so hi parasamao necchati na manyate ya idaṁ vastusvarūpaṁ sa hi sphu ṭaṁ parasamayo
pratham to 1satse 2sattākī 3yutasiddhatāse arthāntaratva nahīṁ hai, kyoṁki daṇḍa aur daṇḍīkī
bhān̐ti unake sambandhameṁ yutasiddhatā dikhāī nahīṁ detī . (dūsare) ayutasiddhatāse bhī vah
(arthāntaratva) nahīṁ banatā . ‘isameṁ yah hai (arthāt dravyameṁ sattā hai)’ aisī pratīti hotī hai isaliye
vah ban sakatā hai, aisā kahā jāy to (pūchate haiṁ ki) ‘isameṁ yah hai’ aisī pratīti kisake
āśray (-kāraṇ) se hotī hai ? yadi aisā kahā jāy ki bhedake āśrayase (arthāt dravya aur
sattāmeṁ bhed honese) hotī hai to, vah kaunasā bhed hai ? prādeśik yā atādbhāvik ?
4prādeśik
to hai nahīṁ, kyoṁki yutasiddhatva pahale hī radda (naṣṭa, nirarthak) kar diyā gayā hai, aur yadi
5atādbhāvik kahā jāy to vah upapanna hī (ṭhīk hī) hai, kyoṁki aisā (śāstrakā) vacan
hai ki ‘jo dravya hai vah guṇ nahīṁ hai .’ parantu (yahān̐ bhī yah dhyānameṁ rakhanā ki) yah atādbhāvik
bhed ‘ekāntase isameṁ yah hai’ aisī pratītikā āśray (kāraṇ) nahīṁ hai, kyoṁki vah
1. sat = astitvavān arthāt dravya .2. sattā = astitva (guṇ) .
3. yutasiddha = juṛakar siddha huā; samavāyasesaṁyogase siddha huā . [jaise lāṭhī aur manuṣyake bhinna hone
par bhī lāṭhīke yogase manuṣya ‘lāṭhīvālā’ hotā hai, isīprakār sattā aur dravyake alag hone par bhī
sattāke yogase dravya ‘sattāvālā’ (‘sat’) huā hai aisā nahīṁ hai
. lāṭhī aur manuṣyakī bhān̐ti sattā aur
dravya alag dikhāī hī nahīṁ dete . isaprakār ‘lāṭhī’ aur lāṭhīvāle’ kī bhān̐ti ‘sattā’ aur ‘sat’ke
saṁbaṁdhameṁ yutasiddhatā nahīṁ hai . ]
4. dravya aur sattāmeṁ pradeśabhed nahīṁ hai; kyoṁki pradeśabhed ho to yutasiddhatva āye, jisako pahale hī radda karake
batāyā hai .
5. dravya vah guṇ nahīṁ hai aur guṇ vah dravya nahīṁ hai,aise dravya -guṇake bhedako (guṇ -guṇī -bhedako)
atādbhāvik (tadrūp na honerūp) bhed kahate haiṁ . yadi dravya aur sattāmeṁ aisā bhed kahā jāy to vah
yogya hī hai .

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version

svayamevonmagnanimagnatvāt . tathā hiyadaiv paryāyeṇārpyate dravyaṁ tadaiv guṇavadidaṁ dravyamay-
masya guṇaḥ, śubhramidamuttarīyamayamasya śubhro guṇ ityādivadatādbhāviko bhed unmajjati . yadā
tu dravyeṇārpyate dravyaṁ tadāstamitasamastaguṇavāsanonmeṣasya tathāvidhaṁ dravyamev śubhramuttarīy-
mityādivatprapaśyataḥ samūl evātādbhāviko bhedo nimajjati
. evaṁ hi bhede nimajjati tatpratyayā
pratītirnimajjati . tasyāṁ nimajjatyāmayutasiddhatvotthamarthāntaratvaṁ nimajjati . tataḥ samastamapi
dravyamevaikaṁ bhūtvāvatiṣṭhate . yadā tu bhed unmajjati, tasminnunmajjati tatpratyayā pratīti-
runmajjati, tasyāmunmajjatyāmayutasiddhatvotthamarthāntaratvamunmajjati, tadāpi tatparyāyatvenonmajjajjal-
rāśerjalakallol iv dravyānna vyatiriktaṁ syāt
. evaṁ sati svayamev sad dravyaṁ bhavati . yastvevaṁ
mithyādr̥ṣṭirbhavati . evaṁ yathā paramātmadravyaṁ svabhāvataḥ siddhamavaboddhavyaṁ tathā sarvadravyāṇīti . atra dravyaṁ
kenāpi puruṣeṇ na kriyate . sattāguṇo‘pi dravyādbhinno nāstītyabhiprāyaḥ ..98.. athotpādavyayadhrauvyatve
pra 24
(atādbhāvik bhed) svayamev 1unmagna aur 2nimagna hotā hai . vah isaprakār hai :jab dravyako
paryāy prāpta karāī jāy ( arthāt jab dravyako paryāy prāpta karatī haipahun̐catī hai isaprakār
paryāyārthikanayase dekhā jāy) tab hī‘śukla yah vastra hai, yah isakā śuklatva guṇ hai’
ityādikī bhān̐ti‘guṇavālā yah dravya hai, yah isakā guṇ hai’ isaprakār atādbhāvik bhed
unmagna hotā hai; parantu jab dravyako dravya prāpta karāyā jāy (arthāt dravyako dravya prāpta karatā
hai;
pahun̐catā hai isaprakār dravyārthikanayase dekhā jāy), tab jisake samasta 3guṇavāsanāke unmeṣ
asta ho gaye haiṁ aise us jīvako‘śuklavastra hī hai’ ityādikī bhān̐ti‘aisā dravya hī hai’
isaprakār dekhane par samūl hī atādbhāvik bhed nimagna hotā hai . isaprakār bhedake nimagna hone
par usake āśrayase (-kāraṇase) hotī huī pratīti nimagna hotī hai . usake nimagna hone par
ayutasiddhatvajanit arthāntarapanā nimagna hotā hai, isaliye samasta hī ek dravya hī hokar rahatā
hai
. aur jab bhed unmagna hotā hai, vah unmagna hone par usake āśray (kāraṇ) se hotī huī
pratīti unmagna hotī hai, usake unmagna hone par ayutasiddhatvajanit arthāntarapanā unmagna hotā hai,
tab bhī (vah) dravyake paryāyarūpase unmagna honese,
jaise jalarāśise jalataraṁgeṁ vyatirikta nahīṁ
haiṁ (arthāt samudrase taraṁgeṁ alag nahīṁ haiṁ) usīprakārdravyase vyatirikta nahīṁ hotā .
1. unmagna honā = ū par ānā; tair ānā; pragaṭ honā (mukhya honā) .
2. nimagna honā = ḍūb jānā (gauṇ honā) .
3. guṇavāsanāke unmeṣ = dravyameṁ anek guṇ honeke abhiprāyakī pragaṭatā; guṇabhed honerūp manovr̥ttike
(abhiprāyake) aṁkur .

Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version

necchati sa khalu parasamay ev draṣṭavyaḥ ..98..
athotpādavyayadhrauvyātmakatve‘pi sad dravyaṁ bhavatīti vibhāvayati
sadavaṭṭhidaṁ sahāve davvaṁ davvassa jo hi pariṇāmo .
atthesu so sahāvo ṭhidisaṁbhavaṇāsasaṁbaddho ..99..
sadavasthitaṁ svabhāve dravyaṁ dravyasya yo hi pariṇāmaḥ .
artheṣu sa svabhāvaḥ sthitisaṁbhavanāśasaṁbaddhaḥ ..99..
ih hi svabhāve nityamavatiṣṭhamānatvātsaditi dravyam . svabhāvastu dravyasya dhrauvyo-
tpādocchedaikyātmakapariṇāmaḥ . yathaiv hi dravyavāstunaḥ sāmastyenaikasyāpi viṣkambhakram-
sati sattaiv dravyaṁ bhavatīti prajñāpayatisadavaṭṭhidaṁ sahāve davvaṁ dravyaṁ muktātmadravyaṁ bhavati . kiṁ kartr̥ .
saditi śuddhacetanānvayarūpamastitvam . kiṁviśiṣṭam . avasthitam . kva . svabhāve . svabhāvaṁ kathayati
davvassa jo hi pariṇāmo tasya paramātmadravyasya saṁbandhī hi sphu ṭaṁ yaḥ pariṇāmaḥ . keṣu viṣayeṣu . atthesu
aisā honese (yah niścit huā ki) dravya svayamev sat hai . jo aisā nahīṁ mānatā vah
(use) vāstavameṁ ‘parasamay’ (mithyādr̥ṣṭi) hī mānanā ..98..
ab, yah batalāte haiṁ ki utpād -vyay -dhrauvyātmak hone par bhī dravya ‘sat’ hai :
anvayārtha :[svabhāve ] svabhāvameṁ [avasthitaṁ ] avasthit (honese) [dravyaṁ ] dravya
[sat ] ‘sat’ hai; [dravyasya ] dravyakā [yaḥ hi ] jo [sthitisaṁbhavanāśasaṁbaddhaḥ ]
utpādavyayadhrauvya sahit [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai [saḥ ] vah [artheṣu svabhāvaḥ ] padārthoṁkā
svabhāv hai
..99..
ṭīkā :yahān̐ (viśvameṁ) svabhāvameṁ nitya avasthit honese dravya ‘sat’ hai . svabhāv
dravyakā dhrauvya -utpād -vināśakī ekatāsvarūp pariṇām hai .
jaise 1dravyakā vāstu samagrapane dvārā (akhaṇḍatā dvārā) ek honepar bhī, vistārakramameṁ
1. dravyakā vāstu = dravyakā sva -vistār, dravyakā sva -kṣetra, dravyakā sva -ākār, dravyakā sva -dal .
(vāstu = ghar, nivāsasthān, āśray, bhūmi .)
dravyo svabhāv viṣe avasthit, tethī ‘sat’ sau dravya che ;
utpād -dhrauvya -vināśayut pariṇām dravyasvabhāv che. 99.

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version

pravr̥ttivartinaḥ sūkṣmāṁśāḥ pradeśāḥ, tathaiv hi dravyavr̥tteḥ sāmastyenaikasyāpi pravāhakramapravr̥ttivartinaḥ
sūkṣmāṁśāḥ pariṇāmāḥ
. yathā ca pradeśānāṁ parasparavyatirekanibandhano viṣkambhakramaḥ, tathā
pariṇāmānāṁ parasparavyatirekanibandhanaḥ pravāhakramaḥ . yathaiv ca te pradeśāḥ svasthāne svarūp-
pūrvarūpābhyāmutpannocchannatvātsarvatra parasparānusyūtisūtritaikavāstutayānutpannapralīnatvācca saṁbhūti-
saṁhāradhrauvyātmakamātmānaṁ dhārayanti, tathaiv te pariṇāmāḥ svāvasare svarūpapūrvarūpābhyā-
mutpannocchannatvātsarvatra parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayānutpannapralīnatvācca saṁbhūtisaṁhāradhrauvyā-
tmakamātmānaṁ dhārayanti
. yathaiv ca ya ev hi pūrvapradeśocchedanātmako vāstusīmāntaḥ sa ev
hi taduttarotpādātmakaḥ, sa ev ca parasparānusyūtisūtritaikavāstutayātadubhayātmak iti; tathaiv
paramātmapadārthasya dharmatvādabhedanayenārthā bhaṇyante . ke te . kevalajñānādiguṇāḥ siddhatvādiparyāyāśca,
teṣvartheṣu viṣayeṣu yo‘sau pariṇāmaḥ . so sahāvo kevalajñānādiguṇasiddhatvādiparyāyarūpastasya
paramātmadravyasya svabhāvo bhavati . sa ca kathaṁbhūtaḥ . ṭhidisaṁbhavaṇāsasaṁbaddho svātmaprāptirūpamokṣaparyāyasya
saṁbhavastasminnev kṣaṇe paramāgamabhāṣayaikatvavitarkāvīcāradvitīyaśukladhyānasaṁjñasya śuddhopādānabhūtasya
pravartamān usake jo sūkṣma aṁś haiṁ ve pradeś haiṁ, isīprakār dravyakī 1vr̥tti samagrapane dvārā ek
honepar bhī, pravāhakramameṁ pravartamān usake jo sūkṣma aṁś haiṁ ve pariṇām hai . jaise vistārakramakā
kāraṇ pradeśoṁkā paraspar vyatirek hai, usīprakār pravāhakramakā kāraṇ pariṇāmoṁkā paraspar
2vyatirek hai .
jaise ve pradeś apane sthānameṁ sva -rūpase utpanna aur pūrva -rūpase vinaṣṭa honese tathā sarvatra
paraspar 3anusyūtise racit ekavāstupane dvārā anutpanna -avinaṣṭa honese utpatti -saṁhār-
dhrauvyātmak haiṁ, usīprakār ve pariṇām apane avasarameṁ sva -rūpase utpanna aur pūrvarūpase vinaṣṭa
honese tathā sarvatra paraspar anusyūtise racit ek pravāhapane dvārā anutpanna -avinaṣṭa honese
utpatti -saṁhār -dhrauvyātmak haiṁ
. aur jaise vāstukā jo choṭese choṭā aṁś pūrvapradeśake
vināśasvarūp hai vahī (aṁś) usake bādake pradeśakā utpādasvarūp hai tathā vahī paraspar
anusyūtise racit ek vāstupane dvārā anubhay svarūp hai (arthāt domeṁse ek bhī svarūp nahīṁ
hai), isīprakār pravāhakā jo choṭese choṭā aṁś pūrvapariṇāmake vināśasvarūp hai vahī usake
1. vr̥tti = vartanā vah; honā vah; astitva .
2. vyatirek = bhed; (ekakā dūsaremeṁ) abhāv, (ek pariṇām dūsare pariṇāmarūp nahīṁ hai, isaliye dravyake
pravāhameṁ kram hai) .
3. anusyūti = anvayapūrvak juṛān . [sarva pariṇām paraspar anvayapūrvak (sādr̥śya sahit) guṁthit (juṛe)
honese, ve sab pariṇām ek pravāharūpase haiṁ, isaliye ve utpanna yā vinaṣṭa nahīṁ haiṁ . ]